1.8-تعریف واژه‏ها و اصطلاحات فنی و تخصصی  …………………………………………………………………………………………… 11

 1.9-روش شناسی تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………. 12

1.11-شیوه جمع آوری اطلاعات ……………………………………………………………………………………………………………………… 12

فصل دوم

ادبیات تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 14
2.1-تعریف محیط زیست و سیر تکامل تاریخی حقوق بین الملل محیط زیست ………………………………………… 14

2.2-تاریخچه حقوق محیط زیست………………………………………………………………………………………………………………… 17

2.3-ویژگی ها، مبانی و منابع حقوق بین الملل محیط زیست  …………………………………………………………….. 20

2.4-حقوق بین الملل دریاها و حفاظت از محیط زیست دریایی ( آلودگی دریایی) …………………………………… 21

2.5-منابع آلاینده دریاها ………………………………………………………………………………………………………………………………. 30

2.6-حقوق بین الملل دریاها و مبارزه با منابع آلودگی ……………………………………………………………………………….. 32

2.7-آلودگی دریای خزر ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 36

2.8-حفاظت و حمایت از تنوع زیست دریایی از طریق شیلات فعال …………………………………………………………. 39

2.9-چارچوب بین الملل ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 47

فصل سوم

كنوانسیونها و معاهدات بین المللی …………………………………………………………………………………………………………. 64
3.1-. کنوانسیون باسل در کنترل حرکت فرامرزی زباله های خطرناک و دفع آنها…………………………………… 65

3.2-کنوانسیون بین المللی جلوگیری از آلودگی ناشی از کشتیها (مارپل) (MARPOL)………………………… 83

3.3-.موافقت های مربوط به مسئولیت و جبران خسارت محیط زیست دریایی و موافقت نامه ها مربوط به جلوگیری از آلودگی های دریایی………………………………………………………………………………………………………………….. 87

3.4-اسناد منطقه ای در مورد فاضلاب خطرناك…………………………………………………………………………………………. 93

3.5- اسناد دو جانبه در مورد زباله های خطرناک………………………………………………………………………………………. 105

فصل چهارم

4.1-نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………………………….108

4.2-پیشنهادها……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 116

منابع و مأخذ………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 118

چكیده \ لاتین…………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 122

 چکیده

محیط زیست دریایی، به عنوان مهم ترین بستر فعالیت دولت ها در زمینه گوناگون اقتصادی، تجاری، حمل و نقل، سیاسی، فرهنگی، توریستی و غیره به حساب می آید. به طوری که امروزه حجم بهره برداری و همچنین تعداد کاربران آن نسبت به گذشته بسیار گسترش یافته و به تبع آن به میزان آلودگی دریاها افزوده شده است. لذا با توجه به استفاده بی رویه از دریاها و ایجاد آلودگی در محیط زیست دریایی که از طریق انواع و اقسام آلاینده ها به وجود می آید، به نظر می رسد که در آینده نه چندان دور شاهد تخریب کامل دریاها و از بین رفتن موجودات زنده و غیر زنده دریایی خواهیم بود. بدیهی است با توجه به معضل یاد شده، لازم است تا دولت ها نسبت به یافتن راه حل کاربردی و قابل اجراء به منظور پیشگیری از آلودگی دریایی و مقابله با عوامل آلاینده، اقداماتی را در سطح بین المللی به عمل آورند. لذا با رعایت به لزوم توسعه همکاری متقابل میان دولت ها در قالب تعهدات بین المللی جهت مقابله با آلودگی دریایی، ایجاب می نماید در گام اول، تعهدات زیست محیطی دولت ها به عنوان تعهدات عام الشمول تلقی گردد تا از درجه‌ی الزام آور بالاتری برخوردار گردد. در این صورت نقض یک تعهد عام الشمول از جانب دولت ها، عکس العمل جامعه‌ی بین المللی را در پی خواهد داشت و بر اساس مبانی مسئولیت بین المللی، هر دولتی که تعهد بین المللی خود را نقض نماید، از منظر حقوق بین الملل دارای مسئولیت بین المللی خواهد بود. طبعاً دولت ها در خصوص عمل به تعهدات زیست محیطی خود در سطح بین المللی با یک سری موانع و چالش ها مواجه می شوند که می بایست نسبت به رفع این موانع تمهیدات لازم را به کار ببندند. رسالت دولت ها در قبال محیط زیست طی دو مرحله‌ی پیشگیری و مقابله با آلودگی تداوم می یابد؛ لذا تعهد به همکاری به عنوان یک فرایند مستمر و همیشگی محسوب گردید و همواره پویایی خود را خواهد نمود.

کلید واژه ها: محیط زیست دریایی، تعهد به همکاری، تعهد عام الشمول، مسئولیت بین الملل، آلودگی دریایی، پیشگیری از آلودگی. 

مقدمه

بحث درباره‌ی محیط زیست دریایی و حمایت از آن در حقوق بین الملل، موضوع نسبتاً جدیدی می باشد. تلفیق و به کارگیری دو اصطلاح تعهد و همکاری در محیط زیست دریایی، از شاهکارهای حقوق بین المللی می باشد؛ زیرا این دو از لحاظ معنی و مفهوم دارای معانی و مفاهیم مختلف و متضاد می باشند. از ذات و جوهره‌ی تعهد، اجبار و از ذات و کندی همکاری، اختیار بیرون می آید. اگر دولتی در صحنه ی بین المللی تعهد به انجام یا عدم انجام کاری داشته باشد، در واقع در این زمینه از خود سلب اراده کرده و دراعمال حاکمیت خود انعطاف نشان داده است؛ اما زمانی که همکاری با جامعه جهانی داشته باشد، طبعاً با اختیار و اراده‌ی خود تن به همکاری می دهد. تلفیق این دو اصطلاح باهم، رنگ و بوی همکاری که رفتاری داوطلبانه است را تغییر داده و آن را الزام آور می نماید. امروزه استفاده از تعهد به همکاری در زمینه های گوناگون مرتبط با حقوق بین الملل در اسناد مختلف بین المللی به وفور به چشم می خورد. موضوع تعهد دولت ها به همکاری در محیط زیست دریایی را نیز می توان در لابه لای اسناد و کنوانسیون های متعدد بین المللی یافت نمود. از جمله مهم ترین اسناد مورد نظر، کنوانسیون حقوق دریاها به سال 1982 می باشد. ما در این تحقیق به دنبال آن هستیم که دولتها در زمینه‌ی مقابله با آلودگی محیط زیست دریایی چه تعامل و همکاری با همدیگر دارند و آیا تاکنون توانسته اند به این مهم دست پیدا کنند یا خیر.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                              صفحه

1- فصل اول: کلیات………………………………………………………………………………………..1

1-1-مقدمه………………………………………………………………………………………………………..2

1-2-بیان مساله…………………………………………………………………………………………………….4

1-3-اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………….7

1-4- اهمیت و ضرورت تحقیق……………………………………………………………………………….7

1-5- تعاریف مفاهیم و اصطلاحات کلیدی………………………………………………………………..9

2- فصل دوم: چارچوب نظری و تجربی تحقیق……………………………………………..10

2-1- پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………………..11

2-1- 1-مطالعات انجام شده داخلی…………………………………………………………………………..11

2-1-2- مطالعات انجام شده خارجی…………………………………………………………………………14

2-1- 3-جمع بندی پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………..17

2-2- مبانی نظری…………………………………………………………………………………………………18

2-2-1- هویت…………………………………………………………………………………………………….18

2-2-1-1- هویت اجتماعی…………………………………………………………………………………….19

2-2-1-2 کنش متقابل نمادین…………………………………………………………………………………20

2-2-1-3- سایر نظریه پردازان…………………………………………………………………………………..21

2-2-2- شبکه های اجتماعی مجازی ………………………………………………………………………….23

2-2-3- شبکه های اجتماعی مجازی و هویت……………………………………………………………….25

2-2-3-1- بری ولمن……………………………………………………………………………………………….25

2-2-3-2-آنتونی گیدنز……………………………………………………………………………………………26

2-2-3-3- رولند رابرتسون………………………………………………………………………………………..27

2-2-3-4- مالکوم واتزر………………………………………………………………………………………….. 28

2-2-3-5- مانوئل کاستلز…………………………………………………………………………………………30

2-2-3-6- حوزه عمومی هابرماس…………………………………………………………………………….31

2-2-3-7- نظریه کاشت…………………………………………………………………………………………..31

2-2-3-8-نظریه استفاده و رضامندی……………………………………………………………………………32

2-2-3-9- فیس بوک و هویت…………………………………………………………………………………..32

2-3- چارچوب نظری تحقیق……………………………………………………………………………………..34

2-4- فرضیه های تحقیق……………………………………………………………………………………………..37

3-فصل سوم: روش شناسی……………………………………………………………………………………39

3-1- روش و ابزار جمع آوری اطلاعات………………………………………………………………………..40

3-2- تعاریف مفاهیم…………………………………………………………………………………………………40

3-2-1- تعاریف مفهومی متغیرهای تحقیق…………………………………………………………………40

3-2-2- تعاریف عملیاتی متغیرهای تحقیق…………………………………………………………………..43

3-3- سنجش…………………………………………………………………………………………………………48

3-3-1 طیف لیکرت………………………………………………………………………………………………..48

3-4- اعتبار و پایایی…………………………………………………………………………………………………49

3-5- جامعه آماری و حجم نمونه……………………………………………………………………………….50

3-6- مراحل انتخاب نمونه………………………………………………………………………………………..50

3-7- ابزار های تحلیل داده ها…………………………………………………………………………………….52

4- فصل چهارم:یافته های تحقیق………………………………………………………………………..53

4-1- یافته های توصیفی…………………………………………………………………………………………….54

4-2- آزمون فرضیات………………………………………………………………………………………………..82

5- فصل پنجم: نتیجه گیری…………………………………………………………………………………111

5-1- بحث و نتیجه گیری………………………………………………………………………………………….112

5-2- پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………..118

منابع……………………………………………………………………………………………………………………120

پیوست…………………………………………………………………………………………………………………125

 

 

 

 

 

 

فصل اول: کلیات

 

در چند سال اخیر شبکه های اجتماعی مجازی با محبوبیت جهانی کم نظیری رو به رو شده اند و جوانان زیادی عضو این شبکه های اجتماعی مجازی شده اند. شبکه های اجتماعی مجازی در پذیرش و دست یابی افراد جامعه به ویژه جوانان به نگرش ها و رفتارها نقش تعیین کننده ای ایفا می کنند و به عنوان یکی از کارگزاران اصلی ایجاد تغییرات اجتماعی به شمار می آیند. تحقیق حاضر در همین راستا و برای بررسی رابطه بین شبکه های اجتماعی مجازی و هویت جمعی (ملی، قومی، مذهبی و جهانی) دانشجویان دانشگاه سیستان و بلوچستان صورت گرفته است. تحقیق به روش پیمایش و با استفاده از تکنیک پرسشنامه انجام گرفته است. جامعه آماری تحقیق کلیه دانشجویان دانشگاه سیستان و بلوچستان می باشد که در سال 1392 در مقطع کارشناسی و بالاتر مشغول به تحصیل بوده اند. حجم \ نمونه بر اساس فرمول کوکران 400 نفر انتخاب و با استفاده از روش نمونه گیری طبقه بندی اطلاعات جمع آوری شده اند. یافته های تحقیق نشان می دهد که از میان متغیرهای زمینه ای؛ متغیرهای سن، جنس، مقطع تحصیلی، دانشکده، میزان درآمد و قومیت با هویت جمعی رابطه معناداری دارند. همچنین یافته های تحقیق نشان می دهد که متغیرهای عضویت در شبکه های اجتماعی مجازی، میزان استفاده از اینترنت، میزان استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی، سابقه استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی، نوع اشتراک گذاری مطلب، نوع لایک و کامنت، عضویت در گروه ها و نوع اخبار با ابعاد هویت جمعی رابطه معناداری دارند.

