چکیده

فقر یکی از مسائل و چالش­های مهم هر کشوری است. شناخت پیرامون موضوع فقر به مسئولین در جهت سیاست­گذاری برای کاهش آن کمک می­کند. این موضوع بعد از طرح هدفمندی یارانه­ها و تغییر نرخ ارز و تورم تشدید شده است. موضوع فقر، فقط درآمدی نیست بلکه ابعاد زیادی دارد. لذا امروزه، توجه به فقر چندبعدی به‌جای فقر درآمدی، معطوف شده است. در مراحل اولیه اندازه­گیری فقر، محققین، فقر را تنها از دید درآمد بررسی می­کردند؛ اما با تحقیقات بیشتر دریافتند که بعد درآمدی به‌تنهایی نمی­تواند شاخص مناسب و کاملی برای اندازه­گیری فقر باشد و عوامل دیگری مانند تحصیلات، سلامت، شغل، مسکن، تغذیه و سایر مؤلفه­های رفاهی نیز دارای اهمیت هستند؛ بنابراین، ضرورت تعریف جدیدی از فقر با عنوان “فقر چندبعدی” مطرح شد. هدف از این پژوهش “برآورد فقر چندبعدی در ایران” برای مناطق شهری و روستایی تمامی استان­ها در سال­های 1388 و 1390 است. برای محاسبه فقر چندبعدی، بر اساس سه ویژگی درآمد، آموزش و مسکن ابتدا بر اساس خط فقر مرتبط با هر ویژگی، فقر تک‌بعدی در هرکدام از سه ویژگی فوق، برای مناطق شهری و روستایی استان­ها، محاسبه، سپس با استفاده از یک میانگین وزنی و با استفاده از نظریه اطلاعات، فقر چندبعدی اندازه‌گیری می­شود. نتایج به‌دست‌آمده نشان می­دهد که استان سیستان و بلوچستان دارای بیشترین فقر چندبعدی و استان مازندران دارای کمترین فقر چندبعدی در هر دو سال موردبررسی برای مناطق شهری است؛ همچنین استان سیستان و بلوچستان دارای بیشترین فقر چندبعدی در هر دو سال موردبررسی و استان­های یزد و مازندران دارای کمترین فقر چندبعدی به ترتیب برای سال­های 1388 و 1390 برای مناطق روستایی هستند.

واژگان کلیدی: فقر تک‌بعدی[1]، فقر چندبعدی[2]، ایران[3]

