تصویر ۷۸– ۳٫ رعایت کرسی­بندی در کتیبه دو طبقه، استفاده از دو کرسی اصلی جهت توازن حروف ۱۳۹
تصویر ۷۹– ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط ثلث­، داخل نقاره­خانه صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر:آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی ۱۴۰
تصویر ۸۰– ۳٫ رعایت کرسی­بندی در کتیبه کمربندی دو طبقه، استفاده از دو کرسی اصلی جهت توازن حروف ۱۴۰
تصویر ۸۱ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط نستعلیق، ورودی ایوان طلا به طرف دارالسعاده، مجموعه زیارتی امام رضا­(ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳ ۱۴۰
تصویر ۸۲– ۳٫ رعایت کرسی­بندی در کتیبه نستعلیق، استفاده از چهار کرسی اصلی جهت توازن حروف ۱۴۰
تصویر ۸۳ – ۳٫ نمونه ­ای الواح ترنجی، خط رقاع آمیخته به­ثلث، ایوان طلای صحن نو، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی ۱۴۱
تصویر­۸۴– ۳٫ استفاده از کرسی­بندی بیشتر نسبت به­کتیبه­های افقی طوماری و قاب­بندی …… ۱۴۱
مقدمه
هنر ایران در دوران اسلامی هنری مقدس است که در­کوچک­ترین اجزای آن نشانه­ های دانش و تفکر وجود دارد. یکی از ابعاد هنر اسلامی، معماری می­باشد و کتیبه­نگاری بخشی از تزیینات معماری اسلامی محسوب می­گردد. با بررسی کتیبه­های به­جا مانده از معماری اسلامی ایران می­توان به­شناخت کامل و عمیقی از هنر مذهبی دست یافت و به­استناد تاریخی آن پی­برد. علاوه بر آن­ با بررسی جنبه­ های هنری و بصری موجود در این کتیبه­ها قابلیت ­های­ بصری آن شناخته شده و شیوه ­های مختلف خط مورد استفاده در­آن بازشناسی می­ شود. از آنجایی­ که بیشترین کاربرد کتیبه­نگاری اسلامی در ابنیه مذهبی به­خصوص آرامگاه­ها، مدارس، مساجد و مجموعه­های زیارتی بوده است، مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با در بر­داشتن تزیینات بی­شماری از معماری، همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. این مجموعه زیارتی که هم­زمان با شکل­ گیری بنای قبه مبارک علی بن موسی الرضا (ع)، در شهر مشهد ایجاد شده است به­مرور زمان دستخوش بازسازی و مرمت­های بی­شماری در ادوار متمادی تاریخ بوده و همواره کتیبه­نگاری بخش مهمی از جنبه­ های بصری و تزیینی موجود در این مجموعه زیارتی قلمداد شده است. در این راستا با تمرکز بر موضوع کتیبه­نگاری می­توان خطوط مورد استفاده در کتیبه­های این مجموعه را بر اساس ویژگی­های بصری آن شناسایی و دسته­بندی نمود و این کتیبه­ها را از منظر شکل، ساختار، رنگ و نوع ترکیب­بندی­های به کار رفته در آن مورد مداقه قرار داد.