کلید واژه: جهانی شدن، شبکه های اجتماعی مجازی، فیس بوک، هویت جمعی

1-1-مقدمه

امروزه شبکه های اجتماعی مجازی، به بخشی جدایی ناپذیر از شبکه جهانی وب تبدیل شده است و تصور اینترنت بدون حضور این جوامع مجازی، غیرممکن به نظر می رسد. حتی بسیاری از کاربران اینترنت، بیشتر فعالیت های خود از جمله مرور اخبار، دریافت اطلاعات و پرداختن به سرگرمی ها را از طریق شبکه های اجتماعی انجام می دهند و اینترنت برای آنها، معادلی به‌جز شبکه های اجتماعی مجازی ندارد. شبکه های اجتماعی مجازی خدمات و کارکردهای متعددی به کاربران ارائه می دهد که در گذشته توسط اینترنت به صورت کلی، یا وبلاگ، ایمیل، یوتیوب و حتی تلویزیون و ماهواره ارائه می شدند و شبکه های اجتماعی مجازی همه خدماتی را که توسط اینها به صورت جداگانه ارائه می شدند را جمع می کند و همگی اینها را به کاربران ارائه می دهد. با این کار شبکه های اجتماعی مجازی جهان را واقعاً به صورت یک دهکده جهانی درآورده است و اکثر افراد، کارشناسان رسانه‌های جمعی و همچنین نظریه پردازان اذعان دارند که شبکه های اجتماعی مجازی در این زمینه، یعنی در به وجود آوردن یک دهکده جهانی موفق بوده است. شبکه های اجتماعی مجازی کاربرانی از همه کشورها دارد و افراد از کشورهای مختلف در این شبکه های اجتماعی مجازی عضویت دارند و با یکدیگر در ارتباط می‌باشند. با توجه به اینکه شبکه های اجتماعی مجازی این قابلیت را هم دارند که بر گوشی همراه نصب شوند و کاربران هم با گوشی همراه از خدمات شبکه های اجتماعی مجازی استفاده می کنند. پس کاربران زیادی از طریق گوشی همراه عضو شبکه های اجتماعی مجازی شده اند و این باعث شده است که شبکه های اجتماعی مجازی محبوبیت بیشتری کسب کنند تا حدی که حدود چهارصد میلیون نفر فقط از طریق گوشی همراه وارد فیس بوک می شوند و با گوشی همراه خودشان از امکانات و خدمات فیس بوک استفاده می کنند. شبکه های اجتماعی مجازی متعددی در حال حاضر وجود دارد و تا حد زیادی خدماتی شبیه به هم به کاربران ارائه می دهند. از نظر محبوبیت، شبکه اجتماعی فیس بوک حرف اول را می زند و بیشترین کاربران عضو این شبکه اجتماعی مجازی شده اند. در کشور ما هم با وجود فیلتر بودن شبکه های اجتماعی مجازی، افراد زیادی عضو این شبکه های اجتماعی مجازی شده اند و از خدمات و کارکردهای این شبکه های اجتماعی مجازی استفاده می کنند و از طریق شبکه های اجتماعی مجازی با دوستان خود در ایران و خارج از ایران در ارتباط می باشند و دوست دارند که این از فناوری‌های نوین در حوزه ارتباطات استفاده کنند و از بقیه در زمینه ارتباطات عقب نیفتند و شاید هم برای افراد زیادی این شبکه های اجتماعی مجازی مکانی برای آرامش و مکانی به دور از کنترل باشد و افراد زیادی هم احساس می کنند که شبکه های اجتماعی مجازی مکان مناسبی نمی باشد. به طور کلی و به دور از مناسب یا نامناسب بودن شبکه های اجتماعی مجازی باید بپذیریم که شبکه های اجتماعی مجازی در حال حاضر محبوبیت بی نظیری هم در جهان و هم در کشور ما دارند و هر روز تعداد زیادی عضو این شبکه های اجتماعی مجازی می شوند. شبکه های اجتماعی مجازی که باعث دگرگونی های زیادی در حوزه ارتباطات و تعاملات انسانی شده اند و زمینه ارتباط افراد را با دیگران به راحتی فراهم کرده اند و این قابلیت را به وجود آورده اند که افراد به راحتی با افراد دیگر از هر کشور یا فرهنگ و هویتی در ارتباط باشند و می توانند تحت تأثیر آنان قرار بگیرند و یا حتی بر افراد دیگر تأثیر بگذارند و از سوی دیگر با رشد استفاده از این ابزارهای ارتباط جمعی در داخل کشور، نگرانی هایی در مورد فضای نسبتاً باز حاکم بر آنها و تأثیرات زیاد شبکه های اجتماعی مجازی به وجود آمده است؛ طوری که از متولیان فرهنگی کشور گرفته تا مسئولان امنیتی و حتی بسیاری از خانواده‌ها، از تبعات منفی احتمالی مستتر در به کارگیری شبکه های اجتماعی توسط کاربران داخلی که عمدتاً قشر جوان و نوجوان هستند، ابراز نگرانی کرده اند. تقریباً روزی نیست که در رسانه های کشورمان، هشداری در مورد مخاطرات فرهنگی و امنیتی موجود در شبکه های اجتماعی منتشر نشود. همه افراد از مسئولان گرفته تا افراد عادی در مورد شبکه های اجتماعی مجازی حرف می زنند و اظهارنظر می کنند و تقریباً می توان گفت که تا حد زیادی بدون سند و مدرک اظهارنظر می کنند چون که با توجه به نوظهور بودن شبکه های اجتماعی مجازی مطالعات زیادی در مورد شبکه های اجتماعی مجازی در کشور ما انجام نشده است تا پی ببریم که شبکه های اجتماعی مجازی چه تأثیرات مثبت یا منفی بر کاربرانش دارد و آیا شبکه های اجتماعی مجازی این قابلیت را دارند که در هویت، سبک زندگی، نحوه نگرش و. کاربران تغییراتی به وجود بیاورد و یا آیا بین شبکه های اجتماعی مجازی و هویت رابطه ای وجود دارد؟ تحقیق حاضر با توجه به این موضوع که مطالعات زیادی در مورد شبکه های اجتماعی مجازی و تاثیرات آن بر کاربران انجام نشده است، به بررسی این موضوع می پردازد که شبکه های اجتماعی مجازی چه رابطه با هویت جمعی دارند؟ و اینکه آیا شبکه های اجتماعی مجازی تأثیر مثبت یا منفی بر هویت جمعی دارند؟

 

 

 

-2-1 بیان مساله

هویت جمعی[1] در زمره موضوعاتی به شمار می‌آید که در تئوری‌ها و دیدگاه‌های گوناگون جامعه شناسی به دلیل قرابت و تداخل معنایی و مفهومی با پدیده‌های فراگیری نظیر بازنمایی، آگاهی، عضویت و تعلق جمعی، انسجام اجتماعی، نمادگرایی و معنا به عنوان تعیین کننده جهت گیری های شناختی، عاطفی و عملی افراد مورد توجه ویژه ای قرار گرفته و به شیوه‌های متفاوتی مفهوم سازی شده است. به همین جهت اشتغال نظری و عملی به هویت، به مشخصه اساسی آثار نظری و تجربی جامعه شناسی در دوران معاصر درآمده است (قادر زاده، 36:1390-35). هویت جمعی عام در سطح اجتماع جامعه‌ای (هویت ملی) از اصلی‌ترین شاخص های مدرنیته و جهان مدرن به شمار می‌رود و می توان آن را مهم‌ترین هدف و معیار توسعه اجتماعی قلمداد نمود (چلبی، 1378: 69). هویت جمعی حوزه یا قلمروی از حیات اجتماعی است که افراد خود را با ضمیر ما متعلق و منتسب به آن می دانند و در برابر آن احساس تعهد و تکلیف می کنند (عبداللهی و حسین بر، 1385: 107). منظور از هویت جمعی، سطحی از هویت جمعی افراد از میان سطوح چهارگانه قومی، دینی، ملی و جهانی است.

