۲.۵. اتباع بیگانه
بند اصل ۱۶ محموعه اصول تصریح می کند: «چنان چه فردی که بازداشت یا دستگیر شده تبعه خارجی
باشد باید سریعا از حقوقش مطلع شود. هم چنین از داشتن حق ارتباط و تماس با سفارت و مقام کنسولی. اگر فرد دستگیر یا بازداشت شده پناهنده باشد یا یک فرد بدون تابعیت یا تحت حمایت سازمانی بین الدولی، آن ها نیز باید سریعا مطلع شوند که حق تماس یا ارتباط با سازمان بین المللی مربوطه را دارند».[۹۰]
۳ - حق برخورداری از وکیل در مراحل قبل از محاکمه
اصل اول از اصول بنیادین نقش وکلا، حق بهره مندی از مساعت حقوقی وکیل در تمام مراحل روند کیفری از جمله مرحله بازجویی را مقرر می‌دارد؛ حق فردی که باید از مساعدت حقوقی وکیل در مراحل رسیدگی قبل از محاکمه بهره مند شود صریحا در میثاق حقوق مدنی و سیاسی اشاره نشده است.[۹۱]
۳.۱. حق برخورداری از وکیل تسخیری رایگان
بند ۲ اصل ۱۷ مجموعه اصول، اصل ۶ اصول بنیادین نقش وکلا تصریح می‌کند : اگر فردی که دستگیر می‌شود یا متهم است و یا در بازداشت به سر می‌برد امکان داشتن وکیل منتخب خود را نداشته، فرد دستگیر شده استطاعت مالی برای پرداخت حق الوکاله را نداشته باشد باید وکیل تسخیری به صورت رایگان برای او تعیین شود. اصل ۳ اصول بنیادین نقش وکلا حکومتها را ملزم می‌کند که بودجه مناسب و منابع دیگر را جهت تعیین وکیل برای افراد فقیر و دیگر افراد نیازمند فراهم کنند.[۹۲]
۳.۲. حق داشتن وکیل شایسته و مؤثر
در اصل ۶ اصول بنیادین نقش وکلا حق داشتن وکیل بدین معناست که فرد حق دارد وکیلی با صلاحیت داشته باشد. تمام دولت‌ها باید تضمین کنند که وکیل تسخیری باید لایحه دفاعیه مؤثری را جهت دفاع از مظنونین و متهمین تقدیم نماید. فرد دستگیر یا بازداشت شده یا متهم به جرم کیفری حق دارد وکیلی با تجربه و با صلاحیت، متناسب با ماهیت جرم انتسابی را به منظور دریافت مساعدت حقوقی مؤثر داشته باشد.[۹۳]
۳.۳. حق برخورداری از تسهیلات و زمان کافی برای مکاتبه و ارتباط با وکیل :در اصل ۸ اصول بنیادین نقش وکلا، بند ۲ اصل ۸ مجموعه اصول، حق برخورداری از تسهیلات و زمان کافی جهت آماده شدن دفاع برای فرد متهم به جرم کیفری مستلزم این است که متهم از فرصت‌هایی برای انجام مکاتبه به صورت محرمانه با وکیلش بهره مند شود.