در این پژوهش با تمرکز بر موضوع مورد بررسی­ در فصل نخست، کلیات پژوهشی که در برگیرنده ساختار اصلی این پایان نامه است و شامل بیان­مسأله، اهداف پژوهش، اهمّیّت و ضرورت تحقیق، سوالات، پیشینه تحقیق، روش و ابزار­گردآوری، روش انجام تحقیق و روش تحلیل اطلاعات می­باشد، آورده شده است و پس از آن تاریخچه­ای اجمالی از روند ساخت کالبدی مجموعه زیارتی امام رضا (ع) و کتیبه­های شکل گرفته از دوره­ های مختلف تاریخ در اماکن متبرکه­ی این مکان مقدس مطرح شده است و درباره روند ساخت هریک از صحن­ها، رواق­ها و کتیبه­های ایجاد شده در هر دوره از ابتدای شکل­ گیری این مجموعه تا دوره معاصر بررسی­هایی صورت گرفته است و نام هنرمندان و بانیان هر یک از بناهای موجود در این مجموعه زیارتی عنوان شده و پس از آن در بخش دیگر از همین فصل، تعیین برخی از تعاریف به­کار رفته در این رساله آمده است. در فصل دوم، کتیبه­ها از منظر متن، قالب و شکل کلی، خط و ترکیب خط در کتیبه، مواد و مصالح ساخت و رنگ گونه­شناسی شده، به­ طوری­که­ از منظر متن­کتیبه­های مذهبی، احداثیه و مذهبی – احداثیه معرفی گردیده و از منظر قالب و شکل کلی، کتیبه­ها در بخش­های طوماری، قاب­بندی و الواح مورد بررسی قرار گرفته­اند و روند استفاده از قلم­های کوفی، ثلث و نستعلیق که از کاربردی­ترین خطوط مورد استفاده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) می­باشند در­ کتیبه­نگاری مطرح گردیده است. همچنین در بررسی ترکیب خط در کتیبه، کتیبه­ها از نظر تک­سطری، مادر و بچه، طوماری دو طبقه و سه طبقه و کتیبه­های کمربندی مورد مطالعه قرار گرفته­اند. در بررسی­هایی که پیرامون مواد و مصالح انجام شده است، نیز کتیبه­ها از منظر فن اجرا در انواع کاشی­کاری، سنگ، گچ، تزیینات چوبی، فلزکاری و آیینه­کاری مورد مداقه قرار گرفته است. در فصل سوم نیز قابلیت ­های بصری کتیبه­های این مجموعه زیارتی از منظرهای مختلفی چون: کیفیات­ بصری که شامل: آهنگ بصری، تعادل، تباین، ترکیب­بندی و تناسب می­باشند و ویژگی­های حروف کتیبه­ها که شامل: افراشته­ها، حروف کشیده، گرد اندام­ها و حروف کوتاه می­باشند و همچنین فضاهای ایجاد شده در بین حروف مورد مطالعه قرار گرفته و تحلیل شده است. فصل چهارم که شامل نتیجه­ای از کل روند پژوهش می­باشد، در برگیرنده جمع­بندی کلی مطالب، پاسخ به­سوالات ابتدای پژوهش و پیشنهادات می­باشد. لازم به­ذکر است که در قسمت پیوست مطالب چندی از کتیبه­های این مجموعه زیارتی در جداولی از منظر: متن، تاریخ کتابت، هنرمندان، بانیان، نوع خط و فن اجرا آورده شده است که جهت کسب اطلاعات بیشتر از کتیبه­ها می­توان به­این بخش رجوع کرد.
پایان نامه مذکور، مورد حمایت آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی قرار گرفته است که ماحصل علاقه شخصی و تلاش چند ماهه نگارنده می­باشد. در این­­راه با توجه به­مطالعات کتابخانه­ای و میدانی و با وجود موانعی مانند: کمبود منابع و تاریخ­نامه­ ها در مبحث کتیبه­شناسی و تصاویرکه بر سر راه این تحقیق بود، این پژوهش صورت گرفته است. به­هر­حال رساله فوق در فراپیش نقد بوده، پیشاپیش این نکته عنوان می­ شود که این پژوهش خالی از نقص نبوده و امید می­رود که گام مثبتی در جهت اعتلا­، فرهنگ و هنر این مرز و بوم محسوب گردد.
فصل اول
کلیات­ پژوهش
۱– ۱ بیان مسأله
خراسان همواره در طی اعصار متمادی تاریخ سهم به­سزایی در ایجاد تاریخ، فرهنگ، تمدن و هنر ایران داشته است، به­ طوری­که آثار تاریخی باقی مانده از این منطقه گواه بر این مدعا می­­باشند. ­خراسان در دوران قبل از اسلام، بیشترین اهمّیّت را در زمان آریایی­های فلات ایران داشته است. به­واسطه­ حوادثی که در طول سده­ها در خراسان رخ داده، حدود آن مکرر دستخوش تغییر شده و در­بعضی از اعصار حدود مرزی دیگر پیدا کرده است. (­مولوی،۱۳۴۹: الف­) پس از شهادت و دفن علی­بن ­موسی­الرضا­ (ع) در باغ حمید بن قحطبه در بیرون یکی