هویت های جمعی (ملی، دینی، قومی و …) جملگی ساخته می شوند و افراد آن را کسب می کنند. امروزه ما در موقعیت‌های مختلف با هویت های متعددی سر و کار داریم و تبع موقعیت و شرایطی که در آن قرار داریم، خود را تعریف می کنیم. مرزهای نفوذ ناپذیر بین مقولات و گروه های هویتی، دیگر مستحکم نیستند، بلکه به شدّت آسیب پذیر و شکننده‌اند. دنیای ارتباطات پیش آهنگ این تغییرات است. احساس هویت، فرایند معنا بخشی و معنا سازی در زندگی است. این معنا قابلیت به چالش کشیده شدن و به بحران دچار شدن را دارد. منابع و ابزارهای اصلی ساخت و حفظ هویت ها عبارتند از: مکان و فضا، زمان، دین، زبان و فرهنگ که مهمترین و غنی‌ترین منبع هویتی به شمار می‌رود. در گذشته این منابع (مکان و فضا، زمان، فرهنگ و زبان) هویت فرد را می‌ساختند، ولی امروزه، وسایل نوین ارتباطی و فرایند جهانی شدن[2] با متحول ساختن فضا و زمان و جدا کردن آن‌ها از مکان، فضایی انحصاری که در اختیار جوامع و فرهنگ‌ها بود تا هویت سازی کنند، از بین برده و در نتیجه توانایی جوامع در هویت سازی و هویت یابی افراد را به میزان بسیار زیادی کاهش داده است. به بیان دیگر، در گذشته پیوند تنگاتنگ فضا، زمان و فرهنگ یا مکان و سرزمین معین، نیازهای هویتی افراد را به خوبی تأمین می‌کرد و انسان ها در دنیای کوچک، محدود، پایدار و منسجم به هویت و معنای مورد نیاز خود دست می‌یافتند، ولی فضای مجازی[3] با پاره کردن این پیوند و نفوذپذیر کردن و فرو ریختن زندگی اجتماعی، آن دنیاها را به شدت متزلزل ساخته است (عباسی قادری و خلیلی کاشانی، 1389: 28). در دوران کنونی شبکه های ارتباطی از قبیل اینترنت و تلفن همراه جهان را به صورت دهکده ای درآورده‌اند و همین امر باعث شده هویت ها ی متنوع و متعدد به راحتی با یکدیگر در ارتباط باشند و در یکدیگر تأثیر بگذارند. کاربر اینترنت با گشت وگذار در جهان مجازی با روش‌های گوناگون زندگی جدید جهانی آشنا می شود و به این ترتیب شهروندان جامعه جهانی از اتخاذ یک موضع خاص یا به عبارتی هویت ثابت سر بازمی زنند زیرا ارزش‌ها و روش‌های متنوعی در پیش رویشان وجود دارد. مردم در این فضا برای عبور از مرزها نیازمند گذرنامه نیستند، بنابراین به راحتی در بازار فرهنگ های متنوع حضور می یابند و در کمال آزادی هر فرهنگی را که بخواهند برمی گزینند؛ بنابراین می توان گفت در این دهکده جهانی[4] مردم به طور هم زمان گاه به اوج تعالی می‌رسند و گاه به پایین ترین سطح انسانیت نزول می کنند. در نتیجه، ثبات تعین و هویت پایدار در چنین فضایی امکان کمتری دارد و از همین روست که امروزه اشکال متنوع هویت فرهنگی و ملی برای حفظ خود تلاش می کنند (صانع پور، 1390: 118). همچنین وسایل ارتباطی جدید جهان را به صورت دهکده ای درآورده‌اند و تعدد گفتمان‌ها در ارتباطی تعاملی به انتقال ایده‌ها، افکار و تمایلات منجر می شوند و این امر هویت فردی و جمعی انسان ها را در معرض تحولات شتابگری قرار می دهد. برخی استدلال می کنند که تعامل در فضای سایبرنتیک[5] (فضای مجازی که در آن تعامل به شکل ارتباطات کامپیوتری صورت می‌پذیرد) با در هم شکستن مرزهای مرسوم گروهی و متعاقب آن تغییر در برجستگی نسبی نیاز به تشابه و تمایز، بیشترین تأثیر را بر هویت اجتماعی طرف‌های تعامل می گذارد و از سوی دیگر، گمنامی یا جعل نام به معنای پنهان داشتن هویت که در نتیجه معنای هویت اجتماعی تأثیر دارد (jones, 1998: xv). یکی از وسایل ارتباطی جدید و نوظهور پیدایش شبکه های اجتماعی مجازی[6] می باشد که قاعدتاً با توجه به اینکه جهان را فشرده تر و ارتباط اجتماعی بین افراد از کشورهای مختلف با فرهنگ‌ها و هویت های متفاوت را میسر ساخته است و همچنین اینکه این شبکه های اجتماعی به فضایی تبدیل شده اند که افراد در اینجا تا حدودی آزادی دارند می تواند تأثیرهای زیادی بر هویت افراد ایجاد کند.

فصل اول:مقدمه

1-1 تعریف فلزات سنگین………………………………………………………………………………………… 3

1-2 منابع فلزات سنگین……………………………………………………………………………………………. 3

1-3 فلزات سنگین و خاک………………………………………………………………………………………… 4

1-3-1 فرم های فلزات درخاک………………………………………………………………………………….. 4

1-4 فلزات سنگین وگیاهان……………………………………………………………………………………….. 5

1-5 سمیت در فلزات سنگین درگیاهان………………………………………………………………………… 5

1-6 عوامل موثر برجذب فلزات سنگین………………………………………………………………………… 6

1-7 جذب فلزات سنگین از ریشه و انتقال به قسمت هی هوایی گیاه…………………………………… 7

1- 8 مکانیسم مقاومت به فلزات سنگین و سمیت زدایی…………………………………………………… 9

1-8-1 ترشحات ریشه……………………………………………………………………………………………… 10

1-8-2 غشا پلاسمایی………………………………………………………………………………………………. 11

1-8-3 فیتوکلاتین ها……………………………………………………………………………………………….. 11

1-8-4 متالوتیونئین ها………………………………………………………………………………………………. 12

1-8-5 اسید های آلی……………………………………………………………………………………………….. 12

1-8-6 آمینواسید ها…………………………………………………………………………………………………. 13

1-8-7 حجره بندی واکوئل ها……………………………………………………………………………………. 13

1-9 کادمیوم…………………………………………………………………………………………………………… 13

1-10 خواص شیمیایی و ویژگی کلی کادمیوم………………………………………………………………… 14

1-11 عوامل موثردر تحرک و قابلیت در دسترس بودن کادمیوم…………………………………………… 14

1- 12 سمیت کادمیوم دردر انسان……………………………………………………………………………….. 15

1-13 سمیت درحیوانات…………………………………………………………………………………………… 15

1- 14 عملکرد بیولوژیک و سمیت کادمیوم در گیاه………………………………………………………….. 15

1-15 مکانیسم جذب کادمیوم توسط گیاه………………………………………………………………………. 16

1-16 تاثیر عناصر دیگر در جذب کادمیوم……………………………………………………………………… 16

1- 17 حد مجاز کادمیوم در برخی محصولات کشاورزی………………………………………………….. 17

1-18 منابع کادمیوم………………………………………………………………………………………………….. 17

1-19 زیست پالایی…………………………………………………………………………………………………. 18

1-20 گیاه پالایی…………………………………………………………………………………………………….. 18

1-21 فرایند های خاص گیاه پالایی……………………………………………………………………………… 19

1-22 گیاهان بیش تجمع دهنده…………………………………………………………………………………… 19

1-23 اطلاعات کلی در مورد گیاه تاج ریزی………………………………………………………………….. 20

1-23-1 نام های رایج………………………………………………………………………………………………. 20

1-23-2 ریخت شناسی…………………………………………………………………………………………….. 20

1-23-3 زیستگاه…………………………………………………………………………………………………….. 21

1-23-1-1 پراکند گی تاج ریزی در ایران……………………………………………………………………… 21

1-24 خواص واثرات دارویی…………………………………………………………………………………….. 22

فصل دوم: مروری بر تحقیقات انجام شده

2-1 عوامل موثر بر جذب فلزات سنگین……………………………………………………………………….. 24

2-2 تقسیم بندی گیاهان در برابر تنش فلزات سنگین……………………………………………………….. 25

2-2-1 خارج کنند گان فلز………………………………………………………………………………………… 25

2-2-2 معرف فلزی…………………………………………………………………………………………………. 25

2-2-3 گونه های گیاهی تجمع کننده فلزات…………………………………………………………………… 25

2-3 مقاومت به فلزات سنگین……………………………………………………………………………………. 26

2-3-1 خلاصه ای از مکانسیم های سلولی موثر در سمیت زدایی………………………………………… 27

2-4 پاسخ های گیاهان به فلزات سنگین……………………………………………………………………….. 27

2-4-1 اجتناب……………………………………………………………………………………………………….. 27

2-4-2 تحمل…………………………………………………………………………………………………………. 27

2-4-3 میزان تجمع………………………………………………………………………………………………….. 28

2-4-3-1 ممانعت كنندگان………………………………………………………………………………………… 28

2-4-3- 2 نشانگرها ……………………………………………………………………………………………….. 28

2-4-3-3 تجمع دهندگان………………………………………………………………………………………….. 28

2- 5 مزیت تجمع فلزات سنگین در بافت‌های گیاهان………………………………………………………. 28

\

2-5-1 جذب غیرانتخابی…………………………………………………………………………………………… 29

2-5-2 مقاومت به خشكی…………………………………………………………………………………………. 29

2-5-3 مقاومت به فلزات………………………………………………………………………………………….. 29

2-5-4 فرضیه دیسپوزال……………………………………………………………………………………………. 29

2- 5-5 تاثیر بر رشد سایر گیاهان……………………………………………………………………………….. 29

2- 5 – 6 دفاع در برابر پاتوژن‌ها و گیاه‌خواران………………………………………………………………. 29

2-6 ظرفیت تجمع فلز سنگین در بخش هوایی گیاه…………………………………………………………. 29

2-7 فلزات سنگین وگیاه بیش تجمع دهنده …………………………………………………………………… 30

2-8 كاربرد گیاهان بیش‌تجمع‌دهنده……………………………………………………………………………… 32

2-8-1 به كار بردن سیستم‌های متعددی كارائی فیتوریمیدیشن را افزایش می‌دهد…………………….. 33

