افراد غیرمعتاد شیوع سوء مصرف مواد در مبتلایان به اضطراب اجتماعی بیشتر از جمعیت غیرمعتاد است. بنابراین مطالعات در خارج کشور نیز نشان می‌دهد که اضطراب اجتماعی پیش‌بینی‌کننده مصرف مواد مخدر می‌باشد (اناری، شفیعی تبار و پوراعتماد، ۱۳۹۰) و این اختلال در واقع باعث روی آوردن فرد به مصرف مواد می‌شود (مبینی، ۱۳۸۴). این اختلال رنج زیادی رادر زمینه های مختلف شغلی، روابط بین فردی ،حیطه زناشویی و… را به وجود میآورد (انجمن روانپزشکی امریکا ،۲۰۰۰). اضطراب اجتماعی موجب بوجود آمدن علائم جسمانی از جمله دردعضلات، سردرد، لرزش عضلات و تهوع میشود.

یکی از مسائلی که ضرورت توجه و اهمیت به این اختلال و درمان این را توجیه میکند، گرایش به خودکشی دراین دسته از افراد می‌باشد (انجمن روانپزشکی امریکا، ۲۰۰۰). از سال ۱۹۹۹، داروهایی برای درمان این اختلال مثل داروهای ضدافسردگی شامل: مهارکننده باز جذب سروتونین مانند، فلوکستین، پاروکستین میباشد ولی به دلیل عوارض دارویی افراد ازخوردن آن امتناع می‌کنند و روش‌های غیردارویی بیشتر تأثیرگذار بوده است (اناری و همکاران ، ۱۳۹۰). در این پژوهش به دنبال اثربخشی روش های درمانی جایگزین دارو میباشیم. پرسشهای این پژوهش باعث تعمیم و تأیید یافته های پژوهشهای قبلی در این زمینه در خارج و داخل ایران میشود و روایی واعتبار بیشتری را بوجود میآورد.
۱-۴ اهداف موضوع
هدف کلی:
مقایسه اثربخشی نوروفیدبک با کاهش استرس مبتنی برحضورذهن در کاهش اضطراب اجتماعی افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی.
اهداف جزیی:
تعیین اثربخشی نوروفیدبک در کاهش اضطراب اجتماعی در افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی.
تعیین اثربخشی کاهش استرس مبتنی بر حضور ذهن در کاهش اضطراب اجتماعی در افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی.
۱-۵ سوالات پژوهش
آیا بین دو روش نوروفیدبک و کاهش استرس مبتنی برحضورذهن در کاهش اضطراب اجتماعی در افراد اضطراب اجتماعی تفاوت معنیداری وجود دارد؟
آیا نوروفیدبک موجب کاهش اضطراب اجتماعی در افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی میشود؟
آیا روش کاهش استرس مبتنی برحضورذهن موجب کاهش اضطراب اجتماعی در افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی می‌شود؟
۱-۶ متغیرهای اساسی پژوهش
۱-۶-۱متغیرهای مستقل
متغیرهای مستقل در این پژوهش، نوروفیدبک و کاهش استرس مبتنی بر حضور ذهن.
درمان نوروفیدبک
تعریف مفهومی: نوعی رویکرد توان بخشی است که هدف آن بهنجارسازی پایدار رفتار بدون وابستگی مداوم به داروها و یا رفتاردرمانی است و به این طریق افراد میتوانند برامواج مغزی خود کنترل داشته و در جهت درمان مورد استفاده قرار گیرند (ماستروپسکو وهیلی، ۲۰۰۳، برنر و همکاران، ۲۰۰۶).
تعریف عملیاتی: در این پژهش پروتکل درمانی براساس افزایش آلفا- تتا با چشمان بسته است که از کارهای گریزلیر (۲۰۰۸) (اقتباس از سی اگنر، ۲۰۰۲) اقتباس شده است. در درمان آلفا- تتا، ۱۲جلسه در طی ۶ هفته و در هر هفته دو جلسه برگزار میشود. در این روش فرد در یک موقعیت آرام با چشمان بسته قرار میگیرد و در جریان درمان (با نصب الکترود در ناحیه pz) موسیقی با صدای امواج آرام آب رودخانه و امواج اقیانوس پخش میشود و از آزمودنی خواسته میشود که در حالت صدای آب آرام به آن گوش دهد و در مواقع امواج اقیانوس به موقعیتهایی که در آن اضطراب دارد (از اضطراب کم تا زیاد) فکر کند و همین روش باعث شرطی سازی می شود و همزمان فعالیت امواج مغزی ثبت میشود (گریزلیر، ۲۰۰۸).
