در مطالعه حاضر، الگوی بهینه کشت محصولات زراعی شهرستان ساری با تاکید بر دانه­های روغنی در شرایط حمایت و عدم حمایت دولت مورد بررسی قرار گرفت. برای این منظور ابتدا الگوی کشت در شرایط فعلی محاسبه و سپس با محاسبه سودآوری اجتماعی با استفاده از روش ماتریس تحلیل سیاستی، الگوی کشت در شرایط نبود حمایت­های دولت محاسبه شد. اطلاعات مورد نیاز از طریق تکمیل 591 پرسشنامه در سال زراعی 88-1387 و همچنین اطلاعات جهادکشاورزی جمع­آوری گردید. محصولات مورد بررسی شامل گندم، برنج، جو، سویا و کلزا می­باشند. نتایج حاصل از بررسی الگوی بهینه کشت منطقه نشان داد که با تخصیص منابع موجود، مقدار کشت سویا نسبت به حالت فعلی 45 درصد کاهش و سطح زیرکشت کلزا 27/18 درصد افزایش می­یابد. همچنین بررسی قیمت­های سایه‏ای مدل بازاری نشان می­دهد که زمین و نیروی­کار در فصول بهار، پاییز و زمستان از عوامل محدودکننده در کشت منطقه می­باشند. برای محاسبه سودآوری اجتماعی محصولات مورد نظر، ابتدا اقدام به برآورد قیمت­های سایه­ای شد. بررسی شاخص­های مزیت­نسبی محصولات نشان می­دهد که از بین محصولات مورد بررسی، جو دارای مزیت نیست. همجنین، با توجه به نتایج حاصل از تخمین مدل اجتماعی (حذف حمایت­های دولت)، عدم حمایت دولت از کشاورزان منطقه سبب شد که محصولات سویا و کلزا به عنوان اصلی­ترین دانه­های روغنی منطقه از کشت بهینه منطقه خارج شوند. این موضوع نشان می­دهد که حمایت­های دولت در کاشت این محصولات کاملا موثر و مفید واقع شده است و بدون این حمایت­ها، تولید دانه­های روغنی عملا غیرممکن خواهد بود.

کلیدواژه­ها: الگوی بهینه کشت، برنامه­ریزی خطی، مزیت­نسبی، حمایت­های دولت، دانه­های روغنی، شهرستان ساری

فهرست مطالب

فصل اول (کلیات)

1-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………15

1-2 مشخصات جغرافیایی و اقلیمی ساری……………………………………………………………………..16

1-3 فرضیه­های تحقیق……………………………………………………………………………………………….18

1-4 مهمترین اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………….18

1-5 نتایج مورد استفاده پس از انجام تحقیق……………………………………………………………………18

1-6 جنبة جدید بودن و نو آوری طرح………………………………………………………………………….18

1-7  دانه­های روغنی…………………………………………………………………………………………………19

1-7-1 کلزا…………………………………………………………………………………………………….21

1-7-2 سویا……………………………………………………………………………………………………21

1-7-3 آفتابگردان……………………………………………………………………………………………22

1-7-4 گلرنگ………………………………………………………………………………………………..22

1-7-5 سطح زیرکشت ، تولید و عملکرد دانه­های روغنی………………………………………..23

1-7-5-1 ایران…………………………………………………………………………………………..23

1-7-5-2 مازندران و ساری…………………………………………………………………………..23

1-7-5-3 واردات وصادرات دانه­های روغنی……………………………………………………26

1-8 یارانه­ها……………………………………………………………………………………………….27

1-8-1 سیاست­های عمده حمایت در بخش کشاورزی……………………………………………28

1-8-2 سیاست­های حمایتی در بخش کشاورزی ایران…………………………………………….29

1-8-3 یارانه­های کشاورزی……………………………………………………………………………….29

1-8-3-1 یارانه نهاده­های کود شیمیایی، سم و بذر…………………………………………….30

1-8-3-2 یارانه ماشین­های کشاورزی……………………………………………………………..30

1-8-3-3 یارانه سود تسهیلات……………………………………………………………………….31

1-8-3-4 یارانه حق بیمه محصولات کشاورزی و دامی………………………………………31

1-8-4 اهداف پرداخت یارانه…………………………………………………………………………….31

1-9 متدولوژی تحقیق……………………………………………………………………………………………….32

1-10 روش نمونه­گیری……………………………………………………………………………………………..32

فصل دوم (مروری بر منابع)

