بررسی راه‌های حمایت روانی از کودکان در طی جنگ و حتی تأثیراتی که ممکن است جنگ بر روی روان آنها بگذارد را شناسایی و راهکاری برای آن در نظر گرفت.

۷٫سازماندهی تحقیق
در این پایان‌نامه سعی برآن بوده تا‌ وضعیت کودکان در مخاصمات مسلحانه را بررسی و ارائه کنیم. مطالب مطروحه در چهار فصل مورد بحث و بررسی قرار خواهد‌گرفت. فصل اول به بررسی جنگ علیه کودکان سرباز و در حال فرار پرداخته می‌شود. در فصل دوم ضمن بررسی تلفات جنگ بر کودکان، به راه‌های مقابله با این صدمات و تلفات پرداخته می‌شود. فصل سوم، سلاح‌های سبک و سلاح‌های کشتار‌جمعی را مورد ارزیابی قرار داده و فصل چهارم هم حمایت از قانون دفاع از کودکان و زنان در جنگ و روند صلح جهانی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در پایان هم نتیجه‌گیری و پیشنهاداتی ارائه می‌گردد.
فصل اول
کودکان آواره و سرباز
۱٫۱٫کودکان آواره و بی‌سرپرست
کودکان آواره و بی‌سرپرست از جمله کودکان قربانی جنگ و مخاصمات مسلحانه داخلی هستند. جابجایی کودکان برای پرهیز از مشکلات جنگ در داخل و خارج کشور و از دست دادن یکی از والدین یا هر‌دوی آنها بدلیل وضعیت جنگی، یکی از دستاوردهای منفی این پدیده است.
قواعد حقوق جنگ و کنوانسیون‌ها و اعلامیه‌های مربوط به حقوق کودکان توسط دولت‌ها، کودکان آواره و بی‌سرپرست را چه در اردوگاه ها و چه درخارج از آن، با گرسنگی، بیماری‌های جسمی و روحی و فقدان امکانات تحصیلی مناسب و بطور کلی با عدم امکان یک زندگی مناسب روبرو ساخته‌است تا جایی که به نظر یونیسف وضعیت این کودکان بحرانی است.
به دلیل آموزه‌های دینی و روحیه مهمان‌دوستی ایرانیان، وضعیت کودکان آواره از جنگ به‌ویژه کودکان افغانی و عراقی در ایران از لحاظ تعلیم و تربیت تا‌حدی مناسب به‌نظر می‌رسد، اما در سایر کشورها به ویژه در آفریقا و خاورمیانه قواعد اولیه برای کاهش جنگ، به نفع مناطق جنگ کنار گذاشته می‌شود.
کودکان در بیشتر موارد قربانیان غیر‌مستقیم جنگ و مخاصمات مسلحانه داخلی هستند. در‌این میان وضعیت دو گروه، کودکان آواره و بی سرپرست بیشتر از سایر موارد قابل تأمل و بررسی است.
۱٫۱٫۱٫ کودکان آواره
یکی از عوامل جابجایی و آوارگی وسیع انسانها در طول تاریخ، جنگ و نزاع‌های مسلحانه بوده است. کودکان به دلیل آسیب‌پذیری خود بخش عمده‌ای از آوارگان جنگی را تشکیل می‌دهند. براساس آمار از بین سی‌میلیون آواره دنیا، ۸۰ % آنان را کودکان تشکیل می‌دهند و هر روز حدود ۵۰۰۰ کودک آواره به جمع آوارگان اضافه می‌شود. این کودکان آواره در دو‌گروه آوارگان داخلی و بین المللی تقسیم می‌شوند که گروه دوم تحت حمایت کمیساریای عالی پناهندگان قرار دارند. کودکان آواره در تمام نقاط دنیا حضور دارند. نمونه بارز این کودکان را کودکان آواره آفریقایی، افغانی، عراقی و فلسطینی تشکیل می‌دهند. گروه اخیر شاید مظلوم‌ترین گروه آوارگان باشند؛ زیرا از سال ۱۹۴۸ تاکنون بدنبال درگیری‌های اعراب و اسرائیل، خانواده‌های فلسطینی سه تا چهار بار جابجا شده‌اند. و امروزه چهارمین نسل کودکان فلسطینی در اردوگاه‌هایی زندگی می‌کنند که اجدادشان آنها را بنا نهاده‌اند. زندگی در این اردوگاه‌ها مشکلات متعددی را به دنبال دارد و کودکان را با آسیب‌های روحی مواجه می‌سازد.
کودکان آواره در مقایسه با بزرگسالان آواره به دلیل آسیب‌پذیری خود با خطرات جسمی و روحی بیشتری مواجه می‌شوند که حمایت ویژه‌ای را طلب می‌کند. مشکل کمبود مواد‌غذایی، مسکن ، بیماری‌های مسری و غیر‌مسری، جدایی از خانواده، سربازی اجباری و حتی سوء‌استفاده‌های جنسی و ترک تحصیل از جمله عواملی هستند که رشد جسمی و روحی آنان را با مشکلاتی روبرو می‌سازد. حتی در اردوگاه‌ها نیز بدلیل شرایط نامناسب بهداشتی، تعارضات فرهنگی بین ساکنان اردوگاه، کمبود مواد‌غذایی و غیره شرایط آوارگان و بویژه کودکان با شرایط طبیعی بسیار فاصله دارد. به طور‌کلی جابجایی و آوارگی کودکان علاوه بر نتایج جسمی و روحی، عواقب آموزشی و تربیتی نیز به دنبال دارد که در این زمینه می‌توان به تأخیر تحصیلی و از‌دست دادن انگیزه تحصیلی اشاره کرد که حتی بازپروری آنان را در مدارس کشور محل اسکان بسیار دشوار و در بعضی موارد غیرممکن می‌سازد.
۲٫۱٫۱٫ کودکان بی‌سرپرست
کودکان بی‌سرپرست گروه دیگری از کودکان قربانی جنگ هستند. بر‌اساس آمار یونیسف در سال ۲۰۰۱ فقط دو‌میلیون کودک زیر پانزده‌سال بدلیل جنگ و بیماری ایدز، یکی از والدین خود را از دست داده‌اند. بطور کلی هر کودکی در زمان رشد خود نیاز به والدینی دارد که او را مورد‌حمایت قرار داده و زمینه رشد جسمی و روحی او را فراهم آورند. این نیاز بویژه در بعد روحی آن تا سن معینی وجود دارد و در مواقع بحرانی از جمله جنگ و درگیری های مسلحانه بسیار شدیدتر می‌شود. به همین دلیل در مقدمه کنوانسیون حقوق کودک، خانواده به‌عنوان واحد اساسی هر جامعه شناخته شده که در رشد جسمی و روانی کودک نقش عمده‌ای دارد.
در زمان جنگ یا در‌حین جابجایی و آوارگی ناشی از آن، ممکن است کودک پدر یا مادر یا هر دو را از دست بدهد که چنین امری تأثیرات منفی متعددی بر زندگی کودک خواهد داشت. اولین تأثیر، ناراحتی روانی ناشی از فقدان پدر یا مادر و از دست دادن روحیه است. برای کودکان بی‌سرپرست آینده مبهم به نظر می‌رسد. عدم تغذیه مناسب و اشتغال برای کمک به خانواده از جمله عواملی است که امکان اعراض از تحصیل را به وجود می‌آورد و آنان را از مدرسه دور می‌کند. باید توجه داشته باشیم که اگر در مورد بعضی کودکان بی‌سرپرست وجود اقوام نزدیک می‌تواند تا‌حدی خلأ عاطفی ناشی از فقدان والدین را پرکند، مشکل کودکانی که تمامی اعضای فامیل خود را از دست می‌دهند، بسیار حادتر است و وضعیت آنان حمایت بیشتری را می‌طلبد. سازمان بهداشت جهانی (OMS) در مورد کودکان عراقی به این موضوع اشاره می‌کند که اثرات روانی فقدان والدین، این کودکان را سال‌ها و حتی تا پایان عمر رها نخواهد کرد.
۳٫۱٫۱٫کودکان سرباز
بر‌اساس تعریف ارائه شده در سطح بین‌الملل، «کودک سرباز» به کسی گفته می‌شود که در سن زیر ۱۸ سال به عضویت سازمانی وابسته به ارتش، نیروهای شبه‌نظامی یا احزاب سیاسی در می‌آید. خواه این گروه‌ها درگیر جنگ باشند یا نه. کودکان سرباز می‌توانند نقش‌های متعددی ایفا کنند، از جمله شرکت در جنگ و درگیری، کاشت مین و مواد منفجره، جاسوسی، تهیه آذوقه و مهمات، آشپزی و خدمات خانگی و در‌نهایت سوءاستفاده جنسی.
به طور کلی استفاده نظامی از کودکان به سه شکل صورت می‌گیرد:
۱- به کارگیری به عنوان کودک سرباز؛ بدترین حالت در این نوع کاربرد، زمانی است که جنگ نیاز به قربانی دارد. کودکان به خط مقدم فرستاده می‌شوند تا با قربانی شدن آنها تاکتیک‌های نظامی جنگ‌سالاران، پیاده شود.
۲- استفاده از آن‌ ها در فعالیت‌های پشتیبانی مانند نگهبانی، جاسوسی و بردگی جنسی.
۳- استفاده از کودکان برای تبلیغات در جنگ، که در این حالت از کودکان سرباز به عنوان دیده‌بان، پیام‌رسان و حتی سپر انسانی، استفاده می‌شود.
سوء استفاده های گسترده و رو به افزایش از کودکان به عنوان سرباز، یکی از وحشیانه‌ترین ویژگی‌های درگیری‌های اخیر می‌باشد.
در طول دهه‌ های گذشته، صدها هزار بچه کمتر از ۱۸ سال، یک قسمتی از نیروهای دولتی، نیروهای شورشی و گروه‌های شبه‌نظامی را تشکیل دادند.^۶ فراهم بودن سلاح‌های سبک و ارزان مانند تفنگ‌ها، مسلسل، اسلحه کمری، نارنجک‌های دستی به تسریع جهت حرکت کمک کرده‌است. برای‌مثال، استفاده گسترده از تفنگ‌های تهاجمی ۴۷-AK می‌تواند به‌راحتی توسط کودکان ۱۰ ساله حمل شود و مورد استفاده قرار گیرد.
یک سرباز کودک، هر بچه پسر یا دختر کمتر از ۱۸ سال می‌باشد که به اجبار، یا خشونت و یا داوطلبانه در جنگ توسط نیروهای مسلح، شبه نظامی‌ها، بخش‌های دفاع داخلی یا سایر گروه‌های مسلح به خدمت گرفته می‌شوند. سربازهای کودک، برای کارهای جنسی اجباری مانند رزمنده‌ها، پیک‌ها، باربرها و آشپزها، مورد استفاده قرار می‌گیرند. بیشتر نوجوانان هستند، اگرچه بسیاری ۱۰ ساله و کوچکتر و اکثریت پسر می‌باشند اما به طور کلی قسمت عمده دختران می‌باشند.
برآوردهای کنونی تعداد سربازهای بچه را در حدود ۰۰۰/۳۰۰ ^۷نفر در گذشته اعلام کرده است. جمع کل رو به افزایش بیشتر است وقتی کودکان یا کشته می‌شوند یا برای بزرگتر شدن دوره‌ای را می‌گذارنند و به جای آنها کودکان جدید به کار گرفته می‌شوند و بنابراین تخریب زندگی جوانان از یک نسل به نسل دیگر ادامه پیدا می‌کند.^۸
وقتی درگیری‌ها طولانی می‌شود، نیروهای جوان‌تری به خدمت گرفته می‌شوند. این تا حدودی به‌خاطر شرایط ویران کننده اقتصادی و اجتماعی است که خانواده‌ها را به فقر عمیق‌تر می‌کشاند اما جنگ‌ها مدارس را تعطیل می‌کند و هرچه بیشتر یک جنگ ادامه پیدا می‌کند، احتمالاً نیروهای مسلح با تمام کردن ذخایر بزرگسالان در دسترس، به کودکان برای گرفتن سرباز رجوع می‌کنند.
