نسبت بین عقل و وحی و یا به تعبیر دیگر كاركردهای متقابل عقل و وحی به ویژه در حوزه معرفت خداوند از مشخصه‌ها و نتایج بحث «عقل و وحی» می‌باشد. بحثی كه از قرون نخستین اسلامی مورد توجه اندیشمندان مسلمان بوده است. در این پژوهش، نسبت بین عقل و وحی در حوزه معرفت خداوند بر اساس روایات اهل بیت علیهم السلام جستجو گردیده و بیان شده است كه عقل حقیقی نورانی و موهبتی الهی است كه حجت خدا بر بندگان و وسیله شناخت صدق و كذب ادعاهای منسوب به خداوند است. بنابراین نظریه‌هایی كه بر تعطیل عقل و نفی عقل ورزی استوار است، باطل دانسته می‌شود. از سوی دیگر بر اساس روایات عقل محدود و نیازمند است و نمی‌تواند و نباید مستقل و مستغنی از وحی در وادی معرفت خداوند قدم بردارد و لذا وحی در این راه به كمك عقل آمده و با تذكر به وجود خالقی بی‌شبیه و بی نظیر معرفتی توحیدی و عقلی در اختیار بشر قرار می‌دهد. معرفتی كه در كلام امیرالمؤمنین (ع) از آن به «دفائن عقول» تعبیر شده است. بر اساس آیات و روایات، هرگونه توصیفی از خداوند كه بشر مستقل از وحی و به كمك ادراكات خود انجام می‌دهد، مبتنی و منتهی به تشبیه است. همچنین وحی در حوزه معرفت خداوند متذكر به معرفتی است كه در نهاد و فطرت آدمی به ودیعه نهاده شده، معرفتی كه از آن به معرفت فطری یا قلبی تعبیر شده است. در مقابل این كاركردهای وحی، عقل وظیفه فهمیدن، سنجیدن، تصدیق و داوری و پردازش آموزه‌های وحیانی را در حوزه معرفت خداوند بر عهده دارد. عقل، حجت باطنی خداوند در نهاد بشر است كه وحی آن را اثاره می‌نماید. وحی با كنار زدن پرده های توهم و تشبیه، معرفتی صحیح در اختیار انسان می‌گذارد. از اینرو كسانی كه در شناخت خداوند از معارف وحیانی چشم پوشی نمایند ویا دچار كم توجهی به آن شوند، در واقع عقل خویش را از معرفت صحیح خداوند محروم نموده و گرفتار توهم و تشبیه شده اند. در انتها ادعا شده از روایات استفاده می‌شود كه معرفت فطری یا معرفت قلبی مذكور خود معرفتی عقلی است، لیكن معرفتی كه بر شهود یا ادراك عقل در عالم ذر استوار است، نه بر توهم و تشبیه بین خالق و مخلوق. بنابراین یادآوری و یادآوردن این معرفت عقلیِ شهودی از كاركردهای متقابل وحی و عقل دانسته شده است.
ب
واژگان کلیدی: عقل، وحی، معرفت خداوند، روایات، توحید.
فهرست مطالب
مقدمه:…………………………………… 1
فصل اول: كلیات……………………………. 3
1-1- بیان مسأله و اهمیت تحقیق……………….. 4
1-2- پیشینه تحقیق………………………….. 6
1-3- سوالات تحقیق…………………………… 8
1-4- مفروضات تحقیق…………………………. 8
1-5- تعاریف اصطلاحات اصلی …………………… 9
1-5-1- عقل………………………………… 9
1-5-2- وحی………………………………… 9
1-5-3- معرفت خدا…………………………… 10
1-5-4- تعطیل و تشبیه……………………….. 10
1-6- روش تحقیق…………………………….. 11
فصل دوم: اعتبار و حجیت عقل…………………. 12
2-1- مقدمه………………………………… 13
2-2- عقل …………………………………. 13
2-2-1- عقل و کارکردهای آن…………………… 13
2-2-2- اقسام عقل…………………………… 14
2-2-3- عقل در کلام معصومین (علیهم السلام)………. 15
2-3- اعتبار و حجیت عقل در روایات اهل بیت علیهم السلام 17
2-3-1- ارزش عقل……………………………. 17
2-3-2- امر به تعقل و نهی از ترك تعقل…………. 18
2-3-3- حجیت عقل در معرفت خدا………………… 20
2-4- جایگاه عقل در باور علمای شیعه…………… 23
2-5- نتیجه گیری و طرح سؤال …………………. 31
فصل سوم. محدودیت و نیاز عقل ……………….. 32
3-1- مقدمه………………………………… 33
3-2- محدودیت عقل…………………………… 33
3-2- 1- نهی از تفکر در ذات خدا………………. 34
3-2-2- نهی از تعمق ………………………… 36
3-2-2-1- تعمق در معرفت خدا………………….. 38
3-2-3- رسوخ در علم………………………… 40
3-3- نیاز عقل به وحی در حوزه عقاید به ویژه در معرفت خدا 44
3-4- نهی از کلام و ذم متکلم و تأمّلی در آن…….. 49
3-5- نتیجه گیری و طرح سوال ………………… 53
فصل چهارم. کارکرد وحی در معرفت خدا…………. 54
4-1- مقدمه……………………………….. 55
4-2- وحی،متذکر وجود خالق…………………… 55
4ـ3ـ نفی تشبیه …………………………… 60
4-3-1- نفی توصیف، تحدید و توهم……………… 64
4-3-2- تباین ذات و صفات خالق و مخلوق ……….. 67
4-4- معرفی خدا …………………………… 70
4-4-1- معرفت مبتنی بر توصیف وهمی……………. 70
4-4-2- معرفت مبتنی بر توصیف غیابی…………… 73
4-4-3- معرفت مبتنی بر توصیف بالعقل………….. 74