2-9 مزایای استفاده ازگیاهان بیش تجمع دهنده……………………………………………………………….. 34

2-10 پاک سازی مناطق آلوده توسط گیاه بیش تجمع دهنده……………………………………………….. 34

2-10-1 فیتو اکستراکشن…………………………………………………………………………………………… 34

2-10-2 ریزوفیلتریشن…………………………………………………………………………………………….. 35

2-10-3 فیتواستبیلیشن……………………………………………………………………………………………… 36

2-10-4 فیتوولتالیزیشن…………………………………………………………………………………………….. 36

2-10-5 فیتودیگریدیشن…………………………………………………………………………………………… 36

2-11 کادمیوم وگیاه وخاک………………………………………………………………………………………… 37

2-12 اثرکادمیوم بررشدومورفولوژی گیاه……………………………………………………………………….. 37

2-13 کادمیوم وگیاه بیش انباشته ساز……………………………………………………………………………. 40

2-13-1 سنتز پروتئین های تنش…………………………………………………………………………………. 41

2-14 سیتوژنتیک…………………………………………………………………………………………………….. 41

2-14-1 تقسیم میتوز………………………………………………………………………………………………… 41

2-14-2 مطالعات کروموزومی……………………………………………………………………………………. 42

2-14-3 پیش تیمار………………………………………………………………………………………………….. 42

2-14-4 تثبیت……………………………………………………………………………………………………….. 42

2-14-5 هیدرولیز……………………………………………………………………………………………………. 43

2-14-6 رنگ امیزی ……………………………………………………………………………………………….. 43

2-14-7 له کردن…………………………………………………………………………………………………….. 43

2-15 کادمیوم وتقسیم سلولی……………………………………………………………………………………… 44

فصل سوم:مواد وروش ها

3-1 تهیه بستر مناسب برای ازمایش……………………………………………………………………………… 46

3-2 تهیه ترکیب کادمیوم…………………………………………………………………………………………… 46

3-4 تهیه بذرتاج ریزی……………………………………………………………………………………………… 46

3-5 ضدعفونی مواد گیاهی………………………………………………………………………………………… 46

3-6 ضدعفونی وسایل و سطح کار………………………………………………………………………………. 46

3-7 تهیه نمونه کروموزمی میتوز………………………………………………………………………………….. 47

3-7-1 مراحل آماده سازی نمونه میکروسکوپی……………………………………………………………….. 47

3-7-1-1 پیش تیمار………………………………………………………………………………………………… 47

3-7-1-2 تثبیت …………………………………………………………………………………………………….. 47

3-7-3-3 هیدرولیز………………………………………………………………………………………………….. 47

3-7-3-4 رنگ آمیزی………………………………………………………………………………………………. 48

3-7-3-5 تهیه اسلاید کروموزومی………………………………………………………………………………. 48

3-7-3-6 بررسی های میکروسکوپی……………………………………………………………………………. 48

3-8 کاشت گلخانه ای………………………………………………………………………………………………. 48

3-9 برداشت گیاهان………………………………………………………………………………………………… 49

3-10 شاخص­های (صفات) مورفولوژیكی ……………………………………………………………………. 49

3-10-1 تعیین طول ریشه………………………………………………………………………………………….. 49

3-10-2 تعیین طول ساقه………………………………………………………………………………………….. 49

3-11 شاخص های(صفات) بیوشیمیای…………………………………………………………………………. 50

3-11-1 سنجش میزان رنگیزه های فتوسنتزی (کلروفیل و کاروتنوئیدها) ………………………………. 50

3-12-2 سنجش مقدار قندهای احیا کننده (روش سوموگی،نلسون)………………………………………. 50

3-12-2-1 تهیه عصاره گیاهی……………………………………………………………………………………. 51

3-12-2-2 تهیه محلولهای مورد نیاز…………………………………………………………………………….. 51

3-12-2-3 طریقه استفاده از این محلولها در سنجش مقدار قندها………………………………………… 51

3-12-2-4 رسم منحنی استاندارد………………………………………………………………………………… 52

3-13 سنجش غلظت پروتئین به روش برادفورد…………………………………………………………….. 52

3-13-1 استخراج پروتئین…………………………………………………………………………………………. 52

3-13-2 رسم منحنی استاندارد پروتئین (روش برادفورد) …………………………………………………. 52

3- 14 الکتروفورز یک بعدی پروتئینها…………………………………………………………………………………………………… 53

3- 14- 1 روش تهیه محلولها و بافرهای مورد نیاز در الکتروفورز…………………………………… 53

3-14- 1- 1 تهیه بافر استخراج تریس-ساکارز(pH=7.5) ………………………………………………………… 53

3-14- 1-2 محلول پایه آکریلامید-بیس آکریلامید(30 درصد آکریلامید +8/0 درصد بیس آکریلامید) ………………….. 53

3-14- 1-3 محلول پایه بافر ژل متراکم کننده (Tris-Hcl pH=6.8)…………………………………………………………….. 54

3- 14- 1- 4 محلول پایه بافر ژل تفکیک کننده (Tris-Hcl pH=8.8)………………………………………………………… 54

3-14- 1- 5 بافر الکترود یا بافر تانک (1000 میلی لیتر) ……………………………………. 54

3-14- 1- 6 محلول پایه بافر نمونه(2X) ……………………………………………………………………………… 54

3-14- 1- 7 محلول SDS………………………………………………………………………. 54

3-14- 1- 8 محلول آمونیوم پرسولفات…………………………………………………… 55

3- 14-2 روش تهیه ژلهای فوقانی و تحتانی……………………………………………………….. 55

3- 14- 2- 1 روش تهیه ژل تحتانی…………………………………………………………………. 55

3- 14-2-2 روش تهیه ژل فوقانی………………………………………………………………………… 55

3- 14 – 3 مراحل تهیه ژل الکتروفورز سیستم ناپیوسته به روش SDS-PAGE……………………………………………….. 56

3- 14- 3- 1 استخراج پروتئین از بافت برگ گیاه تاج ریزی………………………………………….. 57

3- 14- 3- 2 تثبیت پروتئینها………………………………………………………………………… 58

3- 14- 4 رنگ آمیزی ژل پلی اکریلامید……………………………………………………………… 58

3- 14- 4- 1 رنگ آمیزی با کوماسی بلو R 250…………………………………………….. 58

3- 14- 4-2 مواد مورد نیاز………………………………………………………………………… 58

3- 14- 4- 3 محلولهای مورد نیاز………………………………………………………………….. 58

3- 14- 5 تعیین وزن مولکولی با استفاده از الکتروفورز……………………………………………. 59

3- 14- 5- 1 روش کار……………………………………………………………………………… 59

3- 14- 5- 2 رسم منحنی استاندارد و تعیین وزن مولکولی پروتئینها…………………….. 59

3-15 تعیین میزان یون کادمیوم در اندام هوایی و ریشه به روش جذب اتمی……………….. 60

3-16 طرح آماری وآنالیز داده­ها ………………………………………. 60

 فصل چهارم:نتایج و بحث

4-2 نتایج حاصل از داده­های بخش فیزیولوژی گیاهی………………………………………………………. 62

4-2-1 طول اندام زمینی …………………………………………………………………………………………… 62

4-2-2 طول اندام هوایی……………………………………………………………………………………………. 63

4-2-3 كلروفیل a,b وکلروفیل کل…………………………………………………………………………….. 64

4-2-4 کاروتنوئید……………………………………………………………………………………………………. 66

4-2-5 قند ……………………………………………………………………………………………………………. 67

4-3 جذب کادمیوم دراندام های هوایی…………………………………………………………………………. 68

4-4 میزان پروتئین در برگ ها……………………………………………………………………………………. 69

4-5 بررسی کروموزومی……………………………………………………………………………………………. 70

4-6 بررسی ژل آکریل آمید پروتئین…………………………………………………………………………….. 71

4-6-1 ژل پروتئین………………………………………………………………………………………………….. 72

فصل پنجم: نتیجه گیری

5-1 جذب و انتقال كادمیوم درگیاه………………………………………………………………………………. 74

5-2 اثر كادمیوم بر رشد طولی ریشه و اندام هوایی…………………………………………………………… 76

5-3 اثر كادمیوم برمحتوای كلروفیل وكاروتنوئیدها ………………………………………………………….. 77

5-4 بررسی اثر كادمیوم بر محتوای قند در گیاه ………………………………………………………………. 78

5-5 بررسی اثر کادمیوم بر پروتئین های گیاه………………………………………………………………….. 79

5-6 بررسی اثر کادمیوم بر کروموزوم ها……………………………………………………………………….. 80

5-7 نتیجه کلی……………………………………………………………………………………………………….. 82

5-8 پیشنهادات………………………………………………………………………………………………………. 83

فصل ششم:منابع…………………………………………………………………………………………………….. 84

چکیده انگلیسی ……………………………………………………………………………………………………… 95

چکیده

پاكسازی مواد آلاینده از خاك،آب و هوا از طریق گیاهان،گیاه­پالایی گفته می­شود.از این تكنولوژی و علم جدید امروزه جهت پاكسازی اكوسیستم­ها از موادآلاینده از جمله فلزات سنگین،شبه فلزات،مواد رادیواكتیو، علف­كش­ها و ئیدروكربن­های نفتی حلال­های كلره استفاده می شود.گیاهان مختلفی كه دارای توانایی جذب این آلاینده­ها هستند،اغلب از خانواده­هایAsteraceae ,Brassicaceae, Fabaceae Poaceaeو Amaranthaceae و گونه­هایی از خانواده Solnaceae

هستند.در این تحقیق با توجه به پدیده گیاه­پالایی و توانایی تاجریزی که گونه­ای از خانواده سولاناسه است در این زمینه،سعی شد تا علاوه برمطالعه برخی اثرات منفی کادمیوم به عنوان فلز سنگین غیر ضروری برای رشد گیاه، برکروموزوم­های متافازی میتوزو میزان پروتئین کل گیاه نیز تحقیق شود.از این رو هدف این تحقیق بررسی اثر کادمیوم بر رفتار کروموزوم در تقسیم میتوز و الگوی الکتروفورتیک پروتئین­ها در گیاه تاجریزی است.

آزمایش در قالب طرح کامل تصادفی با 6 سطح تیمار کادمیوم]صفر(شاهد)،1000،500،250،125،62.5 میلی مولار[ با چهار تکرار در گلخانه تحقیقاتی وآزمایشگاه­های ماهان کرمان انجام شد.مطالعه کروموزوم ­­های متافاز میتوزی از آنجا که بطور طبیعی اندازه کروموزوم­های این گونه کوچک است بررسی­ها نشان داد که کادمیوم اثری بر تعداد کروموزوم­ها نداشته و 2x=2n=24 می باشد واز طرفی مطالعه ژل پروتئین نیز مشخص کرد که کادمیوم نتوانسته برمیزان پروتئین­ها اثرمنفی بگذارد و مشخص شد که در غلظت­های 500و1000 میلی مولار نسبت به شاهد افزایش بیان پروتئین دیده شده است که این افزایش سطح پروتئین نقش حفاظتی برای سلول در حال تنش کادمیوم دارد.دراثبات توانایی جذب این گیاه بررسی جذب اتمی نیز مشخص کرد که میزان جذب کادمیوم در تاجریزی با افزایش غلظت تیمار­ها بصورت قابل توجهی افزایش داشته است.تنش کادمیوم به طور چشمگیری از میزان قندها گیاه کاسته است که این کاهش با توجه به بیش تجمع­دهنده بودن تاجریزی یک مکانیسم سازشی برای حفظ متابولیسم پایه سلول در برابر تنش کادمیوم بوده است.نتایج بررسی­های مورفولوژیکی نشان داد که کادمیوم بر طول ریشه و اندام هوایی این گیاه بی اثر بوده است(به دلیل عدم تاثیر بر کروموزوم های میتوزی در سلول هاس مریستمی انتها ی ریشه).اندازه­گیری سطوح کلروفیل a,b، کلروفیل کل،کاروتنوئید نشان داد که تیمارها اثر معنی داری بر روی رنگریزه­ها نداشته اند،که این یافته­ها همگی حاکی از این است که تاج­ریزی با دارا بودن توانایی جذب و تجمع فلز سنگین کادمیوم در خود می تواند گیاه مناسبی برای مطالعات گیاه­پالایی محسوب گردد.از جمله اهداف عملی و کاربردی این تحقیق می توان به بررسی میزان ظرفیت جذب کادمیوم توسط گیاه تاجریزی،تغییر احتمالی رفتار کروموزوم­ها در تقسیم میتوز تحت استرس،مطالعه و بررسی تغییرات احتمالی الگوی الکتروفورتیک پروتئین­های تحت تنش بیان شده درتاجریزی،بررسی توانایی رفع آلودگی­های عناصر سنگین از آب و خاک­های آلوده و احتمالا هوای آلوده، به علت جذب و تجمع آسان کادمیوم و پتانسیل بالای کادمیوم در آلودگی محیط زیست اشاره کرد.

