1-5-3- سوگیری توجه. 13

1-5-4- سوگیری تفسیر. 13

1-6- تعریف عملیاتی متغیرها 13

1-6-1- اضطراب اجتماعی.. 13

1-6-2- ترس از ارزیابی منفی.. 13

1-6-3- سوگیری توجه. 14

1-6-4- سوگیری تفسیر. 14

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه

2-1- مبانی نظری.. 16

2-1-1- اختلال اضطراب اجتماعی.. 16

2-1-1-1- سیر و شیوع اختلال اضطراب اجتماعی.. 17

2-1-1-2- سبب شناسی اختلال اضطراب اجتماعی.. 18

2-1-1-2-1- عوامل زیستی.. 18

2-1-1-2-1- 1- ژنتیک…. 18

2-1-1-2-1-2- عصب زیست شناختی.. 19

2-1-1-2-2- عوامل سرشتی.. 19

2-1-1-2-2-1- بازداری رفتاری.. 19

2-1-1-2-3- عوامل محیطی.. 20

2-1-1-2-3-1- فرزندپروری.. 20

2-1-1-2-3-2- روابط دوستی با همسالان.. 21

2-1-1-2-3-4- سایر وقایع زندگی.. 22

2-1-1-2-4- رویکرد شناختی.. 23

2-1-1-2-4-1- مدل بک، امری و گرینبرگ (1985) 23

2-1-1-2-4-2- مدل کلارک و ولز (1995) 24

2-1-1-2-4-3- مدل رپی و هیمبرگ (1995) 27

2-1-1-2-5- مدل هافمن و بارلو (2002) 29

2-1-1-2-6- مدل رپی و اسپنس (2004) 31

2-1-2- سوگیری‌های فرآیند پردازش اطلاعات در اضطراب اجتماعی.. 34

2-1-2-1- سوگیری توجه در اضطراب اجتماعی.. 34

2-1-2-1-1- مؤلفه‌های سوگیری توجه. 35

2-1-2-1-2- مکانیزم سوگیری توجه. 36

2-1-2-1-2-1- مدل شناختی بک و کلارک (1997) 36

2-1-2-1-2-2- مدل ویلیامز، واتز، مک‌لئود و متیوز (1997) 37

2-1-2-1-2-3- مدل اهمن (1996) 38

2-1-2-1-2-4- مدل ولز و متیوز (1994) 38

2-1-2-1-2-5- مدل انگیزشی-شناختی موگ و بردلی (1998) 39

2-1-2-1-2-6- نظریه کنترل توجه آیزنک، درخشان، سانتوس و کالوور (2007) 40

2-1-2-1-2-7- مدل بار–هیم (2007) 40

2-1-2-2- سوگیری تفسیر در اضطراب اجتماعی.. 41

2-2- پیشینه عملی.. 42

2-2-1- سوگیری توجه در اضطراب اجتماعی.. 42

2-2-2- سوگیری تفسیر در اضطراب اجتماعی.. 45

2-2-3- برنامه تعدیل سوگیری شناختی.. 48

2-2-3-1- تعدیل سوگیری توجه در اضطراب اجتماعی.. 48

2-2-3-2- تعدیل سوگیری تفسیر در اضطراب اجتماعی.. 50

2-2-4- تعامل سوگیری توجه و سوگیری تفسیر در اضطراب اجتماعی.. 53

2-3- فرضیه‌ها و سوالات پژوهش…. 56

فصل سوم: روش پژوهش

3-1- طرح پژوهش…. 58

3-2- جامعه آماری.. 58

3-3- نمونه و روش نمونه‌گیری.. 59

3-4- ابزار پژوهش…. 59

3-4-1- پرسشنامه هراس اجتماعی (SPIN) 59

3-4-2- پرسشنامه اضطراب اجتماعی لیبوویتز (LSAS) 60

3-4-3- فرم کوتاه مقیاس ترس از ارزیابی منفی (FNES-B) 61

3-4-4- پرسشنامه افسردگی بک (BDI) 61

3-4-5- آزمایه پروب دات… 62

3-4-6- پارادایم ارتباط کلمه-جمله (WSAP) 64

3-5- روش اجرا 65

3-6- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات… 66

فصل چهارم: یافته‌های پژوهش

4-1- آماره‌های توصیفی.. 68

4-1-1- آماره‌های توصیفی متغیر سن.. 68

4-1-2- آماره‌های توصیفی متغیر علائم اضطراب اجتماعی.. 69

4-1-3- آماره‌های توصیفی متغیر سطح اضطراب اجتماعی.. 70

4-1-4- آماره‌های توصیفی متغیر ترس از ارزیابی منفی.. 71

4-1-5- آماره‌های توصیفی متغیر سوگیری توجه. 72

4-1-6- آماره‌های توصیفی متغیر سوگیری تفسیر. 73

4-2- آزمون فرضیه‌ها و سوالات… 76