درمان حضور ذهن
تعریف مفهومی: به معنی توجه کردن به طریق خاص، معطوف به هدف، در زمان حال و بدون داوری میباشد(کبات زین، ۱۹۹۸).
تعریف عملیاتی: به عنوان ابزار درمان در بیشتر اختلالات مورد استفاده است و پروتکلدرمانی از کتاب کبات زین گرفته شده است که در فصل سوم پیوست میباشد.
۱-۶-۲ متغیر وابسته
متغیر وابسته در این تحقیق، اضطراب اجتماعی میباشد.
اضطراب اجتماعی:
تعریف مفهومی: ترس غیرمنطقی از موقعیتی که به واقع منطقی وبدون ترس است ولی فرد از آن اجتناب میکند یا آن را با وجود اضطراب تحمل میکند (پورافکاری، ۱۳۷۳).
تعریف عملیاتی: نمره ای که فرد از آزمون اضطراب اجتماعی لایبوتیز بدست میآورد.
فصل دوم
(پیشینه پژوهش)
۲-۱ مقدمه
گسترهای که پژوهش کنونی به آن پرداخته است، مقایسه اثربخشی روش های درمانی نوروفیدبک و حضور ذهن مبتنی برکاهش استرس در کاهش علائم اضطراب اجتماعی میباشد. در این فصل نخست به بررسی اختلالات اضطرابی به ویژه اضطراب اجتماعی و ملاکهای تشخیصی آن براساس DSM-IV-TR، ویژگی، اختلالات همراه، شیوع و… پرداخته شده و در بخش دوم به مبانی و اصول نوروفیدبک و در بخش سوم به بررسی روش درمانی حضور دهن مبتنی برکاهش استرس پرداخته شده است و درنهایت در بخش آخر به پیشینه پژوهشی پرداخته شده است.
۲-۲ اضطراب
اهمیت اضطراب در زندگی عصر حاضر را نویسندگانی چون کاموس^[۲۱] که دوران ما را قرن ترس نامیده است و ادون در شعر خود تحت عنوان عصر اضطراب، به خوبی مطرح کرده است. اضطراب، هیجان ناخوشایندی است که با اصطلاحاتی نظیر نگرانی، دلشوره، وحشت و ترس بیان میشود و با درجات مختلفی بروز میکند، بنابراین اضطراب نوعی ترس و ناراحتی بیدلیل است، نشانه بسیاری از اختلالات روانشناختی محسوب میشود که اغلب با رفتارهای دفاعی مانند فرار از یک موقعیت ناخوشایند یا انجام یک عمل طبق نظم و آیین معین کاهش مییابد. لانگ (۱۳۷۴) معتقد است که اضطراب یک سازهی فرضی است و ترکیبی از تظاهرات جسمانی و روانی را به دنبال دارد که قابل انتساب به خطرات واقعی نیستند و به صورت دورهای یا مستمر بروز میکند. اضطراب اثرات خاصی بر شناخت میگذارد و بر طبق DSM-IV، اضطراب باعث انحراف تفکر و توجه فرد از کاری که انجام میدهد، میشود. اضطراب، هسته هیجانات است ولی با این حال زیادی آن باعث مشکل میشود. اضطراب یک ساختار یکپارچه نیست. دو نوع متمایز اضطراب، تحریک اضطراب و هراس اضطراب در ارتباط با الگوهای متفاوتی از فعالیت مغز وجود دارد. هراس و ترس اضطراب به صورت نگرانی و نشخوار کلامی دیده میشود و نگرانی به صورت افکاری در مورد سلامت جسمی، توانایی در محل کار و طور کلی جهان میباشد و همچنین علائم فیزیکی شامل بیقراری، خستگی و تنش عضلانی را به همراه دارد. علائم تحریک اضطراب شامل تپش ضربان قلب، عرق کردن، سرگیجه، تنش تنفس و احساس خستگی میباشد (اسچینویس^[۲۲]، ۲۰۱۳).