کلمات کلیدی:تاج­ریزی،گیاه­پالایی،کادمیوم،تقسیم میتوز،میزان­پروتئین

 1-1 تعریف فلزات سنگین

فلزات سنگین[1] به عناصر فلزی با وزن مخصوص بالاتر از 5 گرم بر سانتی‌متر مکعب گفته می‌شود. این فلزات در طبیعت به صورت کاتیون‌ها و آنیون‌های اکسید شده وجود دارند. عناصری نظیر نیکل، کروم، کبالت، جیوه، روی، کادمیوم، مس و منگنز به صورت کاتیون در خاک می‌باشند، در حالی که عناصری نظیر مولیبدن، سلنیوم،آرسنیک و بور به صورت ترکیب با اکسیژن در خاک بوده و دارای بار منفی می‌باشند (شاو،1995؛گاد2،1993).هم‌چنین فلزات سنگین به عنوان عناصری با خصوصیات فلزی (انعطاف‌ پذیری، رسانائی، پایداری مانند كاتیون‌ها، لیگاند اختصاصی و غیره) و عدد اتمی بزرگ‌تر از 20 تعریف می‌شوند (پندیاس3،1992)به طور كلی یون‌های فلزات سنگین را بر اساس اسیدیته‌ی لوئیس4 و تمایل آن‌ها به لیگاندهای مختلف در دو گروه مجزا قرار می‌دهند. گروه اول شامل یون‌های فلزی نرم از قبیل جیوه، کادمیوم، نقره، مس و پلاتینیوم است كه ترجیحاً از طریق پیوندهای كوالانسی با لیگاندهای قطبی پیوند می‌شوند. گروه دوم شامل یون‌های فلزی اهن، روی، نیکل،کبالت ، سرب می‌باشد كه بیشتر تمایل دارند با لیگاندهای واسطه از قبیل آمین‌ها، آمید‌ها و ایمین‌ها پیوند شوند (نایبروهمکاران5، 1980). همه یون‌های فلزی صرف نظر از این‌كه در كدام گروه قرار می‌گیرند در غلظت‌های بالاتر از حد بحرانی خود در خاك برای گیاهان سمی می‌باشند.

امروزه در اکثر کشور های صنعتی برای غلظت عناصر سنگین حد مجاز تعیین شده است. ولی به علت این که غلظت مجاز این عناصر در کشور های مختلف یکسان نبوده و دامنه تغییرات بین حداقل و حداکثر غلظت گاهی به 100 برابر هم می رسد، این مساله قابل تعمیم نیست. عناصر سنگین در رفتار بیوشیمیایی خود معمولاً از عناصر ضروری تقلید می کنند. مثلاً نیکل از کبالت، کادمیوم از روی، سرب از کلسیم و سلنیم از گوگرد تقلید می کنند.

1-2 منابع فلزات سنگین

این عناصر از دو راه کلی زیر به خاک وارد می شوند:

الف)هوادیدگی سنگ های معدنی

ب)فعالیت های انسانی

منایع آلاینده ناشی از فعالیت های انسان شامل موارد زیر است:

الف) ذوب و استخراج فلزات

ب) فعالیت های صنعتی

ج) رسوبات اتمسفری

د) فاضلاب ها

ه) فعالیت های کشاورزی مثل استفاده از آفت کش های حاوی فلزات سنگین، کود و مواد بهساز خاک و حشره کش ها

1-3 فلزات سنگین در خاك

فلزات سنگین در خاك تركیباتی طبیعی یا نتیجه‌ای از فعالیت انسان می‌باشند. مناطق معدنی غنی از فلزات، گداختن فلزات، آب فلز دادن، گاز حاصل از اگزوز، استفاده از سوخت‌های فسیلی، به كار بردن كودها و حشره‌كش ها و تولید فاضلاب شهری از مهم‌ترین فعالیت‌های انسان است كه خاك را با مقادیر زیادی از فلزات سمی آلوده می‌كند (براد [2]و همکاران، 1978 ؛ریچاردسون2، 1990).

مقادیر بیش از حد طبیعی فلزات در خاک به دلیل جذب توسط گیاهان و ورود به زنجیره‌های غذائی به عنوان منابع آلاینده محیط محسوب می‌شوند و می‌توانند باعث نابودی گیاهان شوند (شاو3، 1989).

1-3-1 فرم های فلزات در خاک (تسیر4 وهمکاران ، 1979)

الف) یون‌های فلزی آزاد و کمپلکس‌های فلزی محلول در محلول خاک.

ب) پیوند شده با بارهای منفی ترکیبات غیرآلی خاک در محل‌های تبادل یونی.

پ) باند شده به موادآلی خاک.

ت) رسوب با اکسیدها، هیدروکسیدها و کربنات‌ها.

ث) حضور در ساختمان کانی‌های سیلیکاتی.

فلزات فقط در حالت‌های الف و ب سریعاً توسط ریشه گیاهان جذب می‌شوند(لاسات5 2000).

1-4 فلزات سنگین وگیاهان

زن و مرد در اثر ازدواج در کنار یکدیگر احساس آرامش می کنند که این خود یکی از بهترین نعمت های خداوند متعال برای بشر است .

جدای از ارضاء مشروع میل جنسی ، یکی دیگر از اهداف این پیوند ، موضوع ایجاد نسل بشر و تربیت فرزندان است که در کنار امر او ل، موضوعی در خور اهمیت ، تلقی می شود ، داشتن فرزند ، موجب تحکیم پیوندهای بین زن و مرد شده و نداشتن آن خانواده را با لرزش و تهدید مواجه می سازد .

بعضی از افراد جامعه اعم از زن و مرد، دچار بیماری یا مشکلاتی هستند که امکان ازدیاد نسل را از آنها سلب می کند ، این امر خود یکی از دلایل عمده وقوع طلاق در میان جوامع بشری است ، لذا شناخت مشکلات سر راه مقوله ی توالد در واقع کمک مهمی به تحکیم روابط درون خانوادگی و ریشه دار کردن پیوند زن و مرد ، خواهد کرد .

در کشور ما که عموم مردم سعی در تطبیق رفتارهای خود با شریعت اسلامی دارند ، حل این مشکل در چارچوب دین اسلام و مطابق با فتاوای علمای اسلامی ، اهمیت زیادی پیدا می کند و چون موضوع ازدواج نزد خانواده ها موضوعی قابل تقدیس و تکریم است ، با تدابیر اندیشیده شده و حل مسئله توسط فقهای آزاد \ اندیش اسلام صورت گرفته و ضمن اینکه خانواده ها از موهبت فرزند برخوردار می شوند ، در این مسیر اقدام خلاف شرعی نیز صورت نمی گیرد .

«در اسلام خداوند به وسیله ی پیامبرش، قوانینی فرستاد که انسان از عظمت آنها به شگفت در می آید ، برای همه امور قانون و آداب آورده است .

برای انسان پیش از آن که نطفه اش منعقد شود تا پس از آن که به گور می رود ، قانون وضع کرده است .

همانطور که برای وظایف عبادی قانون دارد، برای امور اجتماعی و حکومتی قانون و راه و رسم دارد ، حقوق اسلام یک حقوق مترقی و متکامل و جامع است » .[1]

در مرحله فرا تقنینی (قانون اساسی) این خسارت قابل مطالبه دانسته شده اما همواره در مرحله تقنینی و فرو تقنینی آن با مشکل رو برو بوده‌ایم. علی رغم تصریح قانون اساسی به قابل مطالبه بودن زیان معنوی در صورت منصوص نبودن آن نیز قاضی فارغ از رسیدگی نبوده و چون یکی از منابع حقوق ما بر اساس اصل 167 قانون اساسی فقه و فتاوی معتبر است وی ملزم به رسیدگی و استخراج حکم هر دعوا در این خصوص می‌باشد.

در عین حال چگونه ممکن است اسلامی که منادی عدالت است خسارت‌های معنوی وارد بر روح و روان و شخصیت و حیثیت انسان را به فراموشی سپرده و در این خصوص چاره ای نیندیشیده باشد؟

در این میان برخی قضات شجاع و عدالت گستر به داد سیاست تقنینی رسیده و از حیث قضایی به جبران خسارت معنوی بالاخص تقویم آن به مال آرایی صادر نموده‌اند که در خور تحسین است.

در حقوق بسیاری از کشورها نیز روش جبران خسارت معنوی به پول مورد پذیرش قرار گرفته است.

از جمله ثمرات نظری موضوع این است که در خصوص جبران خسارت معنوی نظریاتی که من حیث مجموع با تمام نظرات قابل جمع باشد به دست آمده قدر متیقنی از آن کسب شود. و از جمله ثمرات عملی موضوع این است که دادگاه‌ها و مراجعین از رویه های قضایی متهافت نجات پیدا کرده و رویه قضایی واحدی برای خسارت معنوی با توجه به نتایج پژوهش‌هایی از این دست اتخاذ گردد.

آنچه از این تحقیق به دست می‌آید این است که: لزوم جبران خسارت معنوی به طریق ممکن عقلایی از احکام عقلی عملی است. چنانچه این حکم عقل عملی به کبرای کلی «هر چیزی که عقل حکم کند شرع نیز بدان حکم می‌نماید» ضمیمه شود نتیجه‌ای شرعی مبنی بر لزوم جبران خسارت معنوی به روش مالی یا غیر مالی بدست می‌آید

 

سوالات تحقیق

آیا خسارات معنوی قابل جبران هستند یا خیر و در صورت قابل جبران بودن به چه ترتیبی باید آن
را جبران نمود؟

اصولاً چگونه می‌توان سرمایه‌های معنوی از بین رفته را با معیارهای مادی مورد ارزشیابی قرار داد؟
شیوه‌ها و ملاک‌های جبران مادی خسارت معنوی چیست؟
آیا در نظام حقوقی اسلام روشهایی برای جبران خسارت معنوی پیش بینی شده است؟
روش پژوهش

دراین نوشتار سعی شده است با تتبع در منابع فقهی و حقوقی ایران با بکارگیری روش تحقیق کتابخانه‌ای (اسنادی) به صورت توصیفی – تحلیلی گردآوری منابع و بررسی آن‌ها صورت پذیرفته استنتاج انجام گیرد

 فرضیات تحقیق:

1- همانگونه که ضررهای مادی صرف باید با وسایل مادی از جمله پول جبران گردند، ضررهای صرف معنوی نیز در درجه‌ی اول، باید با وسایل صرف معنوی مثل اعاده حیثیت و عذرخواهی در مجامع یا جرائد جبران گردند.

2- اگر خسارت معنوی با توسل به روشهای غیر مادی قابل جبران نباشد ضمن اقدامات غیر مادی (مثل اعاده حیثیت و…) اقدامات جبران کننده‌ی مادی نیز باید به عمل آید.

3- شناسایی حقوق و سرمایه‌های معنوی و حمایت از آن ریشه در مفاهیم اخلاقی و قواعد حقوق اسلامی دارد.

4- حقوق کشورهای دیگر، جبران مالی خسارت معنوی را مورد پذیرش قرار داده‌اند.

5- در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 جبران خسارت معنوی به شیوه مادی مطرح شده اما سازو کار تقویم آن نامشخص و ابتر است…

6-ایجاد رویه قضایی واحد در جبران خسارت معنوی به شیوه مادی ضرورت داشته و دارد.

 اهداف پژوهش

اهداف این تحقیق

1-بررسی و تبیین خسارت معنوی و جبران مادی آن

2- ارائه بحث تحلیلی و عمیق از خسارت معنوی و تبیین نقاط مبهم و خطاهای قانونی در حقوق ایران و بررسی این موضوع به خصوص با نگاه نو به مسائل فقهی و یافتن راه حل مناسب و ارائه در موارد ابهام و اجمال بوده است.