4-2-1- فرضیه اول.. 76

4-2-2- فرضیه دوم. 78

4-2-3- فرضیه سوم. 79

4-2-4- فرضیه چهارم. 81

4-2-5- سوال اول.. 82

4-2-6- سوال دوم. 83

4-2-7- سوال سوم. 84

4-2-8- سوال چهارم. 85

4-2-9- سوال پنجم.. 86

4-2-10- سوال ششم.. 88

فصل پنجم: بحث و نتیجه‌گیری

5-1- تبیین یافته‌ها 90

5-1-1- اثربخشی برنامه تعدیل سوگیری تفسیر بر سوگیری تفسیر. 90

5-1-2- اثربخشی برنامه تعدیل سوگیری تفسیر بر اضطراب اجتماعی
و ترس از ارزیابی منفی.. 93

5-1-3- اثربخشی برنامه اصلاح سوگیری توجه بر سوگیری توجه. 95

5-1-4- اثربخشی برنامه اصلاح سوگیری توجه بر اضطراب اجتماعی
و ترس از ارزیابی منفی.. 95

5-1-5- ارتباط مؤلفه‌های توجه و تفسیر برنامه تعدیل سوگیری شناختی.. 97

5-2- کاربردهای پژوهش…. 100

5-3- محدویت‌های پژوهش…. 101

5-4- پیشنهادات پژوهش…. 101

فهرست منابع

منابع فارسی.. 102

منابع انگلیسی.. 104

پیوست

برگه اطلاعات و رضایت‌نامه پژوهش…. 113

پرسشنامه هراس اجتماعی کانور (2000) 114

پرسشنامه اضطراب اجتماعی لیبوویتز (1987) 115

پرسشنامه ترس از ارزیابی منفی (1983) 116

پرسشنامه افسردگی بک…. 117

فهرست جدول‌ها

جدول 4-1- میانگین و انحراف معیار متغیر سن.. 68

جدول 4-2- میانگین و انحراف معیار متغیر علائم اضطراب اجتماعی.. 69

جدول 4-3- میانگین و انحراف معیار متغیر سطح اضطراب اجتماعی.. 70

جدول 4-4- میانگین و انحراف معیار متغیر ترس از ارزیابی منفی.. 71

جدول 4-5- تحلیل کوواریانس سوگیری تفسیر منفی در شرایط تعدیل سوگیری تفسیر. 76

جدول 4-6- تحلیل کوواریانس سوگیری تفسیر خنثی در شرایط تعدیل سوگیری تفسیر. 77

جدول 4-7- تحلیل کوواریانس سوگیری توجه در شرایط اصلاح سوگیری توجه. 78

جدول 4-8- تحلیل کوواریانس علائم اضطراب اجتماعی در شرایط اصلاح سوگیری توجه. 80

جدول 4-9- تحلیل کوواریانس سطح اضطراب اجتماعی در شرایط اصلاح سوگیری توجه. 81

جدول 4-11- تحلیل کوواریانس سطح اضطراب اجتماعی در شرایط تعدیل سوگیری تفسیر. 83

جدول 4-12- تحلیل کوواریانس ترس از ارزیابی منفی در شرایط تعدیل سوگیری تفسیر. 84

جدول 4-13- تحلیل کوواریانس ترس از ارزیابی منفی در شرایط اصلاح سوگیری توجه. 85

جدول 4-14- تحلیل کوواریانس سوگیری تفسیر خنثی در شرایط اصلاح سوگیری توجه. 86

جدول 4-15- تحلیل کوواریانس سوگیری تفسیر منفی در شرایط اصلاح سوگیری توجه. 86

جدول 4-16- تحلیل کوواریانس سوگیری توجه در شرایط تعدیل سوگیری تفسیر. 88

فهرست نمودارها

نمودار 4-1- میانگین متغیر سوگیری توجه گروه‌های چهار گانه. 72

نمودار 4-2- میانگین متغیر سوگیری تفسیر گروه آزمایش تعدیل تفسیر. 73

نمودار 4-4- میانگین متغیر سوگیری تفسیر گروه کنترل تعدیل تفسیر. 74

نمودار 4-5- میانگین متغیر سوگیری تفسیر گروه کنترل اصلاح توجه. 75

نمودار 4-6- میانگین تعدیل شده سوگیری ‌تفسیر منفی در شرایط تعدیل
‌سوگیری تفسیر. 77

نمودار 4-7- میانگین تعدیل شده سوگیری تفسیر خنثی در شرایط تعدیل
سوگیری تفسیر. 78

نمودار 4-8- میانگین تعدیل شده سوگیری توجه در شرایط اصلاح سوگیری توجه. 79

نمودار 4-9- میانگین تعدیل شده علائم اضطراب اجتماعی در شرایط اصلاح
سوگیری توجه. 80