2-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………36

2-2مطالعات در زمینه­ کاربرد برنامه­ریزی ریاضی ………………………………………………………..36

2-2-1 مطالعات خارجی……………………………………………………………………………………36

2-2-2 مطالعات داخلی……………………………………………………………………………………..38

2-3 مطالعات در زمینه­ دانه­های روغنی……………………………………………………………………….41

2-3-1 مطالعات داخلی……………………………………………………………………………………..41

2-4 مطالعات در زمینه­ سیاست­های حمایتی دولت………………………………………………………..43

2-4-1 مطالعات خارجی……………………………………………………………………………………44

2-4-2 مطالعات داخلی……………………………………………………………………………………..45

2-5 مطالعات در زمینه­ بررسی مزیت نسبی محصولات کشاورزی……………………………………47

2-5-1 مطالعات خارجی……………………………………………………………………………………47

2-5-2 مطالعات داخلی……………………………………………………………………………………..49

فصل سوم (روش تحقیق)

3-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………54

3-2 برنامه­ریزی ریاضی و مدل مزرعه…………………………………………………………………………..54

3-2-1 یک مدل ساده……………………………………………………………………………………..55

3-2-2 فرضیه­های برنامه­ریزی خطی……………………………………………………………………57

3-2-3 دوگانگی…………………………………………………………………………………………….58

3-2-4  مشکلات محاسباتی در برنامه­ریزی خطی………………………………………………….61

3-2-4-1  نامحدود بودن………………………………………………………………………………….61

3-2-4-2 نازایی……………………………………………………………………………………………..61

3-2-5 بررسی­های پس از بهینه­سازی………………………………………………………………….62

3-3 مدل کالیبره و برآورد میزان منابع در شرایط موجود…………………………………………62

3-4 مزیت نسبی……………………………………………………………………………………………………….63

3-4-1 ماتریس تحلیل سیاستی ((PAM……………………………………………………………..65

3-4-1-1 شاخصDRC یا شاخص هزینه منابع داخلی………………………………………67

3-4-1-2 شاخصSCB یا شاخص هزینه به منفعت اجتماعی…………………………….. 69

3-4-1-3 شاخصNPIC یا شاخص ضریب حمایت اسمی از نهاده­ها…………………..69

3-4-1-4 شاخصNPC یا شاخص حمایت اسمی از بازار محصول……………………. 70

3-4-1-5 شاخصEPC یا شاخص حمایت موثر از محصول……………………………….70

3-4-1-6 شاخصNSP یا شاخص سودآوری خالص اجتماعی…………………………..71

3-4-2 عوامل موثر در محاسبه مزیت نسبی…………………………………………………………..71

3-4-2-1 قیمت سایه­ای……………………………………………………………………………….72

3-4-2-2 عوامل تولید…………………………………………………………………………………72

3-4-2-2-1 نهاده­های قابل تجارت (مبادله­ای)………………………………………….72

3-4-2-2-2 نهاده­های غیر قابل تجارت (داخلی)………………………………………72

3-4-2-2-2-1 روش اول………………………………………………………………72

3-4-2-2-2-2 روش دوم……………………………………………………………..72

3-4-2-2-3 نرخ سایه­ای ارز…………………………………………………………………73

3-4-2-2-3-1 روش اول………………………………………………………………73

3-4-2-2-3-2 روش دوم……………………………………………………………..74

3-4-2-2-4 قیمت سایه­ای محصول………………………………………………………..74

3-4-3 مزیت­نسبی به عنوان محدودیت………………………………………………………………..75

فصل چهارم (بحث و نتایج)

4-1 مقدمه…………………………………………………………………………………………………79

4-2 نهاده­های مورد نیاز برای  تولید یک هکتار از محصولات مورد بررسی…………………………79

4-3 تدوین مدل برنامه­ریزی……………………………………………………………………………………….85

4-3-1 مدل کالیبره برای الگوی برنامه­ریزی خطی (شناسایی مقادیر سمت راست)………85

4-3-1-1 معرفی محدودیت­ها………………………………………………………………………86

4-3-1-2 مقادیر سمت راست………………………………………………………………………87

4-4 تخمین مدل اصلی برنامه­ریزی……………………………………………………………………………….88

4-4-1 معرفی مدل برنامه­ریزی…………………………………………………………………………..88

4-4-3 نتایج تخمین مدل برنامه­ریزی اولیه ( بر اساس قیمت­های بازاری)…………………..