سابقه و ضرورت تحقیق:بحث‌های جزئی و پراکنده در کتب اساتید محترم حقوق و فقهاء محترم، تصریحاً و یا تلویحاً در خصوص خسارتهای معنوی ناشی از جرم و ناشی از افعال زیان باربعمل آمده است و سوابقی در خصوص این تحقیق موجود است اما ضعیف می‌باشد.لیکن با توجه به اهمیت موضوع، , و تصویب ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 ضرورت دارد که تحقیقات و مطالعات جامع‌تر و دقیق‌تری پیرامون این موضوع به عمل آید.

   فهرست مطالب

عنوان                                                                                                       صفحه

چکیده 1
مقدمه………………………………… 2

فصل اول: کلیات

1-1- معانی و ملاک‌ها و ریشه‌های تاریخی مفهوم خسارت معنوی   5

1-1-1- معنی لغوی خسارت. 5

1-1-2- معنی اصطلاحی خسارت. 6

1-1-3- تعریف خسارت معنوی. 8

1-1-4- انواع خسارت. 11

1-1-5 انواع خسارت معنوی. 16

1-1-6- پیشینه تاریخی مفهوم خسارت معنوی در اسلام و قوانین کهن   17

1-1-7- پیشینه‌ی تاریخی خسارت معنوی در حقوق ایران. 18

1-1-8- نگاهی تاریخی به خسارت معنوی در فرانسه. 19

1-1-9-تعاریف خسارت معنوی در حقوق انگلستان. 19

1-2- مبانی مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی. 24

1-2-1- نظریه‌ی تقصیر و مفهوم آن. 25

1-2-2- ایرادها به نظریه تقصیر. 27

\

1-2-3- نظریه خطر. 28

1-2-4- ایرادهای نظریه خطر. 29

1-2-5- نظریه‌ی تضمین حق. 29

1-2-6- نظریه‌های مختلط. 30

1-2-7- مبانی مسئولیت مدنی ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق موضوعه‌ی ایران. 30

1-2-8- فقه و حقوق اسلامی و نظریه تقصیر و نظریه خطر. 31

1-3- ارکان مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی و شرایط مطالبه‌ی آن   31

1-3-1- وجود ضرر. 32

1-3-2- ارتکاب فعل زیان‌بار نامشروع. 34

1-3-3- رابطه سببیت بین فعل زیان‌بار نامشروع و خسارت موجود   37

1-4- عوامل موجهه مسئولیت. 39

1-4-1- اضطرار. 40

1-4-2- اجرای حکم قانون یا مقام صلاحیت ‌دار. 41

1-4-3- اجبار. 44

1-5- لزوم جبران خسارت معنوی. 45

1-5-1- دلایل لزوم یا جواز مطالبه خسارت معنوی. 45

1-5-2- شرایط ضرر قابل جبران در خسارت معنوی. 48

 

فصل دوم: جبران خسارت معنوی از طریق مالی،مصادیق و انواع خسارت معنوی

2-1- جبران خسارت معنوی. 55

2-1-1جبران مادی. 55

2-1-2- جبران مادی خسارت معنوی پس از قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392………………………….. 58

2-1-3- مصادیق جبران خسارت معنوی به روش مالی. 61

2-1-4- چگونگی تقویم  خسارات معنوی به مادی. 64

2-1-4-1- جبران مادی خسارت معنوی در رویه قضایی. 69

2-1-5- اهمیت رویه قضایی. 70

2-1-6- جبران از بین رفتن حیثیت، آبرو و اعتبار در آراء محاکم از طریق پرداخت مبلغی پول. 70

2-1-7- تقویم ضرر و زیان معنوی به مادی در اسناد تجاری. 78

2-1-8- جبران غیر مادی خسارت معنوی. 79

2-2- مصادیق جبران غیر مادی خسارت معنوی……. 81

2-2-1- جبران غیر مادی خسارت معنوی در رویه قضایی. 81

2-2- 2- برخی مصادیق خسارت معنوی در قوانین. 82

2-2-2-1- خسارت معنوی در قانون آیین دادرسی کیفری. 82

2-2-2-2- مصادیق خسارت معنوی در قانون آیین دادرسی مدنی. 84

2-2-2-3 بازداشت‌ قانونی و غیر قانونی و ورود خسارت معنوی به متهم بی‌گناه. 85

2-3- مسئولیت مدنی دولت و خسارت معنوی. 88

2-4- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون مجازات اسلامی (با توجه به دکترین حقوقی قانون  جزای مصوب (6/3/1375).. 92

2-5- خسارت معنوی مازاد بر مطالبه دیه. 99

2-6- تبیین خسارت معنوی در قوانین مطبوعات. 101

2-6-1- توهین به اشخاص و افترا به وسیله‌ی مطبوعات. 103

 

فصل‌ سوم: روش‌های‌ جبران‌ خسارت‌ معنوی‌

3-1- جبران مادی و غیر مادی. 107

3-2- روش‌های جبران‌ انواع‌ خسارت‌ معنوی‌ 107

3-2-1- نگاه کلی به روش‌های جبران خسارت معنوی. 108

3-2-2- انواع‌ کلی جبران‌ خسارت‌ معنوی. 109

3-2-3- پرداخت‌ غرامت‌ یا جبران‌ خسارت‌ از راه‌ دادن‌ معادل‌. 110

3-2-4- رویه قضایی در خصوص پرداخت غرامت و خسارت معنوی. 111

3-2-5- دیدگاه‌های موافق جبران زیان‌های معنوی از طریق مالی (پرداخت وجه). 114

3-2-6- اعاده‌ وضعیت‌ سابق‌ یا روش‌ عینی. 116

3-2-7- پرداخت‌ غرامت‌ کیفری‌ و تنبیهی. 116

3-2-8- نقد و بررسی خسارت معنوی در رابطه با پرونده هموفیلی‌ها   117

3-3- ارزیابی و تعیین میزان انواع خسارت معنوی. 123

3-3-1- ارزیابی‌ خسارت‌ معنوی‌ و تفاوت ‌تألم ‌پذیری‌ افراد. 125

3-3-2- روش‌ تعیین‌ مبلغ‌ جبران‌ خسارت‌ معنوی. 126

3-3-3- زمان‌ ارزیابی خسارت معنوی. 128

3-3-4- خسارت‌ معنوی در فرض‌ تعدّد اسباب‌. 129

3-3-5- تقویم‌ خسارت‌ معنوی‌ ناشی‌ از آسییب‌های‌ جسمی‌ 131

3-4- اسباب کاهش یا رفع مسئولیت مدنی در خسارت معنوی. 133

3-4-1- اسباب معافیت خسارت معنوی. 133

3-4-2- قوه‌ قاهره‌ یا حوادث‌ پیش‌بینی‌ نشده‌. 135

3-4-3- تقصیر زیان‌ دیده‌. 136

3-4-4- رضایت‌ زیان‌ دیده‌. 137

نتیجه گیری……………………… 139

پیشنهادات. 143

فهرست منابع. 145

1- فارسی. 145

2- کتب عربی. 150

مقالات فارسی. 153
سایت اینترنتی. 153
  چکیده

خسارت‌ها به انواع گوناگونی ظاهر می‌شوند که صرفاً مادی نیستند، هر چند بیش‌تر خسارت‌های ایجاد شده مادی است. با این وجود خسارت‌های معنوی، در حقوق داخلی بیش‌تر کشورها به رسمیت شناخته شده و تعیین و جبران آن از اهمیت خاصی برخوردار است. اهمیت این موضوع از آن جا ناشی می‌شود که چنین ضررهایی آیا الزاماً قابل جبران هستند و چه معیار دقیقی جهت تعیین میزان خسارت معنوی وارده وجود دارد در حالی که در بسیاری موارد وجود آن‌ها محسوس نبوده و اندازه‌گیری خسارت معنوی مشکل است اما مشکل‌تر از آن، این که جبران چنین خسارت‌های غیرمحسوسی با پرداخت وجه (مادی) به صورت دقیق محاسبه، اعاده و جبران نمی‌گردد هر چند که پرداخت مادی از رایج‌ترین نوع جبران خسارت بشمار می‌رود. بحث از خسارات معنوی و مصادیق مختلف آن و روش محاسبه و جبران زیانهای معنوی و در نهایت رویه محاکم قضائی در مقام رسیدگی به دعاوی راجع به این گونه خسارات از موضوعات مبتنابه و در عین حال نسبتاً پیچیده علم حقوق است. علیرغم وجود زمینه‌های مناسب در متون قانونی همچون اصل 171 قانون اساسی، موادی از قانون مدنی، مسئولیت مدنی، مجازات و قواعد فقهی مانند لاضرر به صورت صریح یا ضمنی جبران خسارت معنوی را پذیرفته‌اند با این حال اکثریت قریب به اتفاق محاکم از صدور حکم در مورد دعاوی خسارات معنوی خودداری می‌نمایند در صورتی که متون قانونی فعلی به اندازه کافی روشن می‌باشد و موجبات احقاق حقوق بسیاری از خسارت دیدگان که در قلمرو حقوق معنوی زیانهای جبران‌ناپذیری تحمل کرده‌اند کاملاً فراهم است. با این همه قابل جبران بودن خسارت معنوی هرگز مورد تردید نبوده و امری مسلّم و حتمی است که در این رابطه اقدام و تعیین صریح شیوه‌های جبران خسارت معنوی از سوی قانونگذار و محاکم و رویه قضایی به جهت عملی‌تر شدن این مبحث نیاز به توجه بیشتری دارند.

کلمات کلیدی:

خسارت، خسارت معنوی، مسئولیت مدنی، ارزیابی خسارت معنوی، جبران مادی خسارت معنوی، روشهای جبران خسارت، رویه قضایی خسارت معنوی.