نمودار 4-10- میانگین تعدیل شده سطح اضطراب اجتماعی در شرایط اصلاح
سوگیری توجه. 81

جدول 4-11- تحلیل کوواریانس علائم اضطراب اجتماعی در شرایط تعدیل
سوگیری تفسیر. 82

نمودار 4-11- میانگین تعدیل شده علائم اضطراب اجتماعی در شرایط تعدیل
سوگیری تفسیر. 82

نمودار 4-12- میانگین تعدیل شده سطح اضطراب اجتماعی در شرایط تعدیل
سوگیری تفسیر. 83

نمودار 4-13- میانگین تعدیل شده ترس از ارزیابی منفی در شرایط تعدیل
سوگیری تفسیر. 84

نمودار 4-14- میانگین تعدیل شده ترس از ارزیابی منفی در شرایط اصلاح
سوگیری توجه. 85

نمودار 4-15- میانگین تعدیل شده سوگیری تفسیر خنثی در شرایط اصلاح
سوگیری توجه. 87

نمودار 4-16- میانگین تعدیل شده سوگیری تفسیر منفی در شرایط اصلاح
سوگیری توجه. 87

فهرست شکل‌ها

شکل 2-1- مدل کلارک و ولز (1995) 27

شکل 2-2- مدل رپی و هیمبرگ (1995) 28

شکل 2-3- مدل هافمن و بارلو (2004) 30

شکل 2-4- مدل رپی و اسپنس (2004) 33

چکیده

اختلال اضطراب اجتماعی با سوگیری‌های فرآیند پردازش اطلاعات مشخص می‌شود. افراد با اضطراب اجتماعی ترجیحاً به محرک‌های تهدیدکننده توجه می‌کنند و اطلاعات اجتماعی مبهم را منفی و تهدیدآمیز تفسیر می‌کنند. مطالعات اخیر تأیید نموده‌اند که سوگیری توجه و سوگیری تفسیر در ایجاد و تداوم اختلال اضطراب اجتماعی نقش دارند. با این وجود، ارتباط بین سوگیری توجه و سوگیری تفسیر مبهم باقی مانده است. به منظور تعدیل این سوگیری‌های شناختی و آسیب‌پذیری متعاقب آن نسبت به اضطراب اجتماعی، پارادایم تعدیل سوگیری شناختی طراحی شده است. بر این مبنا، پژوهش حاضر با هدف تعیین ارتباط سوگیری توجه و سوگیری تفسیر، اثربخشی برنامه تعدیل سوگیری شناختی- مؤلفه تفسیر بر سوگیری توجه و برنامه تعدیل سوگیری شناختی-­مؤلفه توجه بر سوگیری تفسیر در افراد با اضطراب اجتماعی را آزموده است. در نیل به این هدف، 80 فرد با اضطراب اجتماعی، به تصادف، در چهار گروه‌، گروه‌های تعدیل سوگیری (توجه یا تفسیر) و کنترل (توجه یا تفسیر) جای گرفتند. در برنامه تعدیل سوگیری توجه، شرکت‌کنندگان آزمایه پروب­ دات را تکمیل نمودند که پروب در مقایسه با چهره‌های انزجاری، همواره به دنبال چهره‌های خنثی ارائه می‌شد. شرکت‌کنندگان شرایط تعدیل تفسیر، پارادایم ارتباط کلمه-جمله را تکمیل نمودند که با انتخاب تفسیرهای خنثی بازخورد مثبت و با انتخاب تفسیرهای تهدیدآمیز بازخورد منفی دریافت می‌کردند. قبل و بعد از مداخله، سوگیری توجه، سوگیری تفسیر، علائم اضطراب اجتماعی و ترس از ارزیابی منفی ارزیابی شد. نتایج، کاهش معنادار سوگیری توجه مرتبط با تهدید، سوگیری تفسیر، علائم اضطراب اجتماعی و ترس از ارزیابی منفی را نشان داد. علاوه بر این، افراد گروه تعدیل توجه، تفسیرهای خنثای بیشتر و تفسیرهای منفی کمتری نسبت به پیش‌آزمون در مقایسه با گروه کنترل نشان دادند. در حالی که درگروه تعدیل تفسیر، نمره پس‌آزمون سوگیری توجه نسبت به پیش‌آزمون تفاوت معناداری نداشت.