این حق در تمام مراحل دادرسی و مخصوصا در قبال افرادی که در بازداشتگاه‌ها به سر می‌برند و هنوز محاکمه نشده‌اند لازم الرعایه است. حکومتها باید تضمین کنند که افراد بازداشت شده فرصت‌هایی را برای
مشورت و ارتباط با وکیل خود بدون تأخیر داشته باشند.[۹۴]
۳.۴.حق داشتن ارتباط محرمانه با وکیل
اصل ۸ و ۲۲ اصول بنیادین نقش وکلا. اصل ۱۸ مجموعه اصول تصریح می‌کند: مقامات باید به محرمانه بودن ارتباطات و مشاوره‌های بین وکلا و موکلین احترام بگذارند. حق ارتباط محرمانه برای همه، چه آن‌هایی که دستگیر یا بازداشت شده چه متهم به جرم کیفری باشند و چه نباشند اجرا می‌شود. حق ارتباط محرمانه به این معناست که نمی‌بایست قطع و یا از آن جلوگیری شود یا این که گفتگوهای کتبی یا شفاهی(شامل مکالمات تلفنی) بین متهم و وکیل سانسور شود.[۹۵]
در این رابطه بند ۵ اصل ۸ مجموعه اصول بیان می‌دارد: مکاتبات بین فرد زندانی یا متهم با وکیل قانونی به عنوان دلیل علیه او پذیرفته نمی‌شود مگر این که آن ها مربوط به ارتکاب یک جرم مستمر یا کامل(تام) باشد. برای تضمین محرمانه بودن لکن با در نظر گرفتن ضروریات امنیتی، استاندارهای بین المللی در جهت تضمین محرمانه بودن تصریح می‌کنند که مشاوره ممکن است در مقابل دید مقامات صورت گیرد اما نه در معرض استماع آن ها(اصل ۸ اصول بنیادین نقش وکلا. بند ۴ اصل ۱۸ اصول).[۹۶]
۴- حق دسترسی افراد بازداشت شده به محیط بیرون از زندان یا بازداشتگاه
افرادی که در بازداشتگاه‌ها نگهداری می‌شوند حق دسترسی فوری به خانواده شان، وکلا، پزشکان، مسئولین قضایی را دارند. اگر فرد بازداشت شده تبعه خارجی باشد حق دسترسی به کارد کنسولی یا سازمان بین المللی صالح را دارد[۹۷].
۵- حق حضور فوری نزد قاضی یا دیگر مسئولین قضایی
اصل ۴ مجموعه اصول در این زمینه مقرر می‌دارد: هر فرد محروم از آزدی حق دارد فورا نزد قاضی یا
دیگرمسئولین قضایی حضور یابد. هم‌چنین بند ۳ ماده ۹ میثاق حقوق مدنی و سیاسی، بند ۱ اصل ۱۱ مجموعه اصول تصریح می‌کند به منظور حمایت از حق آزادی و رهایی از دستگیری خودسرانه یا بازداشت و به منظور جلوگیری از نقض حقوق بشر بنیادین و اساسی تمام اشکال بازداشت و حبس باید توسط مقام قضایی یا سایر مسئولین صادر شود و تحت نظارت و کنترل مؤثر آن ها باشد. هر فردی که دستگیر یا بازداشت می‌شود باید فورا نزد قاضی یا دیگر مسئولینی که به موجب قانون مسئولیت اعمال و اجرای اختیارات قضایی را دارند حاضر شوند.[۹۸]
۶- حق جبران خسارت برای دستگیری یا بازداشت غیر قانونی
هر فردی که قربانی دستگیری یا بازداشت غیر قانونی شده است دارای حق لازم الاجرایی برای جبران خسارت شامل پرداخت غرامت می‌باشد. حق جبران نسبت به افرادی که بازداشت یا دستگیری آن ها حقوق داخلی یا آیین دادرسی یا استانداردهای بین المللی یا هر دو را نقض کرده لازم الاجرا است. تشریفات رسیدگی برای اعمال و اجرای این حق معین و مشخص نیست و اغلب توسط افرادی که در دادگاه علیه دولت اقامه دعوی می‌کنند یا ارگان یا فرد مسئول بازداشت غیر قانونی اعمال و اجرا می‌شود.[۹۹]
۷- حق محاکمه در زمان معقول یا آزادی از بازداشت
بند ۳ ماده ۹ میثاق حقوق مدنی و سیاسی، اصل ۳۸ مجموعه اصول در این زمینه مقرر می‌دارد: هر متهم
به جرم کیفری که بازداشت می‌شود حق دارد در یک زمان مناسب محاکمه شود یا تا زمان محاکمه آزاد باشد. افرادی که در بازداشتگاه به سر می‌برند باید در یک زمان معقول و مناسب به دادگاه آورده شوند یا آزاد گردند. این حق در تضمینات مندرج در بند ۳ ماده ۹ میثاق حقوق مدنی و سیاسی مورد حمایت قرار گرفته است و مبتنی است بر فرض بی‌گناهی و حق آزادی فردی که به موجب آن هر فردی که در بازداشت قبل از محاکمه به سر می‌برد حق دارد که پرونده او در اولویت قرار گیرد هم چنین به پرونده او با فوریت رسیدگی شود.[۱۰۰]
۸- حق برخورداری از تسهیلات و زمان کافی برای تهیه دفاعیه
آن چه در یک محاکمه عادلانه اساسی و ضروری به نظر می رسد این است که تمام متهمین جرم کیفری
باید حق برخورداری از تسهیلات و زمان کافی برای دفاع را داشته باشد.