کودکان از خانواده‌های ثروتمند و بافرهنگ‌تر در خطر کمتر سربازگیری قرار دارند، زیرا والدین آنها می‌توانند آزادی آنها را بخرند یا به سربازگیری آنها، از طریق روش های قانونی یا نفوذ سیاسی اعتراض کنند و بعضی والدین به فرستادن کودکانشان به بیرون از کشور متوسل می‌شوند. عجیب نیست که کودکان از فقیرترین خانواده‌ها هستند که بیشتر در معرض خطر می‌باشند. کودکان در شهرهای بزرگ که در خیابان زندگی و کار می‌کنند در خطر جدی قرار دارند مخصوصاً آنهایی که جدا از والدینشان زندگی می‌کنند.
میانمار، یکی از بالاترین آمار تعداد کودکان سرباز در جهان را هم در نیروهای دولتی و هم در گروه‌های مسلح دارد. بسیاری از این کودکان یتیم می‌باشند یا در خیابان زندگی و کار می‌کنند. برطبق کمیسیون تحقیق سازمان بین‌المللی کار (ILO) کودکان به عنوان کارگر به عنوان رفتگر برای تمیز کردن جاده ها با بهره گرفتن از جارو و شاخه‌ها مورد‌استفاده قرار گرفته‌اند.^۹
کودکان اقلیت بومی به‌طور‌خاص، در معرض خطر هستند. در طول جنگ داخلی در گواتمالا، پسرهای‌نوجوان از جوامع مالی به اجبار به خدمت ارتش گواتمالایی گرفته‌شدند. نیروهای دولتی و شبه‌نظامیان جناح راست به طور‌منظم، به‌عنوان یک روش برای ترساندن جوامع بومی به دخترها تجاوز می‌کردند.^۱۰ در سومالی که برآورد می‌شود که حداکثر یک‌سوم جمعیت، گروه‌های اقلیت را تشکیل می‌دهند. موقعیت پائین می‌تواند کودکان این گروه‌ها را بیرون از قانون گروهی قرار دهد و سپس آنها را برای سربازگیری بی‌دفاع کند.^۱۱
۲٫۱٫سربازگیری
کودکان با روش‌های مختلف سرباز می‌شوند، یعنی به خدمت گرفته می‌شوند، سایرین اجباراً دزدیده می‌شوند، با وجود این گروهی دیگر به گروه‌های مسلح ملحق می‌شوند به خاطر اینکه متقاعد می‌شوند که این راهی برای حمایت از خانواده هایشان می‌باشند. علاوه بر‌این، استخدام شدن برای نیروهای مسلح دولتی یا گروه‌های مسلح مخالف کودکان برای گروه‌های شبه‌نظامی متحد‌دولتی، شبه‌نظامیان یا نیروهای دفاع داخلی به خدمت گرفته شده‌اند.
آنگولا در حال‌حاضر ۳۰۰۰ سرباز بچه دارد. تعداد قابل ملاحظه ای از آنها اجباراً از کشورهای همسایه به خدمت گرفته شده‌اند.^۱۲در سال ۱۹۹۷، UNITA اجباراً ۲۰۰ بچه پناهنده روآندایی را به خدمت گرفت که در امتداد مرز بین آنگولا و جمهوری دموکراتیک کنگو زندگی می‌کردند. در سال ۱۹۹۸ پسرها و دخترهایی که به سن ۱۳سالگی رسیدند، بنابر گزارش ربوده شدند. همچنین نیروهای دولتی، اجباراً کودکان پناهنده از روآندا به خدمت می‌گرفتند. در سال ۱۹۹۹ گروه‌هایی با حداکثر ۲۵۰ جوان از داد‌و‌ستدها توسط نیروهای مسلح آنگولا به خدمت گرفته می‌شدند.^۱۳
حتی در کشورهایی که حداقل سن سربازی ۱۸ سالگی می‌باشد، قانون لزوماً یک تدبیر حفاظتی نیست. در بسیاری از قسمت‌های جهان ثبت تولد ناکافی و موهوم می‌باشند. یک‌سوم از کل تولدهای جهان، یعنی در حدود ۴۰ میلیون بچه هر‌ساله ثبت نمی‌شود.^۱۴در چنین موقعیت‌هایی کودکان خودشان احتمالاً نمی‌دانند چند ساله هستند. بنابراین مأموران سربازگیری تخمین می‌زنند و بسیاری از آنها سن کودکان را در ظاهر ۱۸ سال ثبت می‌کنند تا به کارشان ظاهراً موافقت قانونی بخشند.
در دسامبر ۱۹۹۹، یک گزارش سازمان ملل متحد تأکید کرد که فرمانده‌های طالبان در افغانستان سربازهای بچه‌ی کوچک‌تر از ۱۴ سال را به خدمت می‌گرفتند. نیروهای طالبان این گزارش را تکذیب کردند و یک حکم را صادر کردند مبنی بر اینکه هر پسری که هنوز به اندازه کافی بزرگ شده است می‌تواند در جنگ به خدمت گرفته‌شود. آن همچنین یک کمیسیونی را تشکیل داد تا فرماندهانی را که کودکان کوچک را به خدمت می‌گیرند، تنبیه کند.^۱۵ سن سربازگیری در نیروهای طالبان هنوز موردبحث می‌باشد اما بدون سیستم ثبت تولد در افغانستان سن رزمنده‌های طالبان نمی‌تواند در‌حقیقت تأیید شود.
در کشورهایی که اجرای دولتی ضعیف می‌باشد، استخدام کردن به‌طور منظم از یک دفتر‌ثبت غیرممکن می‌باشد. به جای آن، نیروها احتمالاً با زور کودکان را از خیابان‌ها و حتی از مدارس یا پرورشگاه‌ها می‌ربودند. در موردهای دیگر دولت‌های نظامی خوب سازمان‌یافته، اقدامات اجباری سربازگیری را اجرا می‌کردند. در میانمار ارتش مطلع شده است به منظور اینکه مدارس را محاصره کند و به زور گروه کودکان بین ۱۵ تا ۱۷ سال را به خدمت گیرد. کودکانی که می‌توانند ثابت کنند کمتر از سن تعیین شده را دارند احتمالاً آزاد می‌شوند.^۱۶
ببرهای آزادی Tamil Eelam (LTTE) هزاران دختر و پسر ۱۰ ساله را به خدمت گرفته‌است تا جنگ هایشان را علیه دولت سریلانکا به پیش ببرند. چریک‌ها آنقدر وابسته به سربازگیری کودکان هستند که دو بخش مسلح یعنی گروه بچه و گزیدگان گروه پلنگ به‌طور کامل از کودکان تشکیل می‌شوند. سربازهای گروه پلنگ پرورشگاه‌های LTTE هستند. LTTE کودکان را به خدمت می‌گیرند و آنها را داخل مدارسی در مناطق تحت کنترل خود آموزش می‌دهند. سربازگیری کودکان در سال‌های ۱۹۹۹ و ۲۰۰۰ در بحبوحه‌ی تشدید حملات چریک‌ها افزایش یافته و دخترها، اکثریت سربازگیری‌های جدید را در جنبش اخیر که در مدارس سریلانکا برپا می‌شد تشکیل می‌دادند.
کودکانی که از LTTE فرار کردند، احتمالاً با خطرهای جدیدی از طرف گروه ضربت سریلانکا و گروه تحقیقاتی تروریسم پلیس رو‌به رو می‌شوند که همان‌طور که ادعا شده از شکنجه به عنوان یک روش بازجویی علیه کودکان مظنون استفاده می‌کنند. علی‌رغم سطح بالای خشونت‌های پی‌در پی، نشانه‌هایی وجود دارد دال بر‌اینکه افرادی که در نواحی کنترل‌شده LTTE زندگی می‌کنند شروع به اعتراض به ترس‌های داخلی و خارجی می‌کنند که جامعه Tamil Eelam را محاصره کرده است برای مثال مدرسان دانشگاه برای حقوق بشر که در سال ۱۹۸۸ در دانشگاه شکل گرفت، معیارهایی را درخواست کردند به منظور اینکه مقصران خشونت‌ها را مسئول قلمداد کنند. در رخداد امیدوار کننده دیگر سریلانکا پروتکل اختیاری را برای کنوانسیون حقوق کودکان در مورد گرفتاری کودکان در مخاصمات مسلحانه در سپتامبر ۲۰۰۰ امضا و تأیید کرد.^۱۷
در بسیاری از موارد، مدارس و دانشگاه‌ها زمینه اصلی سربازگیری برای سربازهای کودک می‌شود. برای مثال در سال ۱۹۹۷ و ۱۹۹۸ مدارس در پاکستان برای طالبان هزاران سرباز کودکان پاکستانی و افغانی فراهم کردند.^۱۸در آگوست سال ۱۹۹۹ در پاسخ به یک درخواست انجام شده در تمام مدارس در ایالت مرزی شمال غربی پاکستان ۵۰۰ دانش آموز به نیروهای آنها ملحق شدند.^۱۹
در بعضی از کشورها از جمله بریتانیا و ایالات متحده که سن سربازگیری داوطلبانه زیر ۱۸ سال می‌باشد^۲۰ ، محوطه‌ی مدارس دبیرستانی و دانشکده‌ها اغلب به عنوان مکان‌های گردهمایی برای جنبش‌های سربازگیری استفاده می‌شود.
۱٫۲٫۱٫سربازگیری داوطلبانه
در‌حالی‌که بسیاری از کودکان برای ملحق شدن به گروه‌های نیروهای مسلح مجبور می‌شوند، دیگران احتمالاً خودشان را برای خدمت معرفی می‌کنند به هر حال آن گمراه کننده است که این را به عنوان «داوطلبانه» در نظر بگیریم. به‌جای به کارگیری انتخاب آزاد، این کودکان غالباً به مجموعه‌ای از فشارها یعنی فشارهای اجتماعی، فرهنگی‌، اقتصادی و سیاسی واکنش نشان می‌دهند.
یکی از مهم‌ترین این فشارها، فقر می‌باشد. والدینی که فقیر هستند وسوسه می‌شوند کودکانشان را برای خدمت عرضه کنند. مخصوصاً وقتی نیروها، حقوق سربازهای بچه را مستقیم به خانواده‌هایشان می‌پردازند، کودکان خودشان داوطلب می‌شوند و این تنها راهی است که غذای دائمی، لباس و مراقبت‌های پزشکی آنها را تضمین می‌کند. به‌هر‌حال ارتباط اقتصادی یک بچه با ارتش پیچیده‌تر می‌باشد. هنگامی که در شرایطی، کل خانواده با نیروهای مسلح فعالیت می‌کند.
بعضی کودکان احساس می‌کنند که موظف هستند برای حمایت، سرباز شوند. با دیدن خشونت و آشوب از هر‌طرف اگر آنها در دست‌هایشان تفنگ داشته باشند، احتمالاً احساس امنیت می‌کنند. سایر کودکان بعد از اینکه توسط نیروهای دولتی پی‌در‌پی مورد‌هجوم قرار گرفتند به گروه‌های مسلح مخالف ملحق شده‌اند.^۲۱
جنگ کودکان با نیروهای دفاع داخلی و سایر شبه‌نظامی‌ها به‌عنوان داوطلبان توصیف شده‌است در‌حقیقت زمانی که آنها توسط والدینشان که توسط مقاماتی که سعی دارند سهمیه‌های سربازگیری را پُر کنند، تحت فشار قرار گرفته‌اند و عرضه شدند. برای مثال، کودکان سردسته محلی کاماجور در سیرالئون و جمهوری دموکراتیک شرقی کنگو احتمالاً خدماتی را به عنوان «وظیفه» به جامعه ارائه می‌دهند.^۲۲
نوجوانان مانند بزرگسالان می‌توانند توسط ایدئولوژی‌های خاص برای دلایل سیاسی و اجتماعی، نمایش مذهب، خودمختاری یا آزادی‌ملی، جذب و شناسایی شوند و بجنگند همان‌طوری که در آفریقای جنوبی اتفاق افتاد. آنها احتمالاً در جستجوی آزادی سیاسی به جنگ ملحق می‌شوند.
مغزشویی ایدئولوژیکی سربازهای بچه می‌تواند نتایج نابود کننده‌ای داشته باشد. کودکان تأثیرپذیر هستند و احتمالاً حتی به طرف طرفداران شهادت کشیده می‌شوند. برای مثال در سریلانکا، بعضی بزرگسالان از بی‌تجربگی افراد جوان برای منفعت خودشان استفاده کرده‌اند و نوجوانان را برای بمب‌گذاری‌های انتحاری، به خدمت‌گرفتند و تعلیم‌دادند.^۲۳