از شهرهای خراسان به نام نوغان و در نزدیکی روستای سناباد، شهرنوغان با تغییر نام به مشهد­الرضا شناخته شد و همواره از اهمّیّت ویژه­ای برخوردار­گشت، به­ طوری­که از حدود قرن سوم ق که بدن شریف حضرت در این منطقه مدفون شد تا به امروز دارای اهمّیّت فراوانی در بین مردمان بوده است. در این راستا قداست و اهمّیّت این مکان مردمان و هنرمندان را برآن داشت تا علم و هنر خود را در خدمت آن گذاشته و با بهره گرفتن از مصالح و تزیینات متعدد در طول تاریخ به­مجموعه ­ای بی­نظیر و دقیق از بناهای کهن و جدید در این مجموعه زیارتی دست یافته و در پهنه­ی آن مدارس، مساجد، آرامگاه­ها، صحن­ها، رواق­ها و نهادهای مختلفی را احداث نمایند، به­ طوری­که با نگاه به­این مجموعه زیارتی می­توان نمونه­های تمام عیار از هنرهای مختلف را در­آن مشاهده نمود. هنر خوشنویسی که یکی از ارکان مهم در معماری اسلامی محسوب می­گردد به­خدمت تزیینات در­آمده و نمودهای گوناگونی از آن در قالب کتیبه در طی ادوار مختلف تاریخی در این مکان مقدس نقش بسته است. با دقت در این کتیبه­ها و مطالعه آنها می­توان به­خصوصیات و ویژگی­های زیادی از این کتیبه­ها پی برد. بر این اساس سوالات متعددی در رابطه با این کتیبه ها مطرح می­گردد، که پاسخگویی به­آنها می ­تواند راهگشای تحقیقات دیگر در این زمینه باشد. در این پژوهش نیز سوالاتی در رابطه با کتیبه­ها عنوان شده که در راستای این تحقیق به­آنها پاسخ داده شده است. سوال اصلی در این پژوهش این مورد است که، کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر قابلیت ­های بصری چه ویژگی­هایی دارد؟ علاوه بر آن سوالات فرعی دیگری وجود دارد، از جمله اینکه؛ کتیبه­ها از نظر قالب و شکل کلی چه دسته­هایی را شامل می­شوند؟ از نظر ترکیب خط در کتیبه به­چند بخش تقسیم می­شوند؟ کتیبه­ها از منظر محتوا به­چند دسته کلی تقسیم می­شوند؟ از چه مصالحی در ساخت این کتیبه­ها استفاده شده است؟ و اینکه حروف به­کار رفته در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) چه ویژگی­های بصری را شامل می­شوند؟
از این­رو در این تحقیق با روش توصیفی - تحلیلی سعی بر آن شده است، خصوصیات بصری و نوع خطوط به­کار رفته در کتیبه­های این مجموعه زیارتی مورد بررسی قرار گیرند، ظرفیت­های بصری این کتیبه­ها شناسایی شود و کتیبه­ها از منظر قالب، ترکیب خط در کتیبه، مواد و مصالح و رنگ گونه­شناسی شوند. ساختار کتیبه­ها از نظر قابلیت ­های بصری تحلیل شده و عوامل موثر در شکل­آفرینی این کتیبه­ها مورد مداقه قرار گیرد.
۱– ۲ اهداف پژوهش
۱ – ۲ – ۱ هدف اصلی: شناسایی قابلیت ­های بصری کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
۱ – ۲ – ۲ هدف فرعی:
- شناسایی محتوای کتیبه­های به­کار رفته در مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
- شناسایی قالب و شکل کلی کتیبه­های کار شده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
- شناسایی ترکیب خط در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
- شناسایی بیشترین مصالح مورد استفاده در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
- شناسایی ویژگی­های بصری حروف مورد استفاده در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
۱ – ۳ اهمّیّت و ضرورت تحقیق
هنر اسلامی همواره تجلی­گاه زیبایی و تجسم باطن و حقیقتی است که بر کلام وحی استوار بوده است، می­توان گفت یکی از ارزشمندترین دستاوردهای بشر در عرصه­ هنر می­باشد. بخشی از هنر اسلامی، در بردارنده­ی فرهنگ غنی و منطقه­ای از هنرمندان ادوار مختلف بوده که از طریق کشف و شهود آن می­توان به­حقایق بی­شماری از روند تاریخی دست یافت، خوشنویسی که یکی از زیرمجموعه­های مشخص و بارز هنرهای­اسلامی می­باشد، همواره مورد توجه مردمان در ادوار مختلف بوده است. روند استفاده از خوشنویسی در ارضای­ حسّ زیبا­طلبی انسان­ها سهیم بوده و در گونه­ های مختلف