.914-4-2 معرفی محدودیت­ها……………………………………………………………………………….90

4-4-4 اثر کاهش و افزایش هزینه­ها روی الگوی کشت منطقه…………………………………94

4-5 مزیت نسبی………………………………………………………………………………………….95

4-5-1 قیمت­های سایه­ای………………………………………………………………………………….95

4-5-1-1 نرخ ارز………………………………………………………………………………………95

4-5-1-2 کود شیمیایی……………………………………………………………………………….95

4-5-1-3 سموم شیمیایی……………………………………………………………………………..96

4-5-1-4 بذر…………………………………………………………………………………………….97

4-5-1-5 زمین………………………………………………………………………………………….97

4-5-1-6 نیروی کار…………………………………………………………………………………..97

4-5-1-7 ماشین­آلات…………………………………………………………………………………98

4-5-1-8 آب……………………………………………………………………………………………99

4-5-1-9 سوخت و حامل­های انرژی …………………………………………………………….99

4-5-1-10 حمل و نقل……………………………………………………………………………..100

4-5-1-11 محصول………………………………………………………………………………….101

4-5-2 محاسبه مزیت­نسبی………………………………………………………………………………101

4-5-2-1 سویای بهاره………………………………………………………………………………101

4-5-2-2 برنج…………………………………………………………………………………………102

4-5-2-3 کلزا…………………………………………………………………………………………102

4-5-2-4 گندم………………………………………………………………………………………..103

4-5-2-5 جو…………………………………………………………………………………………..104

4-5-2-6 بررسی تاثیر نرخ ارز بر مزیت­نسبی…………………………………………………105

4-6 تدوین مدل برنامه­ریزی­خطی، توام با اصل مزیت نسبی (سودآوری اجتماعی)………………106

4-6-1 معرفی مدل برنامه­ریزی…………………………………………………………………………106

4-6-2 معرفی محدودیت­ها…………………………………………………………………………….107

4-6-3 نتایج تخمین مدل برنامه­ریزی ثانویه ( بر اساس قیمت­های سایه­ای)………………..108

4-6-4 تحلیل حساسیت ارزش­گذاری نرخ ارز و تاثیر آن روی الگوی بهینه کشت…….110

4-6-5 بررسی الگوی بهینه کشت در حالت چهارم ( نرخ ارز معادل 15000 ریال)…….113

4-6-5-1 معرفی مدل برنامه­ریزی………………………………………………………………..113

4-6-5-2 نتایج تخمین مدل برنامه­ریزی ( بر اساس نرخ ارز 15000 ریال)……………114

4-6-6 بررسی الگوی بهینه کشت در حالت ششم ( نرخ ارز معادل 17000 ریال)……….116

4-6-6-1 معرفی مدل برنامه­ریزی………………………………………………………………..116

4-6-6-2 نتایج تخمین مدل برنامه­ریزی ( بر اساس نرخ ارز 17000ریال)…………….117

4-7 مقایسه نتایج مدل­های برآورد شده با وضع موجود………………………………………119

فصل پنجم (نتیجه­ گیری و پیشنهادات)

5-1 نتیجه­گیری و پیشنهادات…………………………………………………………………..122

منابع………………………………………………………………………………………………125

پیوست………………………………………………………………………………………………..130

1مقدمه:

توسعه فعالیتهای کشاورزی از شاخص­های اساسی توسعه در کشورهایی همچون ایران محسوب می­گردد. بی­شک رشد درآمد زارع و افزایش سطح رفاه خانوار روستائی از اساسی­ترین اهداف توسعه زیر بخش زراعت است. در بدو امر به نظر می­رسد بایستی سیاستهائی در جهت متعادل ساختن قیمت محصولات زراعی به سود تولید کنندگان اعمال گردد. اما از آنجایی که حساسیت تقاضای اغلب این محصولات ناچیز است، لذا افزایش قیمت آنها بار سنگینی بر دوش مصرف‏کنندگان تحمیل خواهد نمود (اکبری و بخشوده، 1375). بدین جهت باید با افزایش میزان کل محصول، می­توان بدون افزایش چشمگیر در قیمت محصولات، درآمد روستائیان را افزایش داد. از طرفی در سمت تقاضای محصولات کشاورزی ما با دو عامل افزایش جمعیت و بالارفتن تدریجی سطح درآمد سرانه مواجه هستیم و بدلیل آنکه کشورمان در مراحل میانی توسعه قرار دارد، این رشد همچنان ادامه خواهد یافت که حتی با فرض کنترل ضایعات (حین تولید و مصرف) و تعیین الگوی مصرف تولیدات کشاورزی باز هم تاثیر دوعامل فوق­الذکر مستمر، چشمگیر و فزاینده خواهد بود (آل محمد، 1380). به­ناچار عرضه مواد غذایی باید افزایش یابد یا به عبارتی رشد زراعت باید بیش از پیش افزایش یابد (انویه تکیه، 1374). بدین ترتیب نه تنها به جدی­ترین مسئله کشاورزی ایران یعنی کمبود عرضه پاسخ گفته می­شود، بلکه با جلوگیری از خروج ارز(جهت واردات) امکان سرمایه­گذاریهای جدید سودآور فراهم شده و وضع کشاورزان بهبود می­یابد. لازم به ذکر است که افزایش تولید در حالت کلی از دو طریق امکان­پذبر است (سلطانی و همکاران، 1378):