۸.۱. تسهیلات و زمان کافی جهت تهیه دفاعیه
شق «ب» بند ۳ ماده ۱۴ میثاق حقوق مدنی و سیاسی تصریح می‌کند: به منظور تضمین هدفمند بودن حق دفاع، هر متهم به جرم کیفری و وکلای آن- اگر داشته باشد- باید از زمان و تسهیلات برای تهیه دفاعیه برخوردار باشد. حق برخورداری از تسهیلات و زمان کافی برای تهیه دفاعیه یک جنبه مهم اصل اساسی «تساوی ابزار و امکانات است». دفاع و تعقیب باید به شیوه‌ای صورت گیرد تا طرفین دعوا در برخورداری از فرصت مساوی جهت آماده شدن و ارائه شکایت در طول روند رسیدگی‌ها تضمین شود. حق برخورداری از تسهیلات و زمان کافی برای تهیه دفاعیه نسبت به متهم و وکلا در تمام مراحل رسیدگی‌ها من جمله در دادگاه‌ها و مراحل تجدیدنظر خواهی لازم الرعایه است. به موجب این حق متهم باید برای ارتباط محرمانه با وکیلش مجاز باشد خصوصا این حق مربوط به افرادی است که در بازداشتگاه‌ها به سر می‌برند.[۱۰۱]
۸.۲. حق دسترسی به اطلاعات
به موجب حق برخورداری از امکانات کافی برای تهیه دفاعیه متهم و وکیل او باید به اطلاعات لازم از جمله اسناد، اطلاعات و سایر ادله و مدارکی که به متهم کمک می‌کند تا شکایتش را آماده کند، اتهاماتش را رد کند و در صورت لزوم باعث تخفیف مجازاتش شود دسترسی داشته باشند. چنین اطلاعاتی برای متهم فرصتی را فراهم می‌کند که از اظهار نظرهای ثبت شده و مدارک مورد استناد دادستان مطلع شود و در مورد آن ها اظهار نظر کند.[۱۰۲]
۸.۳. حق آگاه شدن از اتهامات
یک بخش اساسی از اطلاعات که برای درک حق برخورداری از تسهیلات و زمان کافی برای تهیه دفاعیه ضرورری به نظر می‌رسد این است که متهم مستحق دریافت ابلاغ قبلی اتهامات علیه خود است.