طبقه‌بندی JEL: I32، O53

فهرست مطالب

فصل اول : کلیات تحقیق

1-1. مقدمه   2

1-2. تعریف مسئله   3

1-3. پرسشهای پژوهش   4

1-4. اهداف پژوهش   4

1-5. روش تحقیق   5

1-6. روش تجزیه‌وتحلیل دادهها   5

1-7. خلاصه فصل   6

فصل دوم : سوابق و ادبیات موضوع

2-1. مقدمه   8

2-2. مروری بر پیشینه‌ی تحقیق   9

2-3. خلاصه فصل   12

فصل سوم : مبانی نظری و تصریح مدل

3-1. مقدمه   14

3-2. تعاریف فقر   15

3-2-1. تعریف تانسند   15

3-2-2. تعریف سن   15

3-2-3. تعریف بانک توسعه آسیا   15

3-2-4. تعریف بوت وروانتری   15

3-3. انواع فقر   16

3-3-1. فقر با رویکرد درآمدی   16

3-3-2. فقر قابلیتی   16

3-3-3. فقر ذهنی   17

3-3-4. فقر چندبعدی   17

3-4. تعریف خط فقر   17

3-4-1. فقر مطلق   18

3-4-2. فقر نسبی   18

3-5. انواع روشها برای محاسبه خط فقر در ایران   19

3-5-1. روش اندازه‌گیری خط فقر بر اساس نیاز کالری   19

3-5-2. روش اندازه‌گیری خط فقر بر اساس ۵٠ یا ۶۶ درصد میانگین مخارج خانوارها   19

3-5-3. تعیین خط فقر بر اساس ۵٠ یا ۶۶ درصد میانه مخارج خانوارها   19

3-5-4. تعیین خط فقر بر پایه معکوس ضریب انگل   20

3-5-5. تعیین خط فقر بر پایه معکوس ضریب انگل فقرا   20

3-6. معرفی برخی از شاخصهای فقر   21

3-6-1. شاخص نسبت افراد فقیر   21

3-6-2. شاخص نسبت شکاف درآمدی   21

3-6-3. شاخص فقر سن   21

3-6-4. شاخص فقر فاستر، گریر و توربک   22

3-7. اندازه‌گیری فقر چندبعدی   23

3-7-1. رویکرد اجماعی   23

3-7-2. رویکرد اشتراکی   24

3-7-3. رویکرد تمرکز ضعیف بر فقر   24

3-8. تحلیلهای تجمیع توابع و سنجش­های فقر، مبتنی بر اطلاعات   24

3-9. تصریح مدل   25

3-10. خلاصه فصل   27

فصل چهارم : نتایج اندازه‌گیری فقرچندبعدی در استانهای ایران

4-1. مقدمه   29

4-2. تحلیل نتایج مناطق شهری به تفکیک استانها. 33

4-3. تحلیل نتایج مناطق روستایی به تفکیک استانها   62

4-4. خلاصه فصل   87

فصل پنجم : جمع‌بندی و تحلیل نتایج

5-1. مقدمه…………………………………………………………………………………………………………..89.

5-2. نتایج   89

5-2-1. نتایج فقر شهری   90

5-2-2. نتایج فقر روستایی   91

5-3. پیشنهادات اجرایی   92

5-3-1. پیشنهادات اجرایی برای مناطق شهری   92

5-3-2. پیشنهادات اجرایی برای مناطق روستایی   94

5-4. یشنهادات تکمیلی   95

منابع و مأخذ……………………………………………………………………………………………………………..97

مقدمه
فقر یکی از بزرگ‌ترین و بحث­بر­انگیزترین موضوعات مطرح در کشورهای درحال‌توسعه جهان به شمار می‌رود.  هرروز برشمار افرادی که درآمد روزانه کمتر از دو دلار دارند افزوده می‌شود و گروه­های وسیعی از مردم فاقد بهداشت و درمان مناسب هستند. به عبارتی، فقر و تبعات منفی حاصل از آن، توسعه انسانی را محدود می­سازد و فقرا نیز اغلب با منتهای درجه آسیب‌پذیری در حوزه فقدان سلامتی، آشفتگی اقتصادی و بیماری­های طبیعی و … مواجه‌اند. در حقیقت، صدمات ناشی از فقر بسیار گسترده و طولانی‌مدت هست.

فقر، ریشه گرفتاری­ها و عقب‌ماندگی‌های بخش اعظم کره زمین، ازجمله بخش مهمی از جامعه ما را تشکیل می‌دهد. تحقیقات مختلف از افزایش نابرابری و فقر در جهان خبر می‌دهد. در حال حاضر ۵۴ کشور فقیرتر از سال ١٩٩٠ هستند. در ٢١ کشور نسبت بیشتری از مردم در گرسنگی به سر می‌برند. در ١۴ کشور، کودکان بیشتری قبل از ۵ سالگی می‌میرند. در ١٢ کشور، نرخ ثبت‌نام مدارس کاهش‌یافته است. چنین پسرفت‌هایی در زندگی بشر بی­سابقه بوده است. از میان ۶٧ کشور (فقیر) نسبت جمعیت فقیر در ٣٧ کشور افزایش‌یافته است. در ١٩ کشور بیش از یک‌چهارم افراد گرسنه‌اند و اوضاع در حال بدتر شدن است. در ٢١ کشور، نر خ گرسنگی افزایش‌یافته است. در ٧ کشور تقریباً یک‌چهارم کودکان ۵ سالگی خود را نمی‌بینند. در دهه ١٩٩٠ در ١٢۵ کشور درحال‌توسعه و در حال گذار، رشد درآمد متوسط سرانه کمتر از ٣ درصد بوده و در ۵۴ کشور، درآمد متوسط سرانه کاهش‌یافته است. تنها در سه کشور، شکاف نرخ مرگ‌ومیر کودکان میان گروه­های ثروتمند و فقرا کمتر شده است (گزارش توسعه انسانی،2003).