1- افزایش سطح زیر کشت

2- افزایش عملکرد محصولات

اما همانگونه که همه صاحبنظران معتقدند با وجود آنکه اراضی کشاورزی قابل ملاحظه­ای در کشور ما وجود دارد، چون به زیرکشت بردن آنها مستلزم هزینه­های زیادی است و همینطور به دلیل کمبود آبرسانی یا عدم امکان آبرسانی به برخی اراضی، استفاده مفید از آنها غیر ممکن است. لذا افزایش اراضی کشاورزی چندان اقتصادی به­نظر نمی­رسد (باقری، 1379). افزایش عملکرد محصولات نیز با کاربرد شیوه­های تولید بهتر و مدرن، بکارگیری تکنولوژی مناسب در مزارع، بکارگیری بذر اصلاح شده، توسعه فعالیت­های مکمل و متمم…در نهایت می­توانند موجب افزایش تولید کل محصولات گردد (سلطانی و همکاران، 1378). پس از آنکه مسلم شد چه سطحی از تکنیک و تکنولوژی برای هر واحد زیر کشت، محصول و یا درآمد را حداکثر می­کند، باید مطمئن شویم که عوامل اقتصادی در سطح خرد، منابع خود را به نحو مطلوبی بین فعالیت­های گوناگون تخصیص می­دهند (آل محمد، 1380).  بنابراین با تشخیص بهینه نبودن الگوی کشاورزی مناطق مختلف در ایران، باید نسبت به تخصیص مجدد منابع در بین فعالیتهای مختلف جهت بهینه کردن الگوی کشت تا رسیدن به هدف اصلی، خواه افزایش درآمد زارع یا سطح رفاه روستائیان و یا…، اقدام کرد. برنامه­ریزی کل مزرعه می­تواند به صورتی کارا به تطبیق کشاورزان با یک اقتصاد در حال تحول و شرایط تکنولوژیکی جدید کمک کند که این امکان از طریق برنامه­ریزی خطی امکان­پذیر است (هیزل[1] و همکاران، 1986). در ساده­ترین شکل، برنامه­ریزی خطی روش تعیین یک ترکیب ایجادکنده حداکثر سود با توجه به گزینه­های تولیدی موجود در مزرعه است که دسترسی به این ترکیب با توجه به مجموعه­ای از محدودیت­های ثابت درون مزرعه ممکن می­باشد (دانتزیگ[2]، 2002). دانه­های روغنی از محصولات با ارزش بخش کشاورزی به شمار می­روند که به عنوان ماده اولیه صنایع روغن­کشی و تامین­کننده نیازهای چربی، پروتئین و ویتامین در حیات موجودات زنده نقش اساسی را ایفا می­کنند. دانه­های روغنی به عنوان گیاهان صنعتی، به دلیل کاربردها­ی فراوان در تغذیه انسان و کنجاله آن در تغذیه دام و طیور و مصارف متعدد صنعتی، از جایگاه ویژه­ای در بین محصولات کشاورزی برخوردارند. این دانه­ها بعد از غلات بعنوان دومین منبع تولید انرژی در تغذیه انسان مطرح می­باشند.