شق «الف» بند ۳ ماده ۱۴ حقوق مدنی و سیاسی در این مورد تصریح می‌کند: تمام متهمین جرایم کیفری چه آن‌هایی که قبل از محاکمه در بازداشت به سر می‌برند و چه آن‌هایی که آزاد هستند حق دارند سریعا از هرگونه اتهام علیه خود آگاه شوند. در مورد حق افرادی که در بازداشتگاه به سر می‌برند و باید از هرگونه اتهام علیه خود مطلع شوند، بند ۳ ماده ۹ میثاق حقوق مدنی و سیاسی به این موضوع اختصاص دارد و به صورت خیلی نزدیک با حق به چالش کشیدن اعتبار بازداشت از لحاظ قانونی پیوند خورده است.[۱۰۳]
۹- حق برخورداری از شرایط انسانی بازداشت
حق دادرسی عادلانه اگر با شرایط بازداشت در توانایی متهم جهت آماده شدن محاکمه تداخل و تعارض داشته باشد یا اگر متهم شکنجه شود یا با او رفتارهای غیر انسانی صورت گیرد محقق نمی‌شود. این که تمام افرادی که از آزادی‌شان محروم شدهاند حق دارند با انسانیت با آن ها رفتار شود، در خیلی از استاندارهای بین المللی مورد حمایت قرار گرفته است. هر فردی حق آزادی و امنیت فردی یا حق برخورداری از رفتارهای انسانی و احترام به کرامت ذاتی فرد انسانی، حق رهایی از شکنجه و رفتار غیر انسانی و حق فرض بی‌گناهی تا زمانی‌که جرم او فراتر از شکی معقول در روند محاکمه عادلانه ثابت شود را دارد. تمام افراد محروم از آزادی حق دارند با انسانیت و با احترام به کرامت ذاتی فرد انسانی با آن ها رفتار شود.[۱۰۴]
کمیته حقوق بشر اظهار داشت افرادی که از آزادی‌شان محروم شدهاند نباید در معرض هرگونه اجبار و سختی و فشار بیش از آن چه ناشی از محرومیت از آزادی آن ها است قرار گیرند. افرادی که از آزادی‌شان محروم شدهاند از تمام حقوق مندرج در میثاق حقوق مدنی وسیاسی بهره‌مند و برخوردار هستند.[۱۰۵]
ماده ۷ میثاق حقوق مدنی و سیاسی شکنجه و هرگونه رفتار غیر انسانی را ممنوع می‌کند. ماده ۱۰ میثاق حقوق مدنی و سیاسی دولت‌ها را موظف به رفتار انسانی با افراد بازداشت شده می‌کند.[۱۰۶]
۹.۱. حق نگهداری در بازداشتگاهی به رسمیت شناخته شده و قانونی
بند ۲ اصل ۱۱ و اصل ۲۰ مجموعه اصول تصریح می‌کند: جهت تضمین این که افراد بازداشت شده امکان دسترسی به محیط بیرون از زندان را داشته باشند و هم چنین برای امنیت در برابر نقض حقوق بشر همانند ناپدید شدگی و شکنجه تمام افراد بازداشت شده حق دارند که فقط در مکانی که به صورت رسمی به عنوان بازداشتگاه به رسمیت شناخته شده است نگهداری شوند. بازداشتگاه حتی المقدور باید نزدیک محل سکونت باشد و بازداشت باید تحت قرار معتبر صورت گیرد.[۱۰۷]
۹.۲.حق برخورداری از مراقبت پزشکی کافی
اصل ۹ اصول بنیادین رفتار با زندانیان در این زمینه تصریح می‌کند: دولت‌ها ملزم به تهیه و ارائه مراقبت پزشکی کافی به افراد در بازداشتگاه که نمی‌توانند چنین مراقبتی را برای خودشان تحصیل نمایند هستند. آن ها باید از خدمات بهداشتی قابل دسترس در کشور بدون تبعیض مبتنی بر شرایط قانونی‌شان برخوردار شوند. مأمورین رسمی اجرایی، مسئول حمایت از بهداشت افراد در بازداشتگاه هستند.(ماده ۶ مجموعه رفتار مأمورین اجرای قانون).[۱۰۸]
به موجب قاعده ۲۵ حداقل قواعد استاندارد و بند ۱ قاعده ۳۰ از قواعد اروپایی مربوط به زندان، پزشک مأمور ملزم به معاینه تمام افراد در بازداشت یا زندانیانی که مریض هستند، از بیماری یا صدمه خود شکایت دارند و هم چنین هر زندانی که مراقبت از او به طور خاص در شرایطی است و مطابق با استانداردهای بیمارستان بوده، می‌باشد.[۱۰۹]
به موجب بند ۲ قاعده ۲۵ قواعد حداقل استاندارد و بند ۲ قاعده ۳۰ قواعد اروپایی مربوط به زندان مأمور پزشک هر موقع که احتمال بدهد بهداشت جسمی یا روانی فرد بازداشت شده به علت تداوم حبس یا هرگونه شرایط در حبس به فرد آسیب می‌رساند باید به مدیر زندان گزارش دهد.