مقدمه

اختلال اضطراب اجتماعی[1] که با ترس بارز و پایدار از تعاملات اجتماعی یا موقعیت‌های عملکردی توصیف می‌شود، به صورت معناداری با اختلال در کیفیت زندگی مرتبط است (باررا[2] و نورتون[3]، 2009). این ارتباط از این باور بنیادین دخیل در اضطراب اجتماعی نشات می‌گیرد که فرد معتقد است رفتارش از نظر اجتماعی پیامدهای مصیبت‌باری خواهد داشت و تحقیر یا شرمنده خواهد شد (هافمن[4] و لو[5]، 2006)؛ بنابراین وی تلاش می‌کند از موقعیت‌هایی که ممکن است مورد ارزیابی دیگران قرار گیرد و با بروز نشانه‌های اضطراب خجالت‌زده شود، اجتناب کند؛ اجتناب علاوه بر ایجاد آشفتگی‌هایی در کارکرد فرد، به سهم خود اختلال را تداوم می‌بخشد (ولز[6] و پاپاجورجیو[7]، 1998). بر مبنای این خصیصه، رویکردهای شناختی-رفتاری، اختلال اضطراب اجتماعی را پاسخ فرد به ارزیابی منفی دیگران مفهوم‌پردازی می‌کنند (رپی[8] و هیمبرگ[9]، 1997).

از آنجا که اعتقاد به ارزیابی منفی باور هسته‌ای افراد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی است، این افراد محیط خود را به منظور یافتن هرگونه نشانه بالقوه ارزیابی منفی می‌کاوند. این نشانه‌ها، محرک‌هایی (حالات چهره یا لغات) را شامل می‌شود که خشم یا تنفر را نشان می‌دهند و یا از تهدید اجتماعی (مانند تحقیر) حکایت دارند (هیرن[10]، لیونس[11] و فیلیپات[12]، 2011). به عبارتی سوگیری توجه[13]، یعنی تمایل به توجه انتخابی و گزینشی به نشانه‌های تهدید نسبت به نشانه‌های خنثی، مؤلفه‌ای اساسی در تبیین اضطراب اجتماعی محسوب می‌شود (کلارک[14] و ولز، 1995؛ به نقل از شولتز[15] و هیمبرگ، 2008). در این راستا می‌توان گفت که توجه تسهیل شده[16] به اطلاعات تهدیدکننده، از طریق تسهیل پردازش اطلاعات اجتماعی منفی در مقابل نشانگان بی‌خطر یا مثبت اجتماعی، تداوم اختلال را موجب می‌شود (روزنمن[17]، ورسینگ[18] و امیر[19]، 2011).

نکته حائز اهمیت در این فرآیند این است که اگر چه فرد مبتلا به اضطراب اجتماعی تمایل دارد توجه خود را به نشانه‌های مبین ارزیابی منفی دیگران در مورد عملکردش در موقعیت‌های اجتماعی و در نتیجه تهدیدآمیز بودن موقعیت معطوف سازد، موقعیت‌های اجتماعی اغلب مبهم هستند. ابهام و عدم وضوح موقعیت، زمینه را برای تحریف معنای نشانه‌های اجتماعی فراهم می‌سازد تا سوگیری تفسیر[20] به عنوان دیگر نقصان فرآیند پردازش اطلاعات[21] در اختلال اضطراب اجتماعی بروز یابد (برد[22] و امیر، 2008). بدین ترتیب که افراد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی، در فرآیند شناسایی محیط، اطلاعات مبهم را به صورت منفی یا خطرناک تفسیر می‌کنند و اطلاعاتی را که دیگران تهدیدآمیز می‌دانند، فاجعه‌آمیز تعبیر می‌کنند؛ بنابراین تفسیرهای بی‌خطر یا مثبت کمتر (هیرچ[23] و متیوز[24]، 1997، 2000؛ کانستنس[25]، پن[26]، ایهن[27] و هوپ[28]، 1999) و تفسیرهای تهدیدآمیز بیشتری (امیر، فوآ[29] و کولز[30]، 1998؛ روت[31]، آنتونی[32] و سوینسون[33]، 2001؛ وونکن[34]، بوگلس[35] و وریس[36]، 2003) نشان می‌دهند. درنتیجه سوگیری در تفسیر محرک‌های اجتماعی نیز با تشدید اضطراب و پریشانی، اختلال را پایدار می‌سازد (اسپوکاس[37]، رودباخ[38] و هیمبرگ، 2007). درمجموع می‌توان گفت که سوگیری‌های فرآیند پردازش اطلاعات، از طریق تاثیر بر قضاوت درمورد نشانه‌های محیطی، اضطراب را در موقعیت‌های اجتماعی تداوم می‌بخشد (کلارک و ولز، 1995؛ رپی و هیمبرگ، 1997). بدین ترتیب که اضطراب، فرد را در جهت بازنمایی‌های ادراک شده تهدیدزا برانگیخته می‌کند و این برانگیختگی، فعال‌سازی توجهی نسبت به محرک‌های تهدیدکننده و به همان نسبت ارزیابی منفی موقعیت مبهم را افزایش می‌دهد (متیوز، مکینتاش[39] و فالچر[40]، 1997) و چرخه اضطراب تقویت می‌شود.