- توده هوای سودانی
توده های هوای سودانی از دیگر توده­های هوایی است که ازمرکز کم فشار سودانی جغرافیای کشور وارد می­ شود و در استان کردستان نیز بارندگی هائی را به وجود می­آورد.
منطقه سودان در آفریقا به علت مجاورت با منطقه حاره به طور نسبی دارای یک موقعیت کم فشار است. در فصل سرد سال با نفوذ زبانه پرفشار به نواحی شمالی سودان و ریزش های هوای سرد در آن منطقه، کم فشار سودان تقویت شده و از دریای سرخ رطوبت جذب می­نماید. در واقع این سیستم در ابتدا فاقد جبهه است و فعال نمی ­باشد، اما به تدریج که بر وری دریای سرخ کشیده می­ شود، با توده­های هوای آن منطقه برخورد نموده و فعال می­ شود که عموماً پس از شکل­ گیری یا از طریق خوزستان وارد ایران می­ شود و یا پس از عبـور از روی عربستان و کویت و توقف کوتاه بر روی خلیج فارس و کسب رطوبت کافی، استان­های جنوبی کشور و گاهی تا نواحی مرکزی ایران را تحت تاثیر قرار می­دهد و پس از آن به طرف شرق وجنوب شرق کشیده می­ شود.
سیستم های کم فشار سودانی در فصول سرد سال گاهی تمامی استان­ های جنوبی و غربی و جنوبغربی و مرکزی کشور را تحت تاثیر قرارداده و موجب ریزش های جوی گرم نظیر باران می شود که طبعاً در ارتفاعات کردستان به صورت برف نازل می گردد.
- توده ی هوای مراکز پرفشار شمالی
- در ماه­های سرد سال توده هوای برخاسته از مرکز پرفشار قطبی پس از ورود به منطقه غرب کشور، به علت پوشیده بودن ارتفاعات این منطقه و استان کردستان از برف ، برروی منطقه توقف نموده و تقویت می شوند ودر این حالت برخی از نقاز استان کردستان نظیر سقز و سنندج از سردترین نقاط کشور می­گردند.
- در ماه­های سردسال دشت پوشیده از برف و یخ سیبری با ارسال توده­های هوای سرد و سنگین از شمال­شرق کشور به داخل جغـرافیای ایران موجب تغییرات مهـمی در رژیم های دمایی و بارندگی کشور می گردد.
- کم فشار حرارتی
بخش­های از غرب استان کردستان در ماه­های گرم سال تحت تاثیر شرایط آب وهوایی گرم کشور عراق قرار میگیرد که موجب افزایش دمای هوا می شود. به جز توده های هوا و سیستم­های هواشناسی گفته شده که به طور موثر بر اقلیم استان کردستان تاثیر می­گذارند، برخی از سیستم­های جوی دیگر نیز در مقاطعی از فصول سال بر ین استان تاثیر می­گذارند که از اهمیت کمتری برخوردارند و دارای نقش تعیین کننده ­ای در شکل­ گیری اقلیم های استان کردستان نمی­باشند.
- کم فشار های ایسلندی
در فصل های سرد سال کم­ فشارهای ایسلندی پس از عبور از اقیانوس اطلس، کشور انگلستان، جنوب اروپا، دریای مدیترانه و کشورهای عراق وسوریه، وارد فلات ایران شده و بر روی نوار غربی کشور و استان کردستان ایجاد بارندگی می نماید (اقلیم وگردشگری استان کردستان ).
۲-۲-۹-۲- اثرات ناهمواریها در تنوع آب و هوای استان
 قسمت اعظم استان بر روی رشته کوه زاگرس قرار گرفته و به همین دلیل به لحاظ اقلیمی دارای شرایط ویژه ای می باشد و اشکال مختـلف اراضی شامل کوه های مرتفع و دره­های عمیق ، دشت­های دامنه­ای ، فلات ها و اراضی پست در این استان وجود دارد . اقلیم های خشک تا خشک سرد در استان با متوسط بارندگی۲۵۰میلی متر (بیجار) تا اقلیم نیمه مرطوب معتدل در غرب استان با متوسط بارندگی حدود ۸۰۰ میلی متر (مریوان) در استان یافت می شود . نواحی شرقی و مرکزی استان متاثر از آب و هوای برخی نواحی مرکزی ایران و مناطق غرب متاثر از آب و هوای مدیترانه­ای است که حضور عناصر مدیترانه­ای همراه با بارندگی مناسب مؤید این نظر است­. به طوری که شرایط مذکور سبب شده است که جنگل­های بلوط در این منطقه حضور داشته ولی نواحی شرقی استان دارای پوشش استپی می­باشد .بیشتر نواحی غربی، کوهستانی و اغلب پوشیده از جنگل­های طبیعی و در نواحی شرقی استان اراضی مسطح ، دشت ها و فلات­های نسبتا وسیعی وجود دارند .
۲-۲-۹-۳- تاثیر ارتفاع بر اقلیم استان
استان کردستان منطقه­ای است کوهستانی که از مریوان تا دره قزل اوزن و ارتفاعات زنجان جنوبی در مشرق گسترش یافته است. استان کردستان از مرتفع­­ترین استان­های کشور است و این ویژگی موجب گردیده است تا شرایط آب و هوایی استان در مقیاس وسیعی تابع شرایط مناطق کوهستانی و مرتفع باشد.ارتفاع شهر سنندج مرکز استان کردستان ۱۴۸۰ متر از سطح دریا است.
استان کردستان با ارتفاع متوسط ۲۰۰۰ متر از سطح دریا و تاثیر پذیری از ارتفاعات زاگرس،دارای زمستان­های سرد است. جهت گسترش و استقرار ارتفاعات در استان کردستان به گونه ­ای است که نخستین بارندگی از توده­های هوای باران زا که به غرب کشور می­رسند.بر روی ارتفاعات این منطقه صورت می­گیرد و به این سبب ریزش های جوی سالانه در اکثر نقاط استان کردستان و به ویژه مناطق کوهستانی استان در حد بالایی قرار دارد. ریزش های جوی در نقاط مرتفع استان غالباً به شکل ریزش یرف و در بخش های کم ارتفاع استان غالبا ً به صورت باران است.
مرتفع بودن استان و وجود ارتفاعات متعدد در سطح آن علاوه بر تاثیر بر رژیم بارندگی استان، بر سایر متغیرهای جوی استان نظیر دما ، تبخیر ، رطوبت هو­ا ، باد و غیره نیز تاثیر می گذارد که این تاثیر چه به صورت انتزاعی بر یک یک عوامل جوی و چه به صورت ترکیبی بر ساختار اقلیمی­، در نهایت بر رژیم اقلیمی استان موثر واقع شده و موجب پدید آمدن اقلیم ها و زیر اقلیم های متعددی در جغرافیای استان کردستان گردیده است( اقلیم و گردشگری استان کردستان).
درمجموع نقش ارتفاعات استان کردستان در دوره گرم سال زیاد محسوس نیست . اما درفصل زمستان با یورش هوای سرد و ماهیت کوهستانی منطقه و گسترش بادهای غربی به همراه رطوبت توده­های هوای مدیترانه علاوه بر ریزش باران­های فراوان و برف سنگین موجب کاهش شدید دما دراین منطقه می­ شود به طوری که اختلاف درجه حرارت حداکثر و حداقل مطلق دربعضی از ایستگاه­ها به ۷۸ درجه سانتی گراد نیز می­رسد .