مهعلی‌رغم اهمیت و ارزش والای حقوق معنوی برای انسان و حتی با ارزش‌تر بودن آن از حقوق مادی همواره این سئوال مطرح بوده که در صورت مورد تعرّض قرار گرفتن آن، آیا زیان‌دیده غیر از درخواست اعاده‌ی حیثیت، می‌تواند پولی دریافت دارد؟ و نحوه ارزیایی خسارت معنوی وارده و همچنین شیوه‌های پرداخت چگونه خواهد بود؟ و آیا اساساً جیران مادی خسارت معنوی قابلیت اجرایی و الزامی دارد یا تنها مبحثی تئوریک است؟ دلایل بی‌توجهی محاکم قضایی و رویه قضایی محجور در این وادی چیست؟ در پژوهش پیش روی و در فصل اول به مباحث و مبانی تئوریک خسارت معنوی پرداخته شده است. مواردی همچون معانی و ملاک‌ها و ریشه‌های تاریخی مفهوم خسارت معنوی، انواع تقسیمات خسارت و معیار آن‌ها، عناصر و ارکان ضرر و پیشینه‌ی تاریخی خسارت معنوی در حقوق ایران که با توجه به موارد این فصل کلیاتی از معنی و مفهوم خسارت به طور عام و مبنایی برای ادامه مبحث خسارت معنوی را فراهم می‌نماید. با این حال دو واژه‌ی خسارت و معنویت از مفاهیم بدیهی و عمومی هستند، مع الوصف حقوقدانان تلاش کرده‌اند تا آن را در قالب تعریف منطقی ارائه کنند ولی بسیاری از تعاریف ارائه شده فاقد شرایط تعریف منطقی است که از مهم‌ترین اشکالات این تعریف‌های ارائه شده می‌توان از عدم جامعیت نسبت به تمامی موارد خسارت معنوی یا عدم مانعیت نسبت به موارد غیر یا دور یا توقف شیء بر نفس نام برد. در فصل دوم تحقیق حاضر به بررسی مصادیق خسارت معنوی در قوانین ایران پرداخته‌ایم، موادی از قوانین که به طور صریح یا ضمنی نشانه‌ای از خسارت معنوی یا جبران آن را در خود داشته‌اند که مهم‌ترین آن در اصل 171 قانون اساسی و موادی از قانون مسئولیت مدنی گنجانده شده است. با این همه هر نوع خسارت مالی یا معنوی باید به نحو مناسب جبران شود و یکی از علل بروز چنین خساراتی، تصمیم نابجا و مبتنی بر تقصیر یا اشتباه قاضی است. در اصل 171 به عنوان بارز‌ترین مصداق خسارت معنوی آمده است: «هر گاه در اثر تقصیر یا اشتباه قاضی در موضوع یا در حکم یا در تطبیق حکم بر مورد خاص، ضرر مادی یا معنوی متوجه کسی گردد، در صورت تقصیر، مقصر طبق موازین اسلامی ضامن است، و در غیر این صورت، خسارت بوسیله دولت جبران می‌شود و در هر حال از متهم اعاده حیثیت می‌گردد». از مهم‌ترین آثار این اصل در حقوق عمومی تأسیس قاعده و اصل مسئولیت دولت در برابر اعمال قوه قضائیه است. که این قاعده بر نظریه مصونیت قوه قضائیه نسبت به اعمال حاکمیت دولت در قلمرو قضات خط بطلان کشیده است. در فصل دوم همین‌طور اشاره‌ای شده است به مبحث خسارت معنوی و اصول کلی قانونی و مبانی و ارکان خسارت که به بحث و بررسی پیرامون آن‌ها پرداخته‌ایم. در فصل سوم نیز به روش‌های‌ جبران‌ خسارت‌ معنوی‌ اشاره شده مواردی از قبیل ادله مخالفان جبران خسارت معنوی و نقد آن‌ها، دلایل لزوم یا جواز مطالبه خسارت معنوی، و مواردی چون روش‌های جبران‌ انواع‌ خسارت‌ معنوی‌ و انواع‌ جبران آنها به طور مثال اعاده‌ وضعیت‌ سابق‌ یا روش‌ عینی، پرداخت‌ غرامت‌ یا جبران‌ خسارت‌ از راه‌ دادن‌ معادل‌، رویه قضایی در خصوص پرداخت غرامت و خسارت معنوی،دیدگاه جبران زیان‌های معنوی از طریق معنوی، دیدگاه‌های موافق جبران زیان‌های معنوی از طریق مالی، و همین‌طور نقد و بررسی خسارت معنوی در رابطه با پرونده هموفیلی‌ها که به نوبه خود از جنجالی‌ترین پرونده‌های حقوقی در رابطه با خسارت معنوی به شمار می‌رود از موارد مذکور در این فصل می‌باشند که با توجه به نگاه قانونگذار ایرانی در اصل 171 قانون اساسی، موادی از قانون مدنی، مسئولیت مدنی، قانون حمایت مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، مجازات اسلامی و مطبوعات اشاره به این دارد که جبران خسارت معنوی را پذیرفته است و دکترین حقوقی نیز تمایل به همین واقعیت دارند هر چند که رویه‌ی قضایی همچنان بر عدم پذیرش دعاوی جبران مالی خسارت معنوی مبتنی است. در خاتمه نیز نتایجی در جهت تأیید جبران خسارت معنوی و پذیرش آن به عنوان یک حق قانونی شناخته شده و قابل جبران و پیشنهاداتی در این‌باره تحقیق حاضر را به پایان می‌رسانیم.

 برای روشن شدن مفهوم خسارت معنوی ضروری است ابتدا تعریف خسارت معنوی و نظریه‌های حقوقدانان در این زمینه مورد تحقیق و ارزشیابی قرار گرفته و سپس در فصل نخست این بخش پس از تعریف خسارت و بیان انواع آن، مفهوم خسارت معنوی و انواع آن و پیشینه‌ی تاریخی آن در اسلام و در قوانین کهن و همچنین اشاره‌ای به برخی نظام‌های حقوقی مطرح جهان همچون مورد بررسی قرار گرفته و در پایان ضمن ارایه تعریف مورد نظر و ارکان خسارت و شرایط مطالبه‌ی آن و مبانی نظری مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. و در ادامه پژوهش پس از بررسی خسارت معنوی در فقه و حقوق اسلامی به موضع قوانین ایران در امور حقوقی و کیفری به تفحص و جستجو خواهیم پرداخت تا مسئولیت‌های ناشی از ایراد خسارت معنوی را شناسایی و در ادامه مبحث راهکارهای قانونی و حقوقی نحوه جبران خسارات معنوی را ارائه نماییم.

1-1- معانی و ملاک‌ها و ریشه‌های تاریخی مفهوم خسارت معنوی

برای ارائه تعریف مناسب از خسارت معنوی لازم است معنای لغوی خسارت روشن شده و سپس انواع خسارت و ملاک تقسیم‌بندی آن معلوم شود. و طرح یک مسئله علمی و ارائه پاسخ مناسب آن منوط به دریافت مبادی تصوری و تصدیقی آن مسئله است. لذا مسئله جبران مالی خسارت معنوی امری است که مهم‌ترین مبدأ تصوری آن مفهوم خسارت است، بنابراین بحث از معنای لغوی و اصطلاحی خسارت، امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. و اصل جبران خسارت معنوی منشاء و فطری انسانی دارد که موضع ادیان الهی با توجه به مقتضیات زمانی خود تنها معرّف دگرگونی شکل آن است که در این مبحث تطور تاریخی آن نیز به نحو مختصر ارائه می‌شود.

1-1-1- معنی لغوی خسارت

کلمه‌ی خسارت لغتی از زبان عربی است که درزبان فارسی نیز استعمال می‌گردد و در فرهنگ‌های لغت مختلف برای این کلمه معانی مشابه و احیاناً مختلفی ذکر گردیده است:

چنانکه کلمه خسارت در «المعجم الوسیط» به معنی «زیان کردن در تجارت» معنی نموده‌اند و مؤلف المنجد ضرر را به معنای ضد نفع، شدت ضیق، سوء حال و نقص شیء دانسته است. (معلوف،1973 ص447). راغب اصفهانی با عنایت به استعمال این لغت در قرآن کریم، ضُرّ (وزن فُعْل) را به معنای بد حالی دانسته و هم او می گوید که ضُرّ اعم از آنچه در نفس باشد مانند فقدان علم، عفت یا در بدن مانند نقص عضو یا در حال مانند کمی مال و جاه و ضَرّ (‌وزن فَعل) پیوسته مقابل نفع بکار رفته است. (راغب الاصفهانی،1404 ص293) کلمه‌ی خسارت به فتح خاوراء در زبان فارسی مترادف واژه‌های زیان و ضرر است (معین،1375 ص1419) و به معنای 1- ضرر کردن، زیان بردن 2- زیانکاری، زیانمندی 3- زیان، ضرر است. ازاین رو در معنای زیان گفته شده است زیان به معنی 1- ضرر مادی یا معنوی، خسارت مقابل سود و نفع 2- آسیب و صدمه 3- نقصان، زیان بردن و ضرر رسانیدن است در معنای کلمه ضرر لغت شناسان نوشته‌اند، ضرر عبارتست از 1- زیان وارد آوردن 2- گزند رسانیدن 3- زیان، خسارت، ‌مقابل نفع 4- گزند و آسیب دکتر جعفر لنگرودی در کتاب ترمینولوژی حقوق درباره معنی خسارت آورده است «خسارت مدنی – فقه» دو معنا دارد.

الف) مالی که باید از طرف کسی که باعث ایراد ضرر مالی به دیگری شده به متضرر داده شود.

ب) زیان وارد شده را هم خسارت گویند. (لنگرودی،1376 ص260)

اگر چه کلمه خسارت از مفاهیم بدیهی و روشن است، تأمّل در آثار لغت شناسان ما را در دریافت موارد استعمال آن رهنمون می‌شود. با دقت در موارد استعمال خسارت و کلمات مترادف آن در زبان فارسی نتیجه می‌گیریم که این کلمه در زبان فارسی به معنای مصدر، اعم از لازم و متعدی، و اسم مصدر بکار گرفته است. ومعادل فرانسوی واژه‌ی خسارت کلمه‌ی، (دومای)[1] (پریجودوس)[2]” است.

 