در پاسخ به چنین وضعیتی و به‌منظور جلوگیری از توسعه فقر، بانک جهانی برای تحقق دنیایی رها از فقر، جهانیان را به اقدام مؤثر و برخورداری عمومی از بهداشت، مسکن و آموزش دعوت نمود. در مراحل اولیه اندازه­گیری فقر، محققین، فقر را تنها از دید درآمد بررسی می­کردند. به عبارتی فردی را فقیر تلقی می­کردند که از بعد درآمد در سطح پایینی قرار داشت؛ اما با تحقیقات بیش‌تر دریافتند که بعد درآمدی به‌تنهایی نمی­تواند شاخص مناسب و کاملی برای اندازه‌گیری فقر باشد و عوامل دیگری مانند تحصیلات، سلامت، شغل، مسکن، تغذیه و سایر مؤلفه­های رفاهی نیز دارای اهمیت هستند؛ بنابراین، تعریف جدیدی از فقر با عنوان “فقر چندبعدی” مطرح شد. فقر چندبعدی رویکرد جدیدی از فقر است که فقر را نه‌تنها، از بعد درآمدی بلکه از جنبه سایر ابعاد مانند سلامت، مسکن، آموزش، درآمد، تغذیه و … بررسی می­کند به عبارتی در این تعریف فردی که تنها از بعد درآمدی در سطح پایینی قرار دارد، فقیر تلقی نمی­شود، ممکن است فردی ازلحاظ درآمدی در سطح مطلوبی قرار داشته باشد اما ازلحاظ مسکن، آموزش، سلامت، تغذیه و … در سطح پایینی قرار داشته باشد و از این ابعاد فقیر تلقی شود. درواقع رویکرد چندبعدی فقر، علاوه بر ویژگی­های مالی و اقتصادی، ویژگی­های قابلیتی، فعالیت­های سیاسی و فرهنگی خانوار را نیز مدنظر قرار می­دهد و درنهایت توصیف واقع‌بینانه‌تری، از فقر دارد. لذا به دنبال پاسخ‌گویی به این سؤال هستیم که:

فقر چندبعدی در مناطق شهری استان­های ایران چه میزان است؟

فقر چندبعدی در مناطق روستایی استان­های ایران چه میزان است؟

ازنظر فقر چندبعدی، فقیرترین منطقه شهری و روستایی ایران مربوط به کدام استان است؟

رتبه‌بندی مناطق شهری استان­های ایران ازلحاظ فقر درآمدی و فقر چندبعدی یکسان است؟

رتبه‌بندی مناطق روستایی استان­های ایران ازلحاظ فقر درآمدی و فقر چندبعدی یکسان است؟

داده­های مورداستفاده، از طرح هزینه- درآمد خانوار مرکز آمار ایران، برای سال­های 1388 و 1390 جمع‌آوری‌شده است. برای محاسبه فقر چندبعدی، بر اساس سه ویژگی درآمد، آموزش و مسکن ابتدا بر اساس خط فقر مرتبط با هر ویژگی، فقر تک‌بعدی در هرکدام از سه ویژگی فوق، برای مناطق شهری استان­ها، محاسبه، سپس با استفاده از یک میانگین وزنی، فقر چندبعدی اندازه‌گیری می­شود.

در این پژوهش، ابتدا سوابق موضوع بیان می­گردد، پس‌ازآن به برآورد مدل می­پردازیم و نتایج پژوهش بر اساس مدل موردنظر، ذکر می­گردد و در پایان نتیجه‌گیری و پیشنهادات ارائه می­گردد.

1-2. تعریف مسئله
اندازه­گیری فقر برای برنامه­ریزی و سیاست­گذاری از اهمیت فراوانی برخوردار است، لذا مسئله اصلی این است که؛ اندازه فقر، چقدر می‌باشد؛ بنابراین به اندازه­گیری فقر نه‌تنها از بعد درآمد، بلکه بر اساس سایر ابعاد، خواهیم پرداخت. با توجه به اهمیت موضوع فقر، در دهه­های اخیر مطالعات زیادی در مورد ابعاد گوناگون فقر و شرایط زندگی و رفاه انسان­ها با رویکرد­های مختلف انجام‌شده است. در مراحل اولیه اندازه­گیری فقر، محققین، فقر را تنها از دید درآمد بررسی می­کردند؛ اما با تحقیقات بیش‌تر دریافتند که بعد درآمدی به‌تنهایی نمی­تواند شاخص مناسب و کاملی برای اندازه­گیری فقر باشد و عوامل دیگری مانند تحصیلات، سلامت، شغل، مسکن، تغذیه و سایر مؤلفه­های رفاهی نیز دارای اهمیت هستند.