۳-۲-۱۰- ویژگی های آب و هوایی
این استان منطقه­ای کاملاً کوهستانی است و به علت وجود ارتفاعات، پستی و بلندی ها و بارندگی مناسب دارای رودهای فراوان و مناطق سر سبز و حاصلخیز است. آب و هوای یا اقلیم کردستان متاثر از توده‌های هوای گرم و مرطوب مدیترانه­ای است که این توده‌ها موجب بارندگی هایی در بهار و ریزش برف در زمستان­ها شده است .این توده‌های هوایی که از اقیانوس اطلس­و دریای مدیترانه­با برخورد به ارتفاعات زاگرس بخش قابل توجـهی از رطوبت را بصـورت بارش‌های پراکنده برف و باران در این منطـقه نشان می­ دهند.آب و هوای استان در ناحیه شمالی آب و هوای نسبتاً سرد و در نواحی جنوبی معتدل کوهستانی است و دارای فلات­های مرتفع و خشک و دشت­های حاصلخیز مانند دشت مریوان ، دشت اوباتو ، دشت ئیلاق یا دهگلان ، دشت قروه و دشت کامیاران است( سازمان جهاد کشاورزی استان کردستان).
۳-۲-۱۰-۱- دما
دومین پارامتر از نظر نمایه خشکسالی دما می­باشد. میانگین دما در این استان از ۸/۷ تا ۹/۱۳ تغییر میکند. نمودارهای شماره(۳-۱۳) و (۳-۱۴) دامنه دمایی طی دوره ۲۵ ساله و رژیم دمایی ماهانه در شهرهای مختلف استان را نشان می­ دهند. همانطور که ملاحظه می­گردد بیشترین میانگین دمایی در شهرستان سنندج ­به میزان ۹/۱۳میباشد. نکته قابل توجه در این دو نمودار دمای شهرستان­های استان از نظر دمایی تقریباً در یک رنج می­باشند. فقط در فصل زمستان دمای سنندج بین ۲ تا ۳ درجه از دمای بقیه شهرستان ها بیشتر است و آن نیز می تواند به علت آلودگی مرکز این استان نسبت به بقیه نقاط استان می­باشد.
نمودار شماره (۳-۱۳): دامنه دمای شهرستان های استان کردستان
نمودار شماره (۳-۱۴): رژیم دمایی شهرستانهای استان کردستان
۳-۲-۱۰-۲- نزولات جوی
مهمترین پارامتر در نشان دادن خشکسالی در هر منطقه میزان نزولات جوی می­باشد. دامنه بارش سالانه در استان کردستان به طور متوسط بالغ بر۳۰۰ تا ۹۵۰ میلیمتر در سال می­باشد.بیشترین میزان بارندگی مربوط به شهرهای مریوان۹۰۰ و بانه­حدود ۷۰۰ میلی متر در سال و کم‌ترین میزان بارندگی در ناحیه شرق حدود ۳۴۰ میلی متر و در قسمت مرکزی استان یعنی سنندج­نزدیک به ۴۰۰ میلی متر در سال است. نفوذ توده‌های مرطوب زمستانی و بهاری در مریوانو دریاچه زریوارتأثیر فراوانی در مرطوب و معتدل شدن هوای این ناحیه دارد.
نمودار شماره (۳-۱۵): بارندگی استان کردستان
نمودارهای شماره(۳-۱۵) و (۳-۱۶) میزان بارندگی طی دوره ۲۵ ساله و رژیم بارندگی ماهانه در شهرهای مختلف استان را نشان می­ دهند.همانطور که ملاحظه می­گردد بیشترین بارش در شهرستان مریوان به میزان ۹۲۸ میلی­مترمی­باشد. همچنین درغالب نقاط استان از ماه خرداد تا شهریور میزان بارندگی ناچیز بوده و بیشترین بارندگی در ماه اسفند می­باشد.
نمودار شماره (۳-۱۶): رژیم بارندگی در شهرستان های استان کردستان
میزان‌ بارندگی‌ در استان‌ کردستان‌ از غرب‌ به‌ شرق‌ کاهش‌ می‌یابد. دلیل‌ این‌ امر وجود دیواره‌ کوهستانی‌ ناحیه‌ است‌ که‌ از نفوذ جریان‌هایی‌ که‌ از غرب‌ به‌ فلات‌ وارد می‌شود،جلوگیری‌ می‌کند.
۳-۲-۱۰-۳- رطوبت نسبی
علاوه بر میزان و توزیع بارندگی و دما، میزان رطوبت نسبی محیط نیز در شدت خشکسالی نقش مهمی دارد. همان طوری که در نمودار (۳-۱۷)نشان داده شده، در ارتفاعات که دما نسبتاٌ پایین است، میزان رطوبت نسبی ازسایر مناطق بیشتر است. لذا انتظار می­رود پدیده خشکسالی آسیب کمتری به این مناطق وارد نماید.
نمودار شماره (۳-۱۷): رطوبت نسبی در شهرستان های استان کردستان
۳-۲-۱۰-۴- ساعات آفتابی
ساعات آفتابی یکی از پارامترهای موثر در تبخیر و فزاینده شدت خشکسالی می­باشد. نمودار (۳-۱۸) ساعات آفتابیماهانه در شهرستان­های استان کردستان را نشان می­دهد. همانطور که در این نمودار مشخص است در بیشتر ماه­ها ایستگاه قروه بالا ترین و ایستگاه سنندج کمترین ساعات آفتابی را دارا می­باشند. بیشینه ساعات آفتابی در ماه تیر و کمینه آن در دی­ماه دیده می­ شود.
نمودار شماره (۳-۱۸): ساعات آفتابیماهانه در شهرستان های استان کردستان
۳-۲-۱۰-۵-تبخیر در استان
یکی از پارامترهای مهم و موثر در شدت خشکسالی، تبخیر می­باشد. نمودار (۳-۱۹) تبخیر ماهانه در شهرستان­های استان کردستان را نشان می­دهد. همانطور که در این نمودار مشخص است در بیشتر ماه­ها ایستگاه سقز بالا­ترین و ایستگاه زرینه اوباتو کمترین تبخیر را دارا می­باشند. بیشینه تبخیر در ماه مرداد و کمینه آن در ماه­های فصل زمستان دیده می­ شود.
نمودار شماره (۳-۱۹): تبخیر در شهرستان های استان کردستان
۳-۲-۱۰-۶- نمودار آمبروترمیک ایستگاه­های استان کردستان
با ترسیم نمودارهای آمبروترمیک می­توان دوره­ های خشک و مرطوب را نمایان کرد. در این پژوهش با عنوان بررسی دوره­ های خشکسالی با تاکید بر دوره­ های مرطوب، مشخص شدن دوره­ های خشک و مرطوب برای انجام مراحل آماری مهم می­باشد. در جداول شماره (۳-۲۰) تا (۳- ۲۴ ) نمودارهای آمبروترمیک ایستگاه­های استان کردستان را نشان می­دهد.

نمودارشماره(۳-۲۰ ) نمودار آمبروترمیک ایستگاه سنندج
نمودارشماره(۳- ۲۱ ) نمودار آمبروترمیک ایستگاه قروه
نمودارشماره(۳-۲۲) نمودار آمبروترمیک ایستگاه سقز
نمودارشماره(۳-۲۳ ) نمودار آمبروترمیک ایستگاه بیجار
نمودارشماره(۳- ۲۴) نمودار آمبروترمیک ایستگاه زرینه اوباتو
بر اساس این نمودار­ها فصل مرطوب در مناطق مختلف استان از آبان آغاز وتا اردیبهشت وخرداد ادامه پیدا می­ کند.
۳-۲-۱۰-۷-بادها
مهمترین بادهای استان باد­های مرطوب غربی و شمال غربی است. بادهای غربی در استان با عنوان باد شه مال مشهور بوده پس از رسیدن به کوه های مرزی با دنبال کردن جهت کوه­ها از جنوب غربی به سمت شمال متمایل می­ شود. این جریان هوا مرطوب و باران­آور است که ضمن برخورد با بادهای سرد آسیای مرکزی، رطوبت خود رابه صورت باران و برف در این ناحیه از دست می­دهد از دیگر بادهای مشهور این استان باد خشک شرقی باد مه و زریان است(انجمن منابع طبیعی استان کردستان).
۳-۲-۱۱- اقلیم استان
بر اساس طبقه بندی اقلیمی دمارتن گسترش یافته، محاسبه رابطه آن بین ایستگاه های مختلف استان، نوع اقالیم موجود به شرح زیر مشخص شده است:

۴۶۸/۰= R² ۰۰۰/۰=Sig

۵-۳-۲-۲- تحلیل مسیر
مدل تجربی پژوهش یک مدل علی از نوع تحلیل مسیر است. نکته حائز اهمیت در مدل های تحلیل مسیر آن است که با بهره گرفتن از این مدل ها می توان به حجم عظیمی از اطلاعات که می تواند روابط علی ارزشمندی را بیان کند، دست یافت. سؤالی که در اینجا مطرح است، این است که از طریق چه مکانیسمی و با کدام نظم علی می توانیم ادعا کنیم که رفتارهای پرخطر جوانان تحت تأثیر چه متغیرهایی قرار گرفته است. تحلیل مسیر روشی توانمند است که ما را در کشف و مطالعه روابط میان متغیرها جهت رسیدن به شناخت علی یاری می رساند. قاعده مکانیزم علی کمک می کند که متغیر وابسته از طریق مجموعه ای از متغیرهای مستقل تبیین گردد. اساساً در پژوهش های اجتماعی متغیر وابسته تحت تأثیر مجموعه ای از متغیرهای مستقل است و هر متغیر سهمی در تبیین متغیر وابسته دارد. وجود تئوری های مختلف در علوم اجتماعی نیز ناشی از همین ویژگی است که هر کدام از آنها بخشی از واقعیت اجتماعی را آشکار می سازند. در واقع مدل تحلیل مسیر برازش چارچوب نظری را مشخص می سازد(نوعی برگشت به نظریه است) و روشن می کند که آیا چارچوب نظری انتخاب شده، توانست به خوبی مدل ما را تبیین نماید یا نه. به عبارت دیگر، آیا نظریه های انتخاب شده، نظریه های مناسبی برای این پژوهش بوده اند یا خیر.

به وسیله تحلیل مسیر علاوه بر اینکه شبکه روابط موجود بین متغیرها به نمایش در می ­آید، شدت این روابط نیز آشکار می گردد. مدل تحلیل مسیر در این پژوهش با بهره گرفتن از رگرسیون چندمتغیری به شیوه گام به گام جهت محاسبه ضرایب مسیر تنظیم گردیده است، که اهمیت و تأثیر نسبی روابط مستقیم و غیرمستقیم متغیرها را ارزیابی کرده و به کشف دیاگرام مسیر نایل آمده است. برای رسم مدل مسیر از ضرایب بتای متغیرهایی استفاده شده است، که مقدارT آنها در سطح معناداری قرار دارد. ضریب بتا در این مدل نماینده شدت رابطه بین دو متغیر با ثابت نگه داشتن اثر متغیرهای دیگر موجود در مدل است. در ضمن فلشهای اضافی که از بیرون به متغیرها هدایت شده اند، مقداری از واریانس توضیح داده نشده برای هر متغیر بر می گردد. که به کمک آنها می توان مدل را ارزیابی کرد، به این معنا که چنین فلشهایی (e) مقدار واریانس متغیری که متغیرهای متقدم مدل آن را تبیین نکرده، نشان می­ دهند.
با توجه به مدل مسیر می توان گفت در میان شاخصهای گنجانده شده در مدل، بیشترین تأثیر مستقیم بر رفتارهای پرخطر توسط متغیر جنسیت(مرد) مشخص شده است. چنانچه ضریب بتا نشان می دهد، متغیر جنسیت(مرد) توانسته است در مرحله دوم وارد مدل شود. وزن بتا برای این متغیر در مرحله ورود مستقیم (۲۷۷/۰(Beta= بوده است که بیشترین اثر مستقیم را بر روی متغیر وابسته داشته است، به این معنا که افرادی که دارای جنسیت مرد می­باشند، میزان رفتارهای پرخطر بالاتری دارند. بعد از جنسیت(مرد)، متغیر باور به اصول اخلاقی با ضریب بتای (۲۳۹/۰- (Beta= بیشترین تأثیر مستقیم و منفی را بر روی متغیر وابسته داشته است. باور به اصول اخلاقی به صورت غیر مستقیم و از طریق مهارت های اجتماعی و ارتباطی نیز برروی رفتارهای پرخطر تأثیر گذاشته است که ضریب بتای آن مساوی (۰۲۵/۰-=Beta) می باشد. بنابراین اثر کل باور به اصول اخلاقی بر روی رفتارهای پرخطر مساوی (۲۶۴/۰-=Beta) می باشد. سومین متغیر تعهد به هنجارها است که توانسته است تأثیر مستقیم و و البته منفی بر رفتارهای پرخطر بگذارد، چنانچه ضریب بتا برای این متغیر برابر (۱۹۱/۰-(Beta= بوده است. این متغیر نیز به صورت غیر مستقیم و از طریق مهارت های اجتماعی و ارتباطی نیز برروی رفتارهای پرخطر تأثیر گذاشته است که ضریب بتای آن مساوی (۰۲۸/۰-=Beta) می باشد. بنابراین اثر کل تعهد به هنجارها بر روی رفتارهای پرخطر مساوی (۲۱۹/۰-=Beta) می باشد. چهارمین متغیری که بطور مستقیم و اما منفی بر متغیر وابسته اثر گذاشته، مهارت های اجتماعی و ارتباطی است. ضریب بتا برای این متغیر (۱۶۴/۰-(Beta= می باشد. پنجمین متغیری که بطور مستقیم بر متغیر وابسته اثر گذاشته، همنشینی با دوستان بزهکار است. ضریب بتا برای این متغیر (۱۶۰/۰ (Beta=می باشد. و در نهایت ششمین متغیری که بطور مستقیم و البته منفی بر متغیر وابسته اثر گذاشته، نظارت والدین بر فرزندان است. ضریب بتا برای این متغیر (۰۹۴/۰-(Beta= می باشد.
از متغیرهایی که به صورت غیر مستقیم بیشترین تأثیر را بر رفتارهای پرخطر داشته است به ترتیب خودپنداره با بتای (۰۳۴/۰-(Beta= می باشد و بعد از آن به ترتیب، مشارکت با بتای (۰۲۸/۰-(Beta=، خود-کنترلی با بتای(۰۲۳/۰-(Beta=، دلبستگی با بتای (۰۳۴/۰-(Beta= و کمترین تأثیر غیر مستقیم بر روی رفتارهای پرخطر توسط متغیر سن با بتای (۰۱۳/۰(Beta= می­باشد. جدول ۳۹-۳-۵- اثرات مستقیم، غیر مستقیم و کل هر یک از متغیرها بر رفتارهای پرخطر را براساس نمودار تحلیل مسیر نشان می­دهد. مقایسه ضرایب، این مسأله را آشکار می­سازند که بیشترین اثر علی مستقیم و بیشترین اثر علی غیرمستقیم مربوط به کدام­یک از متغیرها می­باشد. همان طور که اشاره شد، بیشترین اثر علی مستقیم و کل به وسیله جنسیت(مرد) و بیشترین اثر علی غیرمستقیم توسط خودپنداره بر روی رفتارهای پرخطر انجام شده است. لازم به ذکر است که جهت تعیین اثرات غیرمستقیم یا مسیر غیرمستقیم، ضرایبی که در امتداد آن مسیر قرار گرفته اند را در هم ضرب می کنیم. مثلاً جهت تعیین اثرات غیرمستقیم تعهد بر رفتارهای پرخطر به صورت زیر عمل می کنیم.
۰۲۸/۰-=(۱۶۴/۰-) ×(۱۷۳/۰)
اشکال ۵-۱- و ۵-۲- نیز نمودار تحلیل مسیر و مدل نهایی استخراج شده از پژوهش را نشان می دهند. در شکل ۵-۱، متغیرهایی که توانستند وارد مدل تحلیل مسیر شده و چه به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم بر روی متغیر وابسته تأثیر گذاشته اند مشاهده می شود. در شکل ۵-۲- نیز متغیرهای استخراج شده از چارچوب نظری که توانستند بخشی از متغیر وابسته را تبیین نمایند نشان داده شده اند. همانطور که مشخص است، بخشی از متغیرهای موجود در مدل تجربی فصل سوم، در مدل نهایی حذف شده اند، به این معنی که دارای تأثیر بر روی متغیر وابسته نبوده اند.
جدول ۳۹-۳-۵- اثرات مستقیم، غیر مستقیم و کل متغیرهای مستقل بر رفتارهای پرخطر