1-1-2- معنی اصطلاحی خسارت

خسارت تعریف قانونی ندارد (لنگرودی،1376ص 21) بعضی از حقوقدانان داخلی واژه‌ی خسارت و ضرر را مترادف تلقی کرده و یکی را به جای دیگری استعمال نموده‌اند ولی باید توجه داشت که واژ‌ه‌ی خسارت اعم از کلمه‌ی ضرر است چون کلمه‌ی خسارت علاوه بر معنای زیان که به دیگری وارد می‌شود بر تاوان و غرامتی که به زیان‌دیده داده می‌شود نیز دلالت می‌کند. برخی از حقوقدانان در تعریف ضرر می‌‌نویسند: «در هر جا که نقصی در اموال ایجاد شود یا منفعت مسلمی فوت گردد یا به سلامت و حیثیت و عواطف شخصی لطمه‌ای وارد شود می‌‌گویند ضرر به بار آمده است.» (کاتوزیان، 1370، ص70) برخی نیز در بیان ضررنوشته‌اند:«ضرر ممکن است به واسطه‌ی از بین رفتن مالی باشد یا به واسطه‌ی فوت شدن منفعتی که از انجام تعهد حاصل می‌شده است.» (سنهوری، 1954،ص697) این تعریف به تبعیت از ذیل ماده 728 قانون آیین دادرسی مدنی ارائه شده و از جامعیت برخوردار نیست. بدیهی است حقوق دانان باید با عنایت به قانون و عرف و دیگر منابع حقوق، تعریف خود را از یک مفهوم ارائه دهند. چه، اتکا به یکی بدون دیگری چه بسا او را از دست‌یابی به مفهومی که از جامعیت برخوردار باشد باز می‌‌دارد، باید اذعان کرد که مفهوم خسارت و ضرر از مفاهیم عامه است که ذاتاً روشن و بدیهی است و ورود حقوق‌دانان در تعریف آن، بیشتر ناظر به دست‌یابی تنوع و تکثر موارد و مصادیق آن است. در قانون مدنی ایران هنگامی که از خسارت ناشی از عدم ایفاء تعهد یا جبران خسارت سخن به میان می‌آید، منظورشان زیان وارد شده و هنگامی که از تأدیه خسارت بحث می‌کنند منظورشان جبران ضررهای وارد شده می‌باشد. (مواد 221، 227، 229، قانون مدنی) (امامی،1366ص 407) در مواد 9، 12، 13، 14 و 16 قانون آیین دادرسی کیفری عناوین «ضرر و زیان» با هم به کار رفته است. این نوع به کارگیری واژه‌های مترادف در نگارش قانون این ذهنیت را پدید می‌آورد که قانون گذار برای این دو واژه معنای متفاوتی قائل است چون بکارگیری واژه‌های مترادف در قانون واحد، مغایر با منطق نگارش قانون است. با تأمل در معنای این دو واژه در این مواد تفاوتی دیده نمی‌شود، بنابراین آن را باید بر تسامح در مقام نگارش قانون حمل کرد. برخی از حقوقدانان در این زمینه‌ نوشته‌اند: «در عرف قضایی کشور ما اصطلاح «ضرر و زیان» بدون اینکه هر یک از کلمات آن دارای آثار حقوقی ویژه‌ای باشد متداول شده و در اغلب نوشته‌های حقوقی و قضایی و حتی در متن بعضی از قوانین دیگر نیز با همین ترکیب به کار رفته و مصطلح شده است.» (آخوندی، 1368 ص272) قانونگذاردر اصل 171 از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و در بسیاری از مواد قوانین مختلف عادی برای ارائه مفهوم خسارت از واژه‌ی ضرر استفاده کرده است. درآثارفقیهان متقدم تعریف مستقلی از خسارت ارائه نشده است ولی عنوان ضرر در موارد و مصادیق خسارت به کارگرفته شده است. درمتون فقهی متاخرین نیز مفهوم خسارت به وسیله‌ی واژه‌ی ضرر بیان شده است. مرحوم موسی خوانساری در تقریرات درس فقیه و اصولی مبرز میرزای نائینی می‌‌نویسد: «ضرر عبارتست از فوت آنچه که انسان آن را داراست، اعم از اینکه نفس باشد یا عرض یا مال یا جوارح، بنابراین چنانچه مال کسی یا عضوی ا ز اعضای او به جهت اتلاف یا تلف ناقص شود یا شخص بمیرد یا به عرض او لطمه وارد شود در این صورت می‌‌گویند ضرر به او وارد آمده است، بلکه با عنایت به عرف «عدم نفع» در موردی که مقتضی آن تمام و کامل شده باشد ضرر به حساب می‌آید.» (نجفی خوانساری، 1418- 1421 ص 198) مرحوم شیخ محمدحسین حلی در تعریف ضرر آورده است: «ضرر مصدر (ضر) نقص در سال یا نفس یا آبرو است همانگونه که در کتب لغت بدان تصریح شده است.» (‌حلی، 1415، ص 201)

مؤلف در کتاب القواعد الفقهیه ضرر را به معنای از دست دادن هر یک از مواهب و نعمت‌های زندگی اعم از جان، مال و حیثیت یا هر چیز دیگر که انسان خود از آن بهره‌مند است، دانسته. (‌مکارم شیرازی، 1411ص 49) پس در فقه نیز همانند حقوق، سلب حیات فرد، از دست دادن سلامتی جسم، نقص در اموال، فوت، منفعت مسلم، از بین رفتن حیثیت و اعتبار شخص، لطمه به عواطف شخصی، خانوادگی، ملی و مذهبی فرد و از دست دادن هر گونه سرمایه و دارایی و حقی که شخص واجد آن بوده و از آن بهره‌مند بوده است یا اقتضای بهره‌مندی آن در نزد عرف وجود دارد، خسارت و ضرر به شمار می‌آید. در قرآن کریم خود کلمه «خسارت» استعمال نشده است ولی کلمات هم خانواده آن مانند «خسراً و «الخسران» و «خسروا» استفاده شده است. از دیگر معانی اصطلاحی خسارت همانطور که پیش‌تر اشاره شد می‌توان به تلف و یا نقص مال اشاره کرد. فوت منفعت می‌باشد که فقها آن را عدم النفع می‌نامند. برخلاف حالت اول در حالت دوم دارایی زیان‌دیده بعد از وقوع عمل زیان آور مانند قبل از آن است. معهذا از اوضاع و احوال چنین بر می‌آید که حادثه زیان آور مانع افزایش دارایی زیان‌دیده شده است. خسارت و یا ضرر مادی را می‌توان به صورت دیگری نیز معرفی نمود. مثلاً با توجه به اینکه دارایی شخص زیان‌دیده جمع جبری ارقام مثبت و ارقام منفی آن است، ‌خسارت یا از تقلیل ارزش و یا از تلف یکی از ارقام مثبت و یا از افزایش ارقام منفی دارایی (یعنی دیون) نتیجه می‌شود. (کاتوزیان، ۱۳۷۴ ص۱۶۴-۱۶۳) در تعریف دیگر از واژه ضرر یا خسارت از آن به نفع منفی و نفع مثبت یاد شده است. نفع منفی همان«ازبین رفتن مال» می‌باشد و نفع مثبت «عدم النفع» است. مهم‌ترین عناصر نفع منفی عبارتند از:

مخارج انعقاد معامله از قبیل حق التحریر و تعمیر و مخارج سند رسمی در دفتر اسناد رسمی. مخارجی که طرف معامله برای اجرای قرارداد و قبول انجام تعهد متقبل شده مانند هزینه‌های حمل، ‌انبارداری، ‌بیمه و… خسارت طرف معامله ناشی از اجرا یا تمهید مقدمات اجرا می‌باشد. مثلاً متعهد له در اجرای تعهد خود کالا را ارسال داشته و کالا به هنگام حمل آسیب دیده است. خسارت طرف معامله از اینکه به اعتماد وقوع معامله فرصت انجام معامله دیگری را از دست داده است. من حیث المجموع و با عنایت به تعاریف به عمل آمده به نظر می‌رسد «ضرر» یا «خسارت» واجد یک مفهوم عرفی است و کمتر واژه یا اصطلاحی را به می‌توان پیدا نمود که در مقام توصیف واضح‌تر از آن باشد. لذا در تشخیص مصادیق نیز باید به عرف مراجعه کرد و دید که آیا عرف در خصوص آن مورد را ضرر می‌شمارد یا خیر. به طور مثال عرف جوامع پیشرفته امروزی دیگر هیچگونه تردیدی در خصوص ضرر دانستن حبس انسان صنعتگر یا کارگر یا تاجر به خود راه نمی‌دهد و جبران آن را لازمه اجرای قاعده لاضرر می‌داند. معهذا عرف در قضاوت خود به سیر عادی و طبیعی و متعارف امور بی‌اعتنا نمی‌ماند و از ملاک‌های نوعی در تشخیص مصادیق ضرر استفاده می‌کند.

 

1-1-3- تعریف خسارت معنوی

نخست به بررسی تعریف‌های ارائه شده از طرف اندیشمندان نظام حقوقی و فقهی داخلی وسپس به بررسی موضوع خسارت در فرانسه و انگلیس خواهیم پرداخت و سپس تعریف قانونی آن را متذکر می‌شویم و در پایان تعریفی جامع و کامل از خسارت معنوی ارائه می‌دهیم. دو واژه‌ی خسارت و معنویت از مفاهیم بدیهی و عمومی هستند، مع الوصف حقوق دانان تلاش کرده‌اند تا آن را در قالب تعریف منطقی ارائه کنند ولی بسیاری از تعاریف ارائه شده فاقد شرایط تعریف منطقی است که از مهم‌ترین اشکالات این تعریف‌های ارائه شده می‌توان از عدم جامعیت نسبت به تمامی موارد خسارت معنوی یا عدم مانعیت نسبت به موارد غیریا دور یا توقف شیء بر نفس نام برد. با این وجود به نظر می‌رسد این امر تا حدودی طبیعی است، چرا که سنجش دقیق و تفسیر امور ذهنی و روحی و غیر مادی برای علما حقوقی و حتی هر علم دیگری به عنوان یک امر غیر ممکن و یا لا اقل دور از دسترس است، با این حال در رابطه با تعیین مصادیق و تفسیر خسارت معنوی علاوه بر ورود حوزه حقوق، نیاز مبرم حضورعلوم دیگری چون روانشناسی نیز امری غیر قابل انکار می‌نماید.

مؤلف ترمینولوژی حقوق درزمینه‌ی تعریف خسارت معنوی می‌نویسد:«ضرری است که به عرض و شرف متضرر یا یکی از اقارب او وارد می‌شود، مثلاً بر اثر افشای راز مریض به حیثیت او لطمه وارد می‌شود. این خسارت طبق قانون مسئولیت مدنی مصوب 1339 قابل مطالبه است. ماده 9، آ – د-د- ک.» (‌لنگرودی، 1357ص416) دکتر ناصر کاتوزیان ضمن اذعان به دشوار بودن تمییز زیان معنوی از زیان مادی می‌نویسد: «برای اینکه مفهومی از آن را بدست داشته باشیم می‌‌توان گفت صدمه به منافع عاطفی و غیر مالی است، مانند احساس درد جسمی و رنج‌های روحی، از بین رفتن آبرو و حیثیت و آزادی» (کاتوزیان، 1376، ص 221) در این تعریف به برخی مصادیق بارز خسارت معنوی اشاره شده است ولی ملاک معینی ارائه نشده و تمییز زیان معنوی بر مبنای منافع عاطفی نیز نمی‌تواند توجیه مناسبی برای تفکیک میان خسارت روحی و مادی (عینی) باشد، بدین مفهوم که در عواطف و امور غیر مالی بیش از آنکه نفع یا فایده‌ای لحاظ شود، امور حسی مطرح‌اند و این امور گاها نه فایده‌ای را در بر می‌گیرند و نه نفع معینی، البته شاید بتوان گفت اموری که نفع یا فایده‌ای نداشته باشد بنابر عمومات غیر عقلانی است و تجاوز به هر امر غیر عقلانی و ورود خسارت به آن الزام به جبران را در پی نخواهد داشت، با این حال امور حسی چون دوست داشتن و عشق و مواردی از این دست اموری هستند که نه مبنای عقلانی دارند و نه منطقی. دکتر سید حسن امامی ضرر معنوی را چنین تعریف نموده است: «و آن عبارت از صدمات روحی و کسر حیثیت و اعتبار شخص است که در اثر عمل بدون مجوز قانونی دیگری یافت شده است.» ضرر معنوی بر دو قسم است: کسر حیثیت و اعتبار و صدمات روحی است. کسر حیثیت و اعتبار در اثر افترا و ناسزا به وسیله‌ی نامه‌ی سرگشاده، اوراق چاپی، کاریکاتور در روزنامه، انتشار عکس در وضع خلاف اخلاق، نسبت‌های ناروا به اشخاص ظاهر الصلاح، توهین به مقدسات ملی و مذهبی و یا نسبت ورشکستگی دادن به تاجر صورت می‌گیرد و صدمات روحی که در اثر آلام روحی ناشی از مرگ خویشاوندان حاصل می‌شود.» (امامی، نشریه شماره 2، صص8 و 9) در این تعریف به صدمه‌ی معنوی اشاره نشده است.