اضطراب باعث اختلال در عملکرد اجتماعی، روانی، مشکل افراطی حالت عاطفه منفی میشود. نبود لذت و گوش به زنگی در اضطراب قابل مشاهده است. قسمت چپ و راست فرونتال و تمپورال راست در اضطراب نقش دارند و EEG نشان میدهد که در فرونتال راست اضطراب بیشتر به چشم میخورد. مدل ظرفیت-برانگیختگی، کاهش و افزایشی اضطراب در قسمت فرونتال را توضیح میدهد (ریموند، وامی، پارکینسون، گریزلیر، ۲۰۰۵)
۲-۳ اختلال اضطراب اجتماعی
ملاک‌های تشخیص:
الف- ترس آشکار و مستمر از یک یا چند موقعیت اجتماعی یا عملکردی که شخص در معرض دید اشخاص ناآشنا یا احتمالاً در معرض توجه دیگران قرار می‌گیرد. فرد از این واهمه دارد که کاری انجام خواهد داد که موجب تحقیر یا شرمندگی او خواهد شد. در کودکان باید شواهدی از توانایی برای برقراری روابط اجتماعی متناسب با سن، با افراد آشنا وجود داشته باشد.
ب- قرار گرفتن در معرض موقعیت‌های اجتماعی ترس‌آور تقریباً همیشه به اضطراب منجر می‌شود، ممکن است به شکل حمله وحشت‌زدگی وابسته به موقعیت یا با زمینه موقعیتی ظاهر شود.
ج- شخص می‌داند که ترس مفرط یا غیرمنطقی است.
د- شخص می‌داند از موقعیتهای اجتماعی یا عملکردی ترس‌آور اجتناب کرده یا آنها را با اضطراب یا پریشانی شدید تحمل میکند.
ه- اجتناب، اضطراب انتظاری یا پریشانی در موقعیت اجتماعی یا عملکردی به طور قابل ملاحظه‌ای با مخالفتهای عادی، کارکرد شغلی، یا فعالیتها یا روابط اجتماعی تداخل میکند، یا پریشانی آشکاری درباره ابتلاء به هراس وجود دارد.
و- ترس یا اجتناب، ناشی از اثرات فیزیولوژیایی مستقیم مواد یا یک بیماری جسمانی نیست و بر حسب یک اختلال روانی دیگر توجیه بهتری ندارد.
ز- اگر یک بیماری جسمانی یا یک اختلال روانی دیگر وجود دارد، ترس موجود در ملاک تشخیص الف مرتبط با آن نیست، برای نمونه، این ترس ناشی از لکنت زبان، رعشه در بیماری پارکینسون، یا رفتار غذا خوردن (غذا خوردن غیرعادی) در بیاشتهایی عصبی یا پرخوری نیست. ویژگی اصلی اضطراب اجتماعی ترس آشکار و مستمر از موقعیتهای اجتماعی یا عملکردی است که ممکن است موجب شرمندگی شوند. شخصی مبتلا به هراس اجتماعی به طور معمول از موقعیتهای ترسآور اجتناب میکند، به ندرت، شخص خود را به تحمل موقعیت اجتماعی یا عملکردی مجبور میکند، اما اگر با این موقعیت‌ها روبهرو شود اضطراب شدیدی احساس خواهد کرد. ممکن است یک دور معیوب اضطراب انتظاری منتج به درک توأم با ترس و نشانه های اضطراب در موقعیتهای ترسآور وجود داشته باشد، که به عملکرد ضعیف واقعی یا فرضی در موقعیت‌های ترسآور منجر شده، که آن هم موجب شرمندگی و اضطراب انتظاری فزاینده در مورد موقعیتهای ترسآور میشود و بر همین روال ادامه مییابد. ترس یا اجتناب باید به میزان قابل ملاحظهای با فعالیت عادی، کارکرد شغلی یا تحصیلی یا فعالیتها یا روابط اجتماعی شخصی تداخل نماید یا شخص باید پریشانی آشکاری را درباره ابتلا به هراس داشته باشد (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی، ۲۰۰۰).