متغیرها

اثر مستقیم

اثر غیر مستقیم

اثرکل

جنسیت(مرد)

۲۷۷/۰

-

۲۷۷/۰

باور به اصول اخلاقی

۲۳۹/۰-

۰۲۵/۰-

۲۶۴/۰-

تعهد به هنجارها

۱۹۱/۰-

۰۲۸/۰-

۲۱۹/۰-

مهارت اجتماعی و ارتباطی

۱۶۴/۰-

-

۱۶۴/۰-

همنشینی با دوستان بزهکار

۱۶۰/۰

^b54/3 ± ۹۲/۳۸

^a50/1 ± ۷۹/۲۲

^b88/1 ± ۶۱/۳۱

^b92/2 ± ۸۰/۳۳

^b35/2 ± ۴۳/۳۵

^a16/1 ± ۸۲/۲۰

- در هر ردیف، مقادیر دارای حداقل یک حرف مشترک فاقد اختلاف معنی‌دار هستند (۰۵/۰< p).
۴-۳-۱- درصد رطوبت لاشه
طبق داده‌های ارائه شده در جدول ۴-۳ اختلاف معنی‌داری در میزان رطوبت لاشه فیل‌ماهیان مورد آزمایش مشاهده نشد (۰۵/۰ >p ). بیشترین میزان رطوبت لاشه در تیمار شاهد برابر ۰۷/۰ ± ۷۰/۷۷ درصد و کم‌ترین میزان آن برابر ۲۷/۰ ± ۴۶/۷۶ درصد در سطح g/kg10 عصاره رزماری مشاهده شد. با توجه به یکسان بودن جیره پایه در تیمارهای مختلف غذایی و یکنواختی میزان چربی (انرژی) و پروتئین آن‌ ها، عدم مشاهده تفاوت در میزان رطوبت لاشه نشان می‌دهد که میزان رطوبت تحت تاثیر مقدار عصاره رزماری قرار نداشته است. مطالعات مشابه در خصوص استفاده از ترکیبات و همچنین گیاهان محرک رشد و سیستم ایمنی در فیل‌ماهیان جوان پرورشی بیانگر عدم ایجاد تغییرات معنی‌دار در میزان رطوبت لاشه ماهیان تغذیه شده با جیره‌های حاوی این مواد است [۱۷،۳۷،۶۱،۷۲]. نتایج بررسی شالابی و همکاران (۲۰۰۶) و متوالی (۲۰۰۹) بر روی تاثیر گیاه سیر بر ماهیان تیلاپیا نیز تایید کننده نتایج تحقیق حاضر است [۴۷،۶۵]. ابراهیمی و همکاران (۱۳۹۱) نیز تغییر معنی‌داری را در میزان رطوبت لاشه فیل‌ماهیان تغذیه شده با عصاره سیر مشاهده نکردند [۴]. بر خلاف نتایج حاصل از این بررسی، طاعتی و همکاران (۲۰۱۲) در بررسی خود کاهش معنی‌داری را در میزان رطوبت لاشه فیل‌ماهیان تغذیه شده با جیره‌های حاوی پربیوتیک ایمونوال (ماده محرک رشد) مشاهده کردند [۶۷]. تفاوت در ترکیب غذا، شرایط پرورش و اندازه ماهیان مورد آزمایش می‌تواند منجر به ایجاد نتایج متفاوت گردد.
۴-۳-۲- درصد پروتئین لاشه
همانطور که در جدول شماره ۴-۳ مشاهده می‌شود، تیمار شاهد و تیمار حاوی g/kg20 عصاره رزماری به ترتیب با مقدار پروتئین برابر ۰٫۰۴ ± ۱۴٫۱۳ و ۰٫۰۳ ± ۱۴٫۱۲ درصد، کاهش معنی‌داری را نسبت به تیمار g/kg1/0 نشان دادند (۰۵/۰ >p ). بین دیگر تیمارها اختلاف معنی‌داری از لحاظ مقدار پروتئین لاشه مشاهده نگردید. از آن‌جایی که تحقیقات مختلف نشان‌دهنده تاثیرپذیری ترکیب شیمیایی بدن از ترکیب جیره غذایی و حتی درصد و مقدار غذادهی روزانه است [۲،۳]، به نظر می‌رسد در شرایط تحقیق حاضر وجود عصاره رزماری در جیره‌های غذایی باعث شده تا در فرایند متابولیسم، پروتئین مسیر اصلی خود یعنی مسیر سنتز بافت را طی نموده و به شکل پروتئین ذخیره گردد. در نتیجه مقدار پروتئین ابقاء شده در لاشه افزایش یافته است، به همین دلیل بیشترین میزان پروتئین در سطح g/kg1/0 عصاره مشاهده شده است. از سوی دیگر همانگونه که مشاهده می‌شود، چربی کبد فیل‌ماهیان تیمار g/kg1/0 به طور معنی‌داری کمتر از دیگر تیمارهاست (۰۵/۰ >p ). این مطلب نیز تایید کننده قرارگرفتن چربی در مسیر سوختن و تامین بهتر انرژی است که باعث سنتز پروتئین در مسیر اصلی خود و ابقاء بهتر پروتئین در بافت‌ها شده است. بر این اساس می‌توان گفت که عصاره رزماری در سطح g/kg1/0 باعث ابقاء بهتر پروتئین و افزایش پروتئین لاشه فیل‌ماهیان شده است. تحقیقات انجام شده در خصوص استفاده از منابع مختلف محرک رشد و سیستم ایمنی در فیل‌ماهیان نیز تایید کننده نتایج بدست آمده در تحقیق حاضر است [۳۹،۶۷]. نتایج حاصل از تحقیقات متوالی (۲۰۰۹) ‌شالابی و همکاران (۲۰۰۶) در مورد استفاده از سیر بیانگر افزایش میزان پروتئین لاشه در تیمارهای تغذیه شده با جیره‌های حاوی این گیاه است [۴۷،۶۵]. در مقابل برخی از تحقیقات نشان‌دهنده عدم وجود تغییر معنی‌دار در میزان پروتئین لاشه فیل‌ماهیان جوان تغذیه شده با مواد محرک رشد و سیستم ایمنی بوده است [۱۷،۳۷،۶۱].
۴-۳-۳- درصد چربی لاشه
طبق داده‌های ارائه شده در جدول شماره ۴-۳ اختلاف معنی‌داری در میزان چربی لاشه بین تیمارهای آزمایشی مشاهده نشد (۰۵/۰< p). بیشترین مقدار چربی لاشه در تیمار g/kg10 به میزان ۰۷/۰ ± ۰۰/۵ درصد و کم‌ترین مقدار آن در تیمار شاهد به میزان ۰۶/۰ ± ۱۵/۴ درصد اندازه‌گیری شد. میزان چربی موجود در غذای روزانه ماده مغذی مهمی است که باعث ایجاد انرژی در اکثر ماهیان می‌گردد و برای رشد و تکامل ضروری است. محققین دریافته‌اند که ماهیان، استفاده از پروتئین را به چربی و کربوهیدرات ترجیح می‌دهند. چربی در برخی از بافت‌های ماهیان خاویاری به وفور ذخیره می‌شود. ماهیان خاویاری نسبت به ماکرل و سالمون که به ماهیان چرب مشهورند نیز دارای چربی بیشتری هستند [۴۵]. با توجه به یکنواختی میزان انرژی و پروتئین در جیره‌های غذایی و هم‌چنین تاثیرپذیری محتوای چربی لاشه از کمیت چربی در جیره‌های غذایی، به نظر می‌رسد در تحقیق حاضر میزان عصاره رزماری تاثیری بر کمیت چربی در لاشه ماهیان مورد تغذیه در شرایط این آزمایش نداشته است. در عین حال به نظر می‌رسد ماهیان تیمار g/kg10 که سطوح بالاتری از پروتئین و چربی لاشه را نسبت به دیگر تیمارها به خود اختصاص داده‌اند، به نحو مطلوبتری از غذا بهره‌مند گردیده‌اند. ریتنز در سال ۱۹۸۳ بیان داشت که یک رابطه معکوس بین درصد آب و درصد چربی لاشه در قزل‌آلای رنگین‌کمان وجود دارد که ارتباطی با میزان پروتئین جیره ندارد [۱۰]. به رغم وجود رابطه معکوس بین میزان رطوبت و چربی لاشه، در تحقیق حاضر هیچ‌گونه رابطه معنی‌داری بین میزان رطوبت و چربی در تیمارهای مختلف مشاهده نشد. تحقیقات مشابه در خصوص استفاده از ترکیبات محرک سیستم ایمنی و رشد در ماهیان نیز نتایج مشابهی را ارائه نموده است [۳۷،۳۹،۶۱]. در مقابل برخی تحقیقات افزایش معنی‌داری را در میزان چربی ماهیان تغذیه شده با جیره‌های حاوی مواد محرک رشد و سیستم ایمنی به اثبات رسانده‌اند [۱۷،۶۷]. نکته قابل توجه در این خصوص مدت زمان انجام تحقیق می‌باشد. با توجه به اینکه متابولیسم چربی تحت تاثیر عوامل مختلف قرار داشته و انعکاس محتوای انرژی جیره غذایی در ترکیب لاشه، نیاز به زمان طولانی‌تری دارد،‌ لذا به نظر می‌رسد در صورتی که زمان انجام تحقیق طولانی‌تر بود، تفاوت‌هایی در میزان چربی لاشه مشاهده می‌شد.