سازمان عفو بین المللی معتقد است که فرد بازداشت شده یا زندانی باید دسترسی فوری به پزشک را زمانی که ادعای شکنجه یا رفتار غیر انسانی می‌شود یا احتمال وقوع شکنجه یا رفتار غیر انسانی است داشته باشد. چنین دسترسی نباید منوط به انجام تحقیقات رسمی در مورد ادعای مذکور باشد.[۱۱۰]
۹.۳. تضمینات اضافی برای افرادی که قبل از محاکمه در بازداشت بسر می‌برند.
بند ۲ اصل ۳۶ اصول بنیادین استانداردهای بین المللی تضمینات اضافی را برای افرادی که به علت اتهام کیفری در بازداشتگاه بسر می‌برند و هنوز محاکمه نشده‌اند در نظر گرفته است.[۱۱۱]
هر متهم یا مظنونی که به علت اتهام کیفری دستگیر یا بازداشت شده و هنوز محاکمه نشده است باید با او با این فرض که او بیگناه است رفتار شود. مطابق اصل فرض بی‌گناهی و به موجب استاندارهای بین المللی، با افرادی که قبل از محاکمه در بازداشتگاه نگه داشته می‌شوند باید رفتاری متفاوت با افرادی که محکوم شدهاند بشود. (شق الف بند ۲ ماده ۱۰ میثاق حقوق مدنی و سیاسی، بند ۲ قاعده ۸۴ قواعد حداقل اسناندارد).
از جمله شرایط خاصی که برای افرادی که قبل از محاکمه بازداشت می‌شوند لازم الرعایه است موارد ذیل است:
- حق جدایی از افرادی که محکوم و مجازات شدهاند. (بند ۲ ماده ۱۰ میثاق حقوق مدنی و سیاسی)
- حق برخورداری از مترجم با هدف دفاع از آن ها (اصل ۱۴ مجموعه اصول)
- حق محدود معاینه توسط پزشک و روان پزشک شخصی با هزینه خود آن ها(قاعده ۹۱ قواعد حداقل استاندارد).
- حق پوشیدن لباس‌های شخصی اگر تمیز و مناسب باشد یا پوشیدن لباس زندانی که باید از لباس زندانی محکوم متفاوت باشد. هم چنین حق پوشیدن لباس‌های شخصی مناسب برای حضور در دادگاه.
- حق خرید کتاب، نوشتن مقالات و روزنامه‌ها که متناسب با امنیت، نظم و عدالت باشد. (قاعده ۹۰ قواعد حداقل استاندارد).[۱۱۲]
۱۰- رهایی از شکنجه و رفتار غیر انسانی
ماده ۵ اعلامیه جهانی، ماده ۷ میثاق حقوق مدنی و سیاسی، اصل ۶ مجموعه اصول تصریح می‌کند: که هیچ فردی نباید تحت شکنجه، رفتار یا مجازاتی تحقیر آمیز و غیر انسانی و بی‌رحمانه قرار گیرد. این حق قطعی و غیر قابل عدول است.[۱۱۳]
ضوابط حاکم بر سلب آزادی از اطفال در حقوق ایران و انطباق آن با اسناد و معیارهای بین المللی- قسمت ۳