4-4-4- تبیین اسماء و صفات …………………. 77
4-4-5- معرفت فطری…………………………. 83
4-5- نتیجه گیری و طرح یک سوال ……………… 88
فصل پنجم. كاركرد عقل در معرفت خدا………….. 89
5-1- مقدمه……………………………….. 90
5-2- نگاهی به حقیقت عقل در روایات ………….. 90
5-3- نگاهی به كاركردهای عقل در روایات ………. 93
5-3-1- كاركردهای عقل نظری………………….. 95
5-3-2- كاركردهای عقل عملی …………………. 97
5-4- نتیجه‌گیری …………………………… 100
فصل ششم. جمع‌بندی و نتیجه گیری …………….. 101
6-1- نسبت بین عقل و وحی در معرفت خداوند …….. 102
6-2- پیشنهاد …………………………….. 104
منابع فارسی و ترجمه………………………. 105
منابع عربی………………………………. 108
مقدمه:
مسأله «عقل و وحی» و حوزه عمل و اعتبار هر كدام، از مسائل و دغدغه‌های فكری دیرینه اندیشمندان مسلمان بوده است. مسأله‌ای كه به نزاع فكری عقل گرایان و نص گرایان تبدیل و موجب پیدایش دو مكتب اصلی اهل حدیث و اهل عقل و رأی گردید. كشاكشی طولانی و ریشه‌دار كه در دوره‌های مختلف تاریخ به شكلی نمایان بوده است.[1]
پی بردن به كاركردهای عقل و وحی و توانایی‌های هر یك از این دو و به تعبیری دیگر نسبت بین عقل و وحی یا رابطه میان این دو، موضوعی است كه مولود این كشاكش‌ها و تنازعات بوده است. جستجوی این نسبت به ویژه در حوزه معرفت خداوند از آنجا كه باور به خداوند و شناخت او ابتدایی‌ترین و اصلی‌ترین موضوع معرفت دینی است. از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد.
این پژوهش قصد آن دارد تا با بهره‌گیری از روایات اهل بیت علیهم السلام و بر اساس آنها نسبت میان عقل و وحی را در معرفت الاهی جستجو كند و در نتیجه كاركردهای متقابل عقل و وحی را روشن‌تر نماید. عقل در اندیشه شیعی بر اساس روایات اهل بیت علیهم السلام موهبتی الهی و حجتی درونی است كه بخش مهمی از معتبرترین كتب روایی شیعه را به خود اختصاص داده است. از سوی دیگر با مطالعه دسته ای از روایات در می‌یابیم كه عقل دچار محدودیت و نیاز است و از این رو نیازمند به دستگیری و تعلیم وحی می‌باشد.
پژوهش حاضر ابتدا بر اساس روایات به موضوع حجیت و اعتبار عقل و آنگاه به محدودیت و نیاز عقل می‌پردازد و از آنجا وارد بحث كاركردهای وحی و عقل و در نهایت نسبت میان این دو خواهد شد.
در اینجا لازم است قبل از ورود به بحث به چند نكته كلی اشاره شود.
1) با توجه به اینكه این پژوهش قصد دارد بر اساس روایات اهل بیت علیهم السلام به بررسی نسبت میان عقل و وحی در حوزه معرفت خداوند بپردازد، از پرداختن به آراء و اندیشه‌های اندیشمندان و بویژه از قضاوت و داوری در خصوص آن پرهیز شد و صرفاً در هر كجا كه لازم بود و به ارائه بهتر بحث كمك می‌نمود، به نظریات علماء اشاره شد و یا در خلال بحث از آن استفاده گردید. روشن است كه بررسی نسبت بین عقل و وحی از نظر اندیشمندان و علمای امامی و غیر امامی خود موضوع پژوهش‌هایی دیگر بوده و می‌تواند باشد.
2) در این تحقیق سعی شد بحث از حوزه عقاید و به ویژه معرفت خداوند و به تعبیر دیگر توحید خارج نگردد.
3) استفاده از منابع معتبر و نخستین روایی شیعه اصل كلی است كه در این پژوهش نیز به آن توجه گردید و لذا عمدتاً سعی شد به منابع دست اول روایی رجوع شود و اگر روایتی در چند مجموعه و یا كتاب روایی نقل گردیده است به منبع معتبرتر ارجاع داده شود. همچنین روایاتی كه از منابع معتبر فاقد اعراب نقل شده، به منظور حفظ امانت به همان شکل آورده شده‌اند.
4) در مواردی که نیاز به استفاده از لغت‌نامه بوده است، سعی شده از میان لغت نامه ها و معانی موجود، مناسب‌ترین معنی انتخاب شود. (در متن تنها نام کتاب لغت ذکر شده و مشخصات کامل کتاب در فهرست منابع آورده شده است.)
5) به منظور جلوگیری از حجیم شدن كم سود پژوهش از ترجمه روایات روان پرهیز گردید. ولی در خصوص روایات طولانی‌تر و یا مواردی كه احساس شد نیاز به ذكر ترجمه است، از ترجمه‌های موجود استفاده و هر مورد با ارجاع مشخص گردیده است. در سایر مواردی كه به منبع ترجمه اشاره نشده است (به خصوص در روایات فصل سوم)، ترجمه و یا شرح از نگارنده است.
6) تلاش بر این بوده است كه اصل ایجاز تا به آنجا كه مخل معنی و دلالت نباشد رعایت گردد، از این رو از نقل روایات تكراری پرهیز شد.