۴-۳-۴- درصد خاکستر لاشه
طبق داده‌های جدول ۴-۳ اختلاف معنی‌داری از لحاظ خاکستر لاشه در بین تیمارهای مورد بررسی وجود نداشت (۰۵/۰< p). بیشترین میزان خاکستر لاشه در تیمار g/kg20 (05/0 ± ۰۳/۴ درصد) و کم‌ترین میزان خاکستر لاشه در تیمار g/kg10 (03/0 ± ۸۳/۳ درصد) مشاهده شد. ترکیبات غذایی مختلف دارای اثرات متفاوتی بر ترکیب لاشه ماهیان می‌باشد. علاوه بر بازارپسندی، کیفیت لاشه ماهیان پرورشی به طور عمده به کیفیت غذای مصرفی آن‌ ها وابسته است به طوری که این عامل یکی از فاکتورهای کنترل کیفی محسوب می‌گردد [۴]. با این حال همیشه افزودن یک مکمل خاص به جیره غذایی منجر به تغییر حتمی و معنی‌دار در اجزای شیمیایی ترکیب بدن نمی‌شود [۴]. از سوی دیگر با توجه به این‌که خاکستر لاشه ناشی از محتوای مواد معدنی می‌باشد، با توجه به یکسان بودن محتوای مواد مغذی دریافت شده به وسیله ماهیان همه تیمارها تفاوت در میزان خاکستر لاشه در بین تیمارهای آزمایشی قابل انتظار نمی‌باشد. به همین دلیل در تحقیق حاضر نیز،‌ افزودن عصاره رزماری به جیره فیل‌ماهیان جوان پرورشی باعث ایجاد تغییر معنی‌داری در میزان خاکستر لاشه نشد. نتایج تحقیقات مشابه در مورد استفاده از مواد محرک رشد و سیستم ایمنی نیز تایید کننده نتایج تحقیق حاضر می‌باشد [۱۷،۳۷،۶۱،۶۷].
۴-۳-۵- چربی کبد
همانطورکه در جدول ۴-۳ مشاهده می‌شود، میزان چربی کبد تیمارهای اکسی‌تتراسایکلین (۱۶/۱ ± ۸۲/۲۰ درصد) و g/kg1/0 عصاره رزماری (۵۰/۱ ± ۷۹/۲۲ درصد) به طور معنی‌داری کمتر از چربی کبد در دیگر تیمارهاست (۰۵/۰< p). با توجه به یکنواختی نسبت بین چربی و پروتئین در تیمارهای غذایی و تفاوت در ترکیب چربی کبد در تیمارهای مختلف به نظر می‌رسد در تیمارهای اکسی‌تتراسایکلین و g/kg1/0 متابولیسم چربی باعث تامین بهتر انرژی شده و پروتئین در مسیر اصلی سنتز پروتئین پیشرفته و ابقاء بهتر پروتئین در این تیمارها را به همراه داشته است. در مقابل کاهش میزان چربی کبد نشان‌دهنده تعادل مناسب چربی در جیره‌های غذایی و مصرف چربی در مسیر تولید انرژی می‌باشد، زیرا که مطالعات مختلف نشان داده است که ماهیان خاویاری که از غذاهای پرچرب استفاده می‌کنند، چربی را اکثرا در کبد و اندام‌های گوارشی ذخیره می‌کنند. بر این اساس می‌توان گفت سطح g/kg1/0 عصاره رزماری تاثیر مثبت بر راندمان مصرف غذا داشته و باعث ابقاء بهتر پروتئین و تولید پروتئین بیشتر شده است [۴۵].
۴-۴- شاخص‌های رشد
نتایج بدست ‌آمده از آنالیز داده‌های حاصل از زیست‌‌سنجی و شاخص های تغذیه‌ای ماهیان مورد آزمایش در جدول ۴-۴ آورده شده است. میزان رشد و بازدهی غذایی از جمله عوامل موثر در موفقیت اقتصادی یک واحد تولیدی است، اگرچه فاکتورهای دیگر از جمله کیفیت غذای مصرفی، درجه حرارت، اندازه ماهی و خصوصیات کیفی محیط پرورش نیزاز اهیمت فراوانی برخوردار است [۴].
۴-۴-۱- وزن اولیه
هیچ‌گونه اختلاف معنی‌داری از لحاظ وزن اولیه در بین ماهیان تیمارهای پرورشی وجود نداشت (۰۵/۰< p). ماهیان با میانگین وزنی ۲۸/۵ ± ۹۴/۱۳۰ (میانگین ± خطای استاندارد) در بین تیمارها توزیع شدند.
۴-۴-۲- وزن نهایی
وزن نهایی ماهیان در تیمارهای آزمایشی، فاقد اختلاف معنی‌دار بود (۰۵/۰< p) (جدول ۴-۴). تیمارهای اکسی‌تتراسایکلین، g/kg1و g/kg10 عصاره رزماری به ترتیب با مقدار ۰۰۶/۱۲۴ ± ۳۱/۱۶۴۶ و ۵۰/۷۹ ± ۱۲/۱۶۴۵ و ۶۳/۱۵۳ ± ۳۶/۱۶۴۴ گرم دارای بیشترین میانگین وزن نهایی در بین تیمارهای مورد آزمایش بودند. کم‌ترین میزان وزن نهایی به تیمار g/kg20 (71/36 ± ۲۶/۱۵۱۵ گرم) عصاره رزماری مربوط بود.
بررسی منابع نشان‌دهنده اثرات متفاوت مواد محرک سیستم ایمنی بر شاخص‌های رشد و تغذیه فیل‌ماهیان جوان پرورشی بوده است. افزایش وزن ماهیان تغذیه شده با جیره‌های حاوی مواد محرک رشد و سیستم ایمنی، به علت افزایش میزان سلامتی، افزایش میزان هضم و جذب، گسترش سطوح جذب مواد هضم شده در لوله گوارش و یا تحریک ترشح آنزیم توسط معده بوده است [۳۷]. علاوه بر این مواد محرک رشد و سیستم ایمنی با افزایش میزان هورمون رشد در پلاسمای خون و در نتیجه افزایش میزان ترشح لیزوزیم در ماهیان باعث افزایش میزان رشد می‌شود [۳۵]. عصاره‌های بدست آمده از گیاهان و ادویه‌های مختلف از طریق اعمال اثرات آنتی‌باکتریایی بر میکروفلور روده و هم‌چنین تحریک ترشح آنزیم‌های هاضمه باعث افزایش میزان هضم و جذب پروتئین‌ها و هم‌چنین تاثیر بر میزان ترشح آنزیم‌ها در جهت تحریک رشد می‌شود [۴۵]، علاوه بر این بسیاری از بررسی‌های دیگر، بیانگیر تاثیر معنی‌دار این مواد بر میزان رشد ماهیان می‌باشد [۳۵،۳۷،۳۹،۶۱،۶۷]. برخلاف یافته‌های فوق نتایج برخی بررسی‌های مشابه در مورد استفاده از مواد محرک سیستم ایمنی و رشد در ماهیان،‌ بیانگر عدم تاثیر معنی‌دار این مواد بر میزان رشد است [۱۷]. دیاب و همکاران (۲۰۰۸) در بررسی‌های خود بر روی تاثیر گیاه سیر (ماده محرک رشد و سیستم ایمنی) بر ماهی تیلاپیا به این نکته اشاره داشتند که استفاده کوتاه مدت از این گیاه (۴ هفته)،‌ تاثیر معنی‌داری را بر میزان رشد ماهیان نداشت،‌ اما با افزایش طول دوره آزمایش (۸ ماه)، افزایش معنی‌داری در رشد حاصل شد [۲۷]. بنابراین با توجه به نتایج تحقیق حاضر، به نظر می‌رسد طولانی‌تر کردن طول دوره تغذیه فیل‌ماهیان جوان پرورشی با جیره‌های حاوی عصاره رزماری نیز می‌تواند باعث افزایش معنی‌دار میزان رشد در برخی از تیمارها شود. بر اساس مشاهدات به عمل‌آمده در هنگام تغذیه فیل‌ماهیان جوان پرورشی با جیره‌های حاوی عصاره رزماری، ماهیان مربوط به تیمار شماره ۵ (g/kg20) به دلیل بوی تند غذا که ناشی از وجود عصاره رزماری در آن بود، تا حدودی از خوردن آن امتناع می‌کردند. داده‌های جدول ۴-۴ کم‌ترین میزان رشد را در ماهیان مربوط به این تیمار نشان می‌دهد که می‌تواند ناشی از این ویژگی باشد.
۴-۴-۳- درصد افزایش وزن بدن
طبق داده‌های ارائه شده در جدول شماره ۴-۴ درصد افزایش وزن بدن ماهیان مربوط به تیمار حاوی g/kg20 عصاره رزماری(۴۷/۴ ± ۷۸/۶۲)، به طور معنی‌داری کمتر از تیمار اکسی‌تتراسایکلین (۲۰/۴ ± ۹۵/۹۰) بود (۰۵/۰< p). تفاوت معنی‌داری بین دیگر تیمارها از لحاظ درصد افزایش وزن بدن وجود نداشت. درصد افزایش وزن بدن در سطوح g/kg 1/0، g/kg 1 و g/kg10 عصاره رزماری از تیمار شاهد بیشتر بود. بیشترین درصد افزایش وزن بدن در بین تمام تیمارها به تیمار حاوی اکسی‌تتراسایکلین مربوط بود. این نتایج نشان داد افزودن عصاره رزماری در سطح g/kg20 به جیره غذایی فیل‌ماهیان جوان پرورشی، نه تنها اثر مثبتی بر ویژگی‌های رشد نداشته است، بلکه می‌تواند اثرات منفی داشته باشد. نتایج تحقیق اکرمی و همکاران (۲۰۱۱) نیز بیانگر عدم وجود اختلاف معنی‌دار میزان رشد فیل‌ماهیان تغذیه شده با سطوح مختلف الیگوساکارید (ماده محرک رشد) بود [۱۷]. با توجه به اینکه درصد افزایش وزن بدن نیز در واقع متاثر از وزن نهایی است،‌ مطالب ارائه شده در خصوص وزن نهایی در اینجا نیز صادق است.
۴-۴-۴- ضریب رشد ویژه (SGR)