سن[1] (1988)، بر محدودیت­های رویکرد فقر درآمدی تأکید می­کند؛ به این شرح که فقر، فقط محرومیت درآمدی نیست، بلکه شامل اشکال دیگر محرومیت نیز می­باشد. چه‌بسا فردی به لحاظ درآمدی فقیر نباشد، اما از اشکال دیگر محرومیت همچون بیماری یا معلولیت جسمانی رنج ببرد و یا دچار تبعیض­های نژادی، جنسیتی، فرهنگی یا سیاسی باشد. به‌صرف دسترسی به درآمد بالاتر از خط فقر، نمی­توان نتیجه‌گیری کرد که فرد موردنظر، فقیر نیست. چه‌بسا، وی از یک بیماری همچون بیماری کلیوی، رنج می­برد و بنابراین، برای انجام هزینه­های دیالیز، ناگزیر باشد بخش عمده‌ای از درآمد خود را صرف معالجه کند و به‌این‌ترتیب، چه‌بسا، چنین فردی در زمره فقرا قرار گیرد. هر یک از این عوامل می­تواند مانعی برای رشد ظرفیت­ها و قابلیت­های وی باشد. به همین دلیل، سن رویکرد قابلیتی را در مقابل رویکرد درآمدی به فقر، مطرح می­کند که در آن، ابعاد مختلف قابلیتی، شامل دسترسی به تغذیه کافی، حداقل آموزش، توانایی پیشگیری از بیماری­های قابل‌پیشگیری، توانایی دسترسی به سرپناه کافی و توانایی مشارکت در فرایندهای سیاسی می­باشد… بنابراین، تعریف جدیدی از فقر با عنوان “فقر چندبعدی” مطرح شد. فقر چندبعدی، رویکرد جدیدی از فقر است که فقر را، نه‌تنها از بعد درآمدی، بلکه از جنبه سایر ابعاد مانند سلامت، مسکن، آموزش، درآمد، تغذیه و … بررسی می­کند و درنهایت توصیف واقع‌بینانه‌تری از فقر را بیان می­کند.

1-3. پرسش­های پژوهش
فقر چندبعدی در مناطق شهری استان­های ایران چقدر است؟

فقر چندبعدی در مناطق روستایی استان­های ایران چقدر است؟

ازنظر فقر چندبعدی، فقیرترین منطقه شهری ایران مربوط به کدام استان است؟

ازنظر فقر چندبعدی، فقیرترین منطقه روستایی ایران مربوط به کدام استان است؟

رتبه‌بندی مناطق شهری استان­های ایران ازلحاظ فقر درآمدی و فقر چندبعدی یکسان است؟

رتبه‌بندی مناطق روستایی استان­های ایران ازلحاظ فقر درآمدی و فقر چندبعدی یکسان است؟

1-4. اهداف پژوهش
ازآنجاکه موضوع فقر یکی از مهم‌ترین مباحث مربوط به هر کشوری است لذا در این پژوهش به دنبال اهداف زیر هستیم تا بتوانیم با ارائه تصویر واضح­تری از وضعیت فقر کشور، مسئولین را در جهت برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های آتی، یاری نماییم.

اندازه­گیری فقر چندبعدی در مناطق شهری استان­های ایران
اندازه­گیری فقر چندبعدی در مناطق روستایی استان­های ایران
یافتن فقیرترین منطقه شهری ایران ازنظر فقر چندبعدی
یافتن فقیرترین منطقه روستایی ایران ازنظر فقر چندبعدی
رتبه‌بندی مناطق شهری استان­های ایران ازلحاظ فقر درآمدی و فقر چندبعدی
رتبه‌بندی مناطق روستایی استان­های ایران ازلحاظ فقر درآمدی و فقر چندبعدی
 

1-5. روش تحقیق
جامعه آماری این پژوهش، تمامی استان­های ایران است که به دو بخش شهری و روستایی تقسیم می­شود و منبع آماری مورداستفاده، داده­های طرح هزینه – درآمد خانوار مرکز آمار ایران برای سال­های 1388 و 1390 است. ذکر این نکته ضروری است که چون آمارهای هزینه خانوار نسبت به آمار درآمد خانوار، از دقت بیشتری برخوردار است، بنابراین از متغیر هزینه به‌جای درآمد استفاده‌شده است.

1-6. روش تجزیه‌وتحلیل داده­ها
در این پژوهش داده­ها از پرسشنامه­های طرح هزینه-درآمد خانوار مرکز آمار ایران، استخراج‌شده و با استفاده از نرم‌افزار Excel طبقه‌بندی‌شده و وارد نرم‌افزار Eviews شده است. برای اندازه‌گیری شاخص­های فقر از خط فقر نسبی برای تخمین استفاده‌شده است. به این صورت که، ابتدا فقر، بر اساس ویژگی­های مسکن، درآمد و آموزش سنجیده و در مرحله بعد، به بررسی فقر چندبعدی پرداخته می­شود. برای محاسبه فقر مسکن، فقر آموزشی و فقر درآمدی ابتدا باید خط فقر مربوط به هر ویژگی را مشخص کرد.

خط فقر مسکن، 16 مترمربع به ازای هر نفر در نظر گرفته‌شده است (فصلنامه اقتصاد مسکن،1374). برای بدست آوردن سطح ­زیربنای سرانه، سطح ­زیربنای محل سکونت هر خانوار را بر بعد خانوار تقسیم می­کنیم سپس درصد سطوح ­زیربنای سرانه زیرخط فقر را بدست می­آوریم.