۲-۳-۱ شاخص
تعمیم یافته: وقتی ترسها با اکثر موقعیتهای اجتماعی مربوط هستند (مانند آغاز کردن یا ادامه دادن گفتگوها) از این شاخص میتوان استفاده کرد: افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی تعمیم‌یافته معمولاً از موقعیت‌های عملکرد در جمع و هم موقعیتهای روابط اجتماعی میترسند. چون مبتلایان به هراس اجتماعی اغلب گستره کامل ترسهای اجتماعیشان را به طور خود انگیخته گزارش نمیکنند. افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی تعمیم یافته بیشتر احتمال دارد که کاستیهایی را در عملکرد تمام موقعیتهای اجتماعی داشته یاشد (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی، ۲۰۰۰).
۲-۳-۲ ویژگیها و اختلالهای همراه
ویژگی توصیفی همراه اضطراب اجتماعی عبارتند از حساسیت مفرط به انتقاد، ارزیابی منفی یا طرد شدن، اشکال در ابراز خود، عزت نفس پایین یا احساس حقارت، مبتلایان به اضطراب اجتماعی اغلب از ارزیابی غیرمستقیم از جانب دیگران، مانند اجرای یک آزمون میترسند.آنها ممکن است مهارتهای اجتماعی ضعیف (مانند تماس چشمی ضعیف) یا نشانه‌های قابل مشاهده اضطراب داشته باشند. افراد دچار اضطراب اجتماعی اغلب در مدرسه در اثر اضطراب امتحان یا اجتناب از حضور در کلاس پیشرفت نشان نمیدهند. آنها به دلیل اضطراب یا اجتناب از صحبت کردن در گروه ها، در ملأعام یا با مراجع قدرت و همکاران ممکن است در کارشان پیشرفت نکنند. این اشخاص اغلب در شبکه های حمایت اجتماعی اندکی دارند و کمتر ازدواج میکنند. در مورد شدیدتر ممکن است از مدرسه اخراج شوند، بیکار بمانند و به دلیل اشکال در انجام مصاحبه استخدامی در جستجوی کار برنیایند، دوستانی نداشته باشند یا به روابط ناپایدار دل ببندند، از قرار ملاقات عشقی کاملاً اجتناب میکنند، یا به زندگی با والدین خود ادامه دهند. علاوه بر این، اضطراب اجتماعی ممکن است با اندیشهپردازی خودکشی‌گرایانه ارتباط داشته باشد، به ویژه وقتی که با اختلالهای دیگری همراه باشد. اضطراب اجتماعی ممکن است با اضطرابی، خلقی، مرتبط با مواد و پرخوری عصبی همراه باشد و معمولاً مقدم بر این اختلال‌ها میباشد (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی، ۲۰۰۰).
۲-۳-۳ یافته‌های آزمایشگاهی
تاکنون هیچ آزمون آزمایشگاهی که بتواند اضطراب اجتماعی را تشخیص دهد یافت نشده است و شواهد کافی نیز برای حمایت از کاربرد هر نوع آزمون آزمایشگاهی (مانند تزریق لاکتات، استنشاق دی اکسید کربن) به منظور تشخیص از سایر اختلالهای اضطرابی در دست نیست (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی، ۲۰۰۰).
۲-۳-۴ ویژگیهای خاص وابسته به فرهنگ، سن و جنسیت
تصویر بالینی و آسیب ناشی از اضطراب اجتماعی در بین فرهنگها، بسته به مقتضیات اجتماعی ممکن است متفاوت باشد. در فرهنگهای خاصی (مانند ژاپن و کره) مبتلایان ممکن است به جای شرمنده شدن، ترسهای مستمر و مفرطی از آزردن دیگران در موقعیتهای اجتماعی بروز دهند، احتمال دارد این ترسها با شکل اضطراب شدید از سرخ شدن چهره، تماس چشم به چشم، یا بوی بدن که ممکن است برای دیگران زننده و ناراحت کننده باشد، ظاهر شود.