1-2 مشخصات جغرافیایی و اقلیمی ساری

استان مازندران یکی از استانهای پیشرو در تولید دانه­های روغنی می باشد. حدود 19%درصد از دانه­ها روغنی کشور در این استان تولید می­شود. شهرستان ساری با 3/3685 کیلومتر مربع وسعت حدود 5/15 درصد کل مساحت استان را به خود اختصاص داده است. این شهرستان بین 35 درجه و 58 دقیقه تا 36 درجه و 50 دقیقه عرض شمالی و 52 درجه و 56 تا 53درجه و 59 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ واقع شده است. همچنین این شهرستان به عنوان مرکز استان از شمال به دریای خزر، از مشرق به شهرستان نکاء، از جنوب به سلسله جبال البرز و استان سمنان و از مغرب به شهرستان­های جویبار، قائم شهر و سوادکوه متصل می­شود. حدود 25% از دانه­ها روغنی استان مازندران در شهرستان ساری تولید می­­شود و این شهرستان در بین شهرستان­های تولید کننده دانه­های روغنی در این استان رتبه اول را دارا می­باشد. از توانمندی‌ها و قابلیت‌های موجود در شهرستان ساری برای افزایش تولید دانه‌های روغنی می­توان موارد زیر را نام برد:

1- تنوع و گستردگی امكانات طبیعی در شهرستان برای توسعه كشت انواع دانه‌های روغنی.

2- تنوع و تعدد نباتات روغنی قابل كشت و تنوع ارقام با سازگاری بالا با شرایط اقلیمی مختلف به ویژه در كلزا.

3- امكان كشت كلزا و سویا در دو نوبت كشت پاییزه و بهاره.

4- امكان استفاده از ظرفیت‌های موجود از جمله كشت كلزا در اراضی شالیزار بعد از برداشت برنج.

اختلاف فاحش بین متوسط عملكردهای فعلی و عملكردهای تولیدكننده برتر (5/4 تن در سویا، 6/3 تن در آفتابگردان، 4 تن در گلرنگ، بیش از 8 تن در كلزا و 2 تن در كنجد) در این شهرستان (جهاد کشاورزی شهرستان ساری، 1387)، بیان‌کننده امکان افزایش تولید در این زمینه است. مطالعات انجام شده نشان‌دهنده ظرفیت بالای منابع آب و خاک كشور برای انجام امور به زراعی و افزایش سطح زیركشت این شهرستان­است و با استفاده از اراضی آیش فعلی، تجهیز  و نوسازی اراضی و انجام پروژه‌های اصلاح خاك نظیر زهكشی، می‌توان به این ظرفیت‌‌ها رسید. یکی از مهمترین خصوصیات­ها استان مازندران و شهرستان­های آن، وفور آب بعنوان حیاتی­ترین منبع کشاورزی در این استان و شهرستان ساری بسیار چشمگیر است. میانگین بارش سالانه در این شهرستان 888 میلیمتر و متوسط دمای آن 9/2 تا 2/36 درجه سانتیگراد در تغییر است. همچنین، همانطوریکه اشاره شد با توجه به کشت وسیع زمین­های شهرستان به برنج که تنها 6 ماه از سال را دربرمی­گیرد، 6 ماه باقی­مانده می­تواند فرصت مناسبی برای کشت محصولات دیگر و بالاخص دانه­های روغنی باشد. به ­همین منظور نواحی زراعی شهرستان ساری در نظر گرفته شد، تا ضمن طراحی الگوی کشت بهینه محصولات زراعی، به بهترین ترکیب از تولید، به نحوی که به کسب حداکثر درآمد خالص برای زارعین منجرگردد، دسترسی پیدا کنیم. همچنین با آگاهی از قیمت سایه­ای منابع، بهره­برداران و برنامه­ریزان شهرستان می­توانند با استفاده از ارزش نهایی محصولات تصمیم بگیرند که آیا می­توان یک منبع یا یک فعالیت اقتصادی را بنحو سود بخشی گسترش داد یا خیر؟ سپس در ادامه و با حذف قیمت­های سایه­ای و جاگذاری قیمت­های بدون حمایت دولت (‏قیمت بازار آزاد و یا قیمت جهانی نهاده­ها) به جای آن، الگوی کشت منطقه مجددا بررسی و جابه­جایی انواع محصولات در آن مشاهده خواهد شد تا مشخص شود که حمایت­ها دولت چه تاثیری روی الگوی کشت منطقه و بخصوص دانه­ها روغنی خواهد داشت. یا این حمایت­ها با اصل خودکفایی در تولید دانه­های روغنی مغایرت دارد؟

1-3 فرضیه­ های تحقیق:

1- الگوی کشت فعلی منطقه در شهرستان ساری از نظر اقتصادی بهینه نیست.

2- کشت دانه­های روغنی در منطقه دارای مزیت­نسبی نمی­باشد.

3- حمایت­های دولت بر توسعه کشت دانه­های روغنی تاثیر چشمگیری ندارد.