اختلاف معنی‌داری از لحاظ ضریب رشد ویژه در بین تیمارهای پرورشی مشاهده نشد (۰۵/۰< p). طبق اطلاعات ارائه شده در جدول ۴-۴ بیشترین میزان ضریب رشد ویژه در تیمار اکسی‌تتراسایکلین با میانگین۱۴/۰ ± ۲۶/۲ درصد و بعد از آن به ترتیب در تیمارهای g/kg 1/0، ۱ و ۱۰ عصاره رزماری مشاهده شد که از تیمار شاهد با میانگین ۳۶/۰ ± ۸۱/۱ درصد به طور قابل توجهی بیشتر است. از میان تیمارهای تغذیه شده با سطوح مختلف عصاره رزماری، فیل‌ماهیان تغذیه شده با جیره حاوی g/kg 1/0 عصاره رزماری(۱۱/۰ ± ۰۶/۲)، بیشترین ضریب رشد ویژه را نشان دادند. این در حالی است که ضریب رشد ویژه تیمار g/kg20 (11/0 ± ۶۰/۱) به دلیل عدم تمایل ماهیان این تمیار به غذای حاوی این میزان از عصاره و در نتیجه عدم تغذیه کافی از آن، از تیمار شاهد نیز کمتر بود. مهم‌ترین عاملی که می‌تواند باعث این امر شده باشد، کاهش مطلوبیت غذایی^[۱۳۶] به دلیل استفاده بیش از حد از عصاره رزماری در غذا باشد. بررسی‌های مشابه نیز بیانگر افزایش میزان ضریب رشد ویژه در تیمارهای تغذیه شده با مواد محرک رشد نسبت به گروه شاهد است [۳۷،۶۱،۶۷].
۴-۴-۵- ضریب تبدیل غذایی (FCR)
بر اساس داده‌های جدول شماره ۴-۴ ضریب تبدیل غذا اختلاف معنی‌داری را در بین تیمارهای پرورشی نشان نداد (۰۵/۰< p). کمترین میزان ضریب تبدیل غذایی در تیمار حاوی اکسی‌تتراسایکلین (۰۶/۰ ± ۲۰/۱) و تیمار g/kg1 عصاره رزماری (۰۴/۰ ± ۲۷/۱) و بیشترین میزان این شاخص در تیمار g/kg20 عصاره رزماری (۰۸/۰ ± ۵۱/۱) مشاهده شد (۵۰/۰> p). ضریب تبدیل غذایی شاخصی برای ارزیابی کارایی مصرف غذا بوسیله ماهیان است. کاهش ضریب تبدیل غذایی (بالا بودن FCR)، نشانه متداول بیماری در ماهی است. ضریب تبدیل مناسب، ضریبی است که به عدد یک نزدیک باشد. در مجموع نتایج حاصل نشان‌دهنده کاهش تدریجی ضریب تبدیل غذایی همزمان با افزایش سطح عصاره رزماری تا سطح g/kg1 است. به طوری که کمترین مقدار این شاخص در تیمار حاوی g/kg1 عصاره رزماری و تیمار اکسی‌تتراسایکلین بود و نشان‌دهنده کارایی بهتر مصرف غذا بوسیله ماهیان این تیمارها می‌باشد. نتایج تحقیقات مشابه نیز بیانگر کاهش معنی‌دار ضریب تبدیل غذایی در ماهیان تغذیه شده با جیره‌های حاوی مواد محرک رشد و سیستم ایمنی است [۳۷،۳۹،۶۱،۶۷]. در مقابل برخی تحقیقات تغییر معنی‌داری را در ضریب تبدیل غذایی ماهیان بین تیمارهای مختلف مشاهده نکردند [۱۷]. تشابه نسبت مواد غذایی استفاده شده در جیره‌های غذایی، سریع‌الرشد بودن ماهی، شرایط پرورش و کوتاه بودن دوره آزمایش می‌تواند در عدم مشاهده تفاوت معنی‌دار در ضریب رشد موثر باشد.
۴-۴-۶- شاخص وضعیت (CF)
اختلاف معنی‌داری در شاخص وضعیت ماهیان تیمارهای آزمایشی مشاهده نشد (۰۵/۰< p). طبق جدول ۴-۴ بیشترین میزان این شاخص در تیمار g/kg1/0 عصاره رزماری (۰۲/۰ ± ۴۳/۰) و تیمار اکسی‌تتراسایکلین (۰۱/۰ ± ۴۲/۰) مشاهده شد (۰۵/۰> p). داده‌‌های مربوط به این شاخص، از روند خاصی پیروی نمی‌کنند اما طبق داده‌های جدول ۴-۴ تیمار g/kg20 عصاره رزماری از کمترین شاخص وضعیت برخوردار است که با دیگر فاکتورهای مربوط به رشد نیز همخوانی دارد. بر اساس نتایج دیگر تحقیقات در خصوص استفاده از مواد محرک سیستم ایمنی و رشد در فیل‌ماهیان جوان پرورشی، شاخص وضعیت ماهیان تغذیه شده با جیره‌های حاوی این مواد،‌ افزایش معنی‌داری را نشان می‌دهد [۳۹،۶۱،۶۷].
با توجه به داده‌های بدست‌ آمده و بالاتر بودن شاخص‌های درصد افزایش وزن، وزن نهایی، نرخ رشد ویژه و شاخص وضعیت در تیمار g/kg1/0 و g/kg1 عصاره رزماری نسبت به تیمار شاهد و یکسان بودن آن با تیمار اکسی‌تتراسایکلین می‌توان گفت که این مقادیر از عصاره رزماری، سطوح مطلوب افزودن عصاره رزماری در جیره غذایی بچه فیل‌ماهیان به منظور بهبود فاکتورهای رشد هستند.
۴-۴-۷- کارایی غذا (FE)
طبق داده‌های جدول ۴-۴ کارایی غذا با افزایش میزان عصاره رزماری روند کاهش نشان می‌دهد (۰۵/۰> p). بیشترین میزان کارایی غذا در تیمار اکسی‌تتراسایکلین (۸۶/۰ ± ۳۷/۱۳) مشاهده شد. کارایی غذا در تیمار g/kg 1/0 عصاره رزماری (۹۷/۰ ± ۳۸/۱۲) از تیمار شاهد (۴۳/۰ ± ۱۷/۱۲) بیشتر بود ولی اختلاف معنی‌داری در بین تیمارهای پرورشی مشاهده نشد (۰۵/۰> p).
۴-۴-۸- بازده مصرف پروتئین (PER)
بازده مصرف پروتئین در بین تیمارهای آزمایشی اختلاف معنی‌داری نشان نداد (۰۵/۰< p). بیشترین میزان بازده مصرف پروتئین در تیمار g/kg10 عصاره رزماری (۵۸/۰ ± ۷۱/۲) مشاهده شد که نسبت به تیمار شاهد (۳۸/۰ ± ۴۵/۲) افزایش قابل توجه نشان داد (۰۵/۰> p). بازده مصرف پروتئین و کارایی مصرف غذا شاخص‌هایی برای سنجش کیفیت جیره ماهی و بالانس بودن اسیدآمینه‌های آن محسوب می‌شوند. از این شاخص‌ها برای سنجش استفاده از پروتئین و همچنین میزان تبدیل آن استفاده می‌شود [۶۵]. در تحقیق حاضر علیرغم معنی‌دار نبودن ضریب تبدیل پروتئین و کارایی غذا بین تیمارهای مختلف، میزان این دو شاخص در تیمارهای تغذیه شده با جیره‌های حاوی عصاره رزماری نسبت به تیمار شاهد افزایش نشان داد که نشان‌دهنده افزایش کیفیت جیره‌های حاوی عصاره رزماری نسبت به جیره پایه و همچنین افزایش میزان تبدیل پروتئین در فیل‌ماهیان تغذیه شده با جیره‌های حاوی این عصاره است. نتایج برخی تحقیقات بیانگر افزایش میزان بازده مصرف پروتئین در ماهیان تغذیه شده با جیره‌های حاوی مواد محرک رشد و سیستم ایمنی است [۶۱،۶۸]. در مقابل برخی تحقیقات کاهش معنی‌داری در میزان بازده مصرف پروتئین ماهیان تغذیه شده با جیره‌های حاوی مواد محرک سیستم ایمنی را گزارش کردند [۱۷]. فلاحتکار و همکاران (۱۳۸۵) در بررسی خود، تغییر معنی‌داری را در میزان بازده مصرف پروتئین فیل‌ماهیان جوان پرورشی تغذیه شده با جیره‌های حاوی سطوح مختلف ویتامین C (ماده محرک رشد) مشاهده نکردند که با نتایج تحقیق حاضر مطابقت دارد [۱۱].
۴-۴-۹- شاخص کبدی (HI)
شاخص کبدی ماهیان مربوط به تیمار شاهد (۰۷/۰ ± ۱۷/۲) و تیمار g/kg20 عصاره رزماری (۰۶/۰ ± ۰۶/۲) به طور معنی‌داری کمتر از شاخص کبدی ماهیان مربوط به دیگر تیمارهای پرورشی بود (۰۵/۰< p). بیشترین شاخص کبدی مربوط به ماهیان مربوط به تیمار g/kg10 عصاره رزماری (۲۴/۰ ± ۹۳/۲) و اکسی‌تتراسایکلین (۱۷/۰ ± ۹۱/۲) بود (۰۵/۰ >p ).
اثبات شده است که در شرایط نامناسب زندگی، ماهیان اصولا کبد کوچک‌تری دارند (میزان انرژی ذخیره شده در کبد نیز در شرایط نامناسب کمتر است) [۴۵]. در بررسی صفرپور و همکاران (۲۰۱۱)، شاخص کبدی فیل‌ماهیان جوان پرورشی تغذیه شده با جیره‌های حاوی سطوح مختلف ویتامین E (ماده محرک رشد و سیستم ایمنی) افزایش معنی‌داری نسبت به گروه شاهد نشان داد [۶۱]. در مقابل، برخی تحقیقات،‌ استفاده از مواد محرک رشد و سیستم ایمنی را بر شاخص کبدی فیل‌ماهیان بی‌تاثیر دانستند [۶۷]. افزایش معنی‌دار شاخص کبدی فیل‌ماهیان تیمار g/kg10 عصاره رزماری نسبت به گروه شاهد، بیانگر افزایش جذب انرژی حاصل از هضم غذا و ذخیره آن در کبد به منظور رشد و متابولیسم است. در نتیجه با توجه به داده‌های حاصل از این تحقیق، افزودن g/kg10 عصاره رزماری به جیره فیل‌ماهیان جوان پرورشی می‌تواند باعث افزایش میزان جذب انرژی حاصل از هضم غذا و ذخیره آن در کبد به منظور رشد گردد.
۴-۴-۱۰- میزان بقا ماهیان
اختلاف معنی‌داری از لحاظ میزان بقا ماهیان تیمارهای آزمایشی در انتهای دوره مشاهده نشد (۰۵/۰ >p ).