در کودکان، قشقرق، سفت کردن اندام‌ها، چسبیدن به یک شخص آشنا یا ماندن در کنار او، محدود کردن روابط تا حد لالی ممکن است وجود داشته باشد. احتمال دارد کودکان خردسال در موقعیتهای اجتماعی کمرویی افراطی ظاهر کنند. از تماس با دیگران کنارهگیری نمایند، در حاشیه فعالیتهای اجتماعی باقی بمانند، سعی کنند در کنار اشخاص آشنا بمانند. برخلاف بزرگسالانشان، کودکان دچار اضطراب اجتماعی معمولاً امکان اجتناب از همه موقعیتهای ترس‌آور را ندارند و ممکن است قادر به شناسایی ماهیت اضطرابشان نباشند. امکان دارد افت در عملکرد کلاسی، مردودی یا اجتناب از فعالیتهای اجتماعی و قرارهای ملاقات عشقی متناسب با سن وجود نداشته باشد. برای مطرح کردن این تشخیص در کودکان، باید شواهدی در مورد توانایی برای برقراری روابط اجتماعی با افراد آشنا وجود داشته باشد و اضطراب اجتماعی باید در ارتباط با همسالان روی دهد نه صرفاً در تعامل با بزرگسالان. مطالعات همهگیر شناختی و اجتماعی حاکی از آن است که اضطراب اجتماعی در زنان شایعتر از مردان است. اما در اکثر نمونه های بالینی شیوع آن در هر دو جنس برابر است یا بیشتر مبتلایان را مردان تشکیل میدهند (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی، ۲۰۰۰).
۲-۳-۵ شیوع
مطالعات همهگیر شناختی و اجتماعی شیوع کلی اضطراب اجتماعی را تقریباً ۳ تا ۱۳ درصد گزارش کردهاند. ارقام شیوع گزارش شده، بسته به آستانه مورد استفاده برای تعیین پریشانی یا اختلال و تعداد انواع موقعیتهای اجتماعی که به طور اختصاصی بررسی شدهاند ممکن است متفاوت باشد. در یک مطالعه، ترس مفرط از صحبت کردن و عملکرد در ملأعام ۲۰ درصد گزارش شده است. اما تنها ۲ درصد دارای اختلال یا ناراحتی کافی برای تضمین تشخیص اضطراب اجتماعی بودند. در جمعیت کلی، بیشتر مبتلایان به هراس اجتماعی از صحبت کردن در جمع واهمه دارند، در حالی که تقریباً کمتر از نیمی از آنها از صحبت با غریبهها یا ملاقات با افراد جدید میترسند. سایر ترسهای عملکردی به ظاهر کمتر متداولاند. در موقعیتهای بالینی، اکثر قریب به اتفاق مبتلایان به اضطراب احتماعی از بیش از یک نوع موقعیت اجتماعی واهمه دارند. اضطراب اجتماعی به ندرت باعث بستری شدن در مراکز درمانی میشود. در کلینیکهای سرپایی، میزان هراس اجتماعی در مبتلایان به اختلالهای اضطرابی تقریباً ۱۰ تا ۲۰ درصد است. اما این ارقام بر حسب منطقه متفاوت است (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی، ۲۰۰۰).
۲-۳-۶ دوره یا سَیر
شروع اضطراب اجتماعی به طور معمول در اواسط نوجوانی افراد شروع در اوایل دوران کودکی را گزارش میکنند. شروع اختلال ممکن است به طور ناگهانی و دنبال یک تجربه تنشزا یا تحقیرکننده، یا احتمال دارد، تدریجی باشد. سیر اضطراب اجتماعی اغلب پیوسته یا مداوم است. طول مدت آن بیشتر برای تمام عمر است، ولی ممکن است که شدت این اختلال در بزرگسالی کاهش یابد یا رو به ضعف گذارد. احتمال دارد شدت اختلال با توجه به محرکهای تنشزا و ممقتضیات زندگی تغییر کند. برای مثال، اضطراب اجتماعی فردی که از قرار ملاقات عشقی میترسد با ازدواج کردن ممکن است تضغیف یابد و پس از مرگ همسر دوباره ظاهر شود. ارتقاء شخصی تا مقامی که مستلزم صحبت کردن در جمع باشد، ممکن است به ظهور اضطراب اجتماعی در فردی منجر شود که قبلاً هرگز مجبور به صحبت کردن در جمع نبوده است (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی، ۲۰۰۰).
۲-۳-۷ الگوهای خانوادگی
از قرار معلوم اضطراب اجتماعی در میان بستگان بیولوژیک درجه اول مبتلایان به این اختلال در مقایسه با کل جمعیت بیشتر روی میدهد. برای نوع تعمیم یافته شواهد قویتری وجود دارد (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی، ۲۰۰۰).
۲-۳-۸ تشخیص افتراقی