* فصل پنجم
در این فصل ضمن بیان خلاصه‌ای از موضوع تحقیق و روش تحقیق، ‌نتایج آزمون فرضیات تحلیل خواهد شد. همچنین پیشنهاداتی که می‌تواند در تحقیقات آتی مورد استفاده قرار گیرد، ارائه می شود.
فصل دوم :
مبانی نظری و پیشینه تحقیق

• • 1. 1. مقدمه

     

     

هدف از ارائه این فصل بررسی مبانی نظری و پیشینه تحقیقات مرتبط با هیئت مدیره ، افشاهای اختیاری و کیفیت سود می باشد. بدین منظور در بخش اول ابتدا به هیئت مدیره و تعاریف مرتبط با آن تشریح گردیده . در بخش دوم نیز افشا و در بخش سوم کیفیت سود ، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. در انتها نیز ضمن بررسی خلاصه ای از تحقیقات صورت گرفته در ایران و دیگر کشورها که بطور مستقیم و یا غیرمستقیم با موضوع تحقیق مرتبط هستند و نتایج بدست آمده از آن ارائه می شود.

• • 1. 1. هیئت مدیره

     

     

۲-۲-۱- تعریف هیئت مدیره
در تعریف هیئت مدیره می توان گفت که مجموعه ای از افراد هستند که به منظور شکل بخشیدن به فعالیتهای مختلف به منظور انجام صحیح امور هر سازمان برای رسیدن به اهداف نهایی و اتخاذ تصمیمهای پی در پی و صحیح درباره مسائل متفاوت به منظور فائق آمدن بر مشکلات ضمن مشارکت با هم برای رسیدن به هدفهای پیش بینی شده همکاری می کنند .

۲-۲-۲- وظایف هیئت مدیره
هیئت مدیره جز در مواردی که اتخاذ تصمیم در باره آنها در صلاحیت  مجامع عمومی قرار دارد با رعایت قوانین و مقررات جاری و اساسنامه ، صلاحیت اداره امور تعاونی را داراست و در همین زمینه قانون وظایف و اختیارات هیئت مدیره را به شرح ذیل تعیین می کند .

• • دعوت  از مجمع عمومی عادی و فوق العاده

• • اجرای اساسنامه و تصمیمات مجامع عمومی و سایر مقررات مربوطه

• • تعیین و نصب ، عزل و قبول استعفای مدیر عامل و نظارت بر کارهای وی وپیشنهاد میزان حقوق و مزایای مدیر عامل و آیین نامه مربوط به وظایف و اختیارات وی به مجمع عمومی عادی برای تصویب.

• • قبول درخواست عضویت داوطلبان

• • اخذ تصمیم درباره انتقال سهم اعضاء به یکدیگر

• • دریافت استعفای هر یک از اعضای هیئت مدیره ( قبول استعفای جمعی اعضاء هیئت مدیره در صلاحیت مجمع عمومی فوق العاده است )

• • نظارت بر هزینه های جاری شرکت و رسیدگی به حسابها و ارائه نتایج آن به بازرس یا بازرسان و تسلیم به موقع گزارشهای مالی و ترازنامه و حساب سود وزیان به مجمع عمومی عادی .

۲-۲-۳- تفکیک وظایف اعضای هیات مدیره :
یکی از محورهای تحولا‌ت اخیر در مباحث نظام راهبری شرکت، تاثیر قانون سربینز اکسلی (به عنوان مکانیزم برون‌سازمانی) در برجسته شدن نقش نظارتی مکانیزم های داخلی آن است. تفکیک دقیق وظایف مدیریت اجرایی از مدیریت غیراجرایی، برجسته‌تر شدن نقش نظارتی مدیریت غیراجرایی و تعیین حوزه‌های مسئولیت آنها و ضرورت داشتن دانش حسابداری و مالی به عنوان یکی از شرایط احراز پست در مورد حداقل یک نفر از مدیران غیراجرایی و آگاهی بقیه اعضا از مسائل حسابداری و مالی، برخی از تحولا‌ت اخیر است. افزون بر این، نقش کمیته‌های هیئت مدیره (شامل مدیران غیراجرایی) در مورد کنترلهای داخلی، ارتباط با حسابرسان داخلی و مستقل و… بسیار برجسته شده و از وظایف مدیران اجرایی کاملا‌ً تفکیک گشته است.

در ایران، قانون تجارت مصوب ۱۳ اردیبهشت ماه ۱۳۱۱، اساس و چارچوب قانون تجارت موجود را تشکیل می‌دهد. نظر به قدمت منابع آن، که دارای نواقص فراوانی بود، قانون اصلا‌ح قسمتی از قانون تجارت مشتمل بر ۳۰۰ ماده پس از تصویب در تاریخ ۲۴ اسفندماه ۱۳۴۷ جانشین مواد ۲۱ تا ۹۴ قانون تجارت مصوب ۱۳۱۱ شد. به نظر می‌رسد که اصلا‌حیه مذکور نیز تغییر بااهمیتی در چارچوب اولیه قانون تجارت ایجاد نکرده است. همچنین در قانون پیشین و اصلا‌حیه انجام شده به مقوله وظایف هیئت مدیره و تفکیک وظایف توجه چندانی نشده است. امید است در اصلا‌حیه قانون تجارت به این مهم توجه شده و مورد عنایت قرار گیرد و افزون برآن آیین‌نامه حاکمیت شرکتی مورد نظر بورس اوراق بهادار پس از اصلا‌حات لا‌زم، مورد استفاده شرکتهای پذیرفته شده در بورس قرار گرفته و پس از ارزیابی مجدد اجرای آن برای تمام شرکتهای سهامی الزامی شود.

۲-۳- افشا

متداولترین نظریه در مورد افشا، افشای کافی است که گویای حداقل افشای مورد نیاز است و یا به عبارتی دیگر مفهوم افشای کافی بیان کننده این موضوع است که صورت های مالی نباید گمراه کننده باشد.
واژه افشای اطلاعات در گستره ترین مفهوم خود به معنی چیزی جز ارائه اطلاعات نمی باشد. حسابداران می کوشند این عبارات را مفهومی دقیق تر به کار ببرند وهدف آنها ارائه اطلاعات مالی درباره شرکت است که از طریق گزارشات مالی ( معمولاٌ دو قالب گزارشات سالانه ) ارائه می شود. گاهی مفهوم این عبارت بازهم محدوتر می شود و مقصود اطلاعاتی است که در محتوای صورتهای مالی گنجانده نشده است. موضوع افشای اطلاعات در ترازنامه ، صورت سود وزیان و صورت جریان های نقدی زیر عنوان شناخت و اندازه گیری با تعیین ارزش اقلام قرار می گیرد. از دقیق ترین دیدگاه افشای اطلاعات شامل بحث های مدیریت ، تجزیه وتححلیل ، یادداشت های پیوست صورتهای مالی و صورت حساب های مکمل می شود.
در بازار جهانی کنونی منابع اطلاعاتی ، در خارج از صورت های مالی که اطلاعات را افشا می نمایند به صورت یکی از منتابه بسیار مهم درآمده اند. در مورد شیوه تعیین ارزش اقلام اختلاف نظر زیادی وجود دارد. برای مثال ، شیوه ثبت سرقفلی در شرکتهای مختلف بسیار متفاوت است. در چنین شرایطی بیان واقعیت ها ( افشای اطلاعات ) خواننده را قادر می سازد که از نظر شیوه ارائه اطلاعات ابراز رضایت کند . اگر این اقلام در محتوای صورت های مالی شناسایی ( ثبت و گزارش ) شوند، آن گاه باید از نظر تعیین ارزش اقلام اطلاعات مربوط به سیاست های حسابداری افشا ود. کمیته استانداردهای بین امللی حسابداری ابراز داشت :
صورتهای مالی باید واضح وقابل درک باشند. آنها بر پایه سیاست های حسابداری قرار دارند، این سیاست ها در شرکت های گوناگون متفاوت هستند، هم در یک کشور و هم در کشورهای مختلف افشای اطلاعات دربازه سیاسیت های مهم شرکت که صورتهای مالی بر آن اساس تهیه می شوند نقشی مهم وحیاتی ایفا می کنند وباید به گونه ای ارائه شود که خوانندگان بتوانند آنها را به صورتی دقیق و درست درک نمایند.
هیئت اصول حسابداری در بیانیه شماره ۲۲ به نام افشای اطلاعات درباره سیاست های حسابداری که در ۱۹۷۲ منتشر کرد ، همین دیدگاه را تأیید نمود. (هندریکسن ^[۱۷]، ۱۹۷۷)
۲-۳-۱- ماهیت شفافیت گزارشگری در متون مالی
در نگاهی کلی، شفافیت یعنی دست‌یابی گسترده به اطلاعات مربوط و اتکاپذیر در خصوص عملکرد دوره‌ای، موقعیت مالی، فرصت‌های سرمایه‌گذاری،‌ راهبری شرکتی، و ریسک شرکتهای تابعه ( بوشمان و سمیث^[۱۸] ، ۲۰۰۳ ) اما از دیدی دقیقتر، شفافیت عموماً به سه دسته تقسیم می‌شود؛‌ ۱) تعریفهای مبتنی بر ذینفعان اطلاعات، ۲) تعریفهای مبتنی بر مسئولیت پاسخگویی، و ۳) شفافیت از ابعاد قانون (طاهری، ۱۳۸۹).
دسته اول: ویش وانات و کافمن ^[۱۹] بر این باورند که شفافیت یعنی افزایش جریان به‌موقع و اتکاپذیر اطلاعات اقتصادی،‌ اجتماعی و سیاسی که در دسترس همه ذینفعان مربوط باشد. در نقطه مقابل آن، نبود شفافیت در اطلاعات به مفهوم ممانعت از دسترسی به اطلاعات صحیح و یا ارائه نادرست اطلاعات یا ناتوانی بازار از کسب اطمینان نسبت به کفایت و مربوط بودن کیفیت اطلاعات ارائه شده تعریف شده است.
دسته دوم: فلورینی^[۲۰] شفافیت را به‌عنوان افشای اطلاعاتی به‌وسیله شرکت‌ها که برای ارزیابی عملکرد و انجام وظیفه پاسخگویی ضروری است، بر شمرده است. وی معتقد است شفافیت ابزاری است برای تسهیل فرایند ارزیابی عملکرد شرکت‌ها. تاکید بر حق دسترسی به اطلاعات با در نظر گرفتن حریم هر دو طرف تهیه‌کننده و استفاده‌کننده و امکان ارزیابی عملکرد شرکت‌ها با بهره گرفتن از این اطلاعات، در تعریفهای فلورینی برجسته‌تر شده است و دیدگاه مسئولیت پاسخگویی عمیقتری در بر دارد (تجویدی، ۱۳۸۷). به واقع، شفافیت ارتباط تنگاتنی با پاسخگویی دارد و علت وجود تقاضا برای شفافیت این است که بازار،‌ شرکتها را بابت سیاست‌ها و عملکردشان مسئول می‌داند.
دسته سوم: بُعد سوم از شفافیت در حوزه مسئولیت‌های قانونی است، زیرا شرکتها به منظور اجرای دو رویکرد فوق توسط دولت و مراجع قانونگذار، ملزم به پایبندی به الزامات افشا و شفاف‌سازی اطلاعات هستند.
مجموع تعریفهای شفافیت نشان می‌دهد که وجه مشترک آنها، کیفیت در اطلاعات خروجی است (طاهری، ۱۳۸۹).
۲-۳-۲- اهمیت شفافیت و افشای داوطلبانه
افشای داوطلبانه،‌ افشای اطلاعاتی فراتر از تعهدات قانونی است که به‌وسیله نهادهای قانونگذار تدوین شده است. افشای اطلاعات فرایند تهیه اطلاعات از شرکت گزارشگر به بازارهای مالی است. شرکت‌هایی که به‌طور داوطلبانه اطلاعاتی را افشا می‌کنند که به‌وسیله مراجع قانونگذار اجباری برای ارائه آنها وجود ندارد، برای شکل دادن توقعات مشارکان بازار تلاش می‌کنند و از این‌رو به‌واسطه افشای اطلاعات اضافی از شرایط معامله با این اشخاص منفعت می‌برند (مدهانی ۲۰۰۹)
شفافیت اندک و نبود تقارن اطلاعات، رابطه‌ای عادی دارند. شفافیت اندک نشان می‌دهد که اطلاعات کافی برای ارتباط برقرار کردن با سرمایه‌گذار وجود ندارد. بنابراین یک نبود تقارن اطلاعاتی بین افراد مطلع و آنهایی که مطلع نیستند برقرار خواهد بود. چنین نبود تقارن اطلاعاتی منجر به صرف اطلاعات زیادی می‌شود.