پدیدار گشته است. به­ طوری­که در هنرهای متفاوتی نمود داشته و یکی از اجزای ­جدا ­نشدنی تزیینات معماری محسوب شده و همواره به­ صورت تزیینات کتیبه­نگاری در ساخت و ساز ابنیه­ی دوره­ های متمادی تاریخی نمود داشته است. هنر کتیبه­نگاری با بهره­بردن از خوشنویسی پس از گذشتن از قرون اولیه ی­اسلامی، در ایران شکل تازه­ای یافته و همواره­ بستر آن دستخوش رونق و شکوفایی گردیده است. کتیبه­ها می­توانند به­عنوان اسنادی تاریخی راه­گشای شناخت فرهنگ و هنر مردمان از گذشته­ های دور تا به امروز باشند. بیشترین کاربرد کتیبه­نگاری­ اسلامی در ایران همواره در ابنیه­ی مذهبی به­خصوص مجموعه­های زیارتی ائمه معصومین (ع) و مساجد بوده است. مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در بر­دارنده ی پر­محتواترین تزیینات معماری از جمله کتیبه­نگاری می­باشد. این مجموعه­ زیارتی که هم­زمان با شکل­ گیری بنای بقعه مبارک علی بن موسی الرضا (ع) در شهر مشهد به مرور زمان دستخوش بازسازی و مرمت­هایی در دوران­های مختلفی چون: سلجوقی، خوارزمشاهیان، تیموری، صفویه، افشاریه، قاجاریه، پهلوی و دوره انقلاب اسلامی بوده است، به مرور زمان به مجموعه­ عظیمی مبدل گشته است که بازگو­کننده­ فرهنگ غنی ایرانی – اسلامی است وکتیبه­های کارشده در آن که دربردارنده­­ی تنوع خط از ساده­ترین تا پیچیده­ترین نوع آن می­باشد، به­عنوان اسنادی تثبیت شده نسبت به باورهای ذهنی مردمان، به­خصوص شیعیان ارادتمند به ائمه­اطهار(ع) است که ذوق و قریحه ایرانی را متجلی ساخته و ارزش­های هنر ایرانی اسلامی را جلوه­گر می­ شود.
در این راستا، با تمرکز بر موضوع کتیبه­نگاری می­توان به­شناسایی گونه­ های مختلف و اشکال متفاوتی از این کتیبه­ها دست یافت، قابلیت ­های­بصری به­کار رفته در آنها را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و شیوه ­های مختلف خط و طراحی حروف مورد استفاده در این کتیبه­ها را بازشناسی نمود. هم­چنین با شناخت انواع مختلف خط، رنگ، ترکیب­بندی، تناسبات و … در این­کتیبه­ها می­توان توانمندی­ها و زیر­ساخت­های ذهنی مردمان در طی ادوار متمادی تاریخ را شناخته و با بهره­ گیری از این فرهنگ و هنرهای تاریخی به خلق و ایجاد آثار هنری معاصر همّت گماشت. هم­چنین در احیاء و زنده نگه داشتن هنر و فرهنگ ایرانی – اسلامی تلاش نموده و­ با کاربرد این آثار هنری و الهام­گرفتن از آنها به هنر معاصر اصالت بخشیده و روح هنر اسلامی را زنده نگه داشت.
۱ – ۴ سوالات تحقیق
۱ – ۴ - ۱ سوال اصلی:
کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر قابلیت ­های بصری چه ویژگی­هایی دارند؟
– ۴ - ۲ سوالات فرعی­:
- کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از منظر محتوا به­چند دسته کلی تقسیم می­شوند؟
- کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر قالب و شکل کلی، چه دسته­هایی را شامل می­شوند؟
- کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر ترکیب خط در کتیبه، به­چند بخش تقسیم می­شوند؟
- از چه مصالحی در ساخت این کتیبه­ها استفاده شده است؟
- حروف به­کار رفته در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) چه ویژگی­های بصری را شامل می­شوند؟
۱ – ۵ پیشینه تحقیق
درباره کتیبه­های موجود در حرم امام رضا (ع) منابع متعددی وجود دارد، بر این اساس منابع موجود در این زمینه به­دو دسته روشی و موضوعی تقسیم می­گردند. در دسته­ی پیشینه­ های روشی، منابعی وجود دارد که روش پژوهش­ آنها مشابه با این پایان نامه می­باشد­، از جمله می­توان کتاب کتیبه­های یادمانی فارس نوشته­ی محمد ­صادق میرزا­ ابوالقاسمی به­سال ۱۳۸۷را عنوان کرد که در آن کتیبه­ها با نگاهی مستقل در ارتباط با کارکرد تاریخی مورد بررسی قرار­گرفته­اند. همچنین در کتاب زیبایی ­شناسی ­خط در مسجد جامع اصفهان نوشته محمد ­حسین حلیمی به­سال ۱۳۹۰ نیز کتیبه­های مسجد جامع اصفهان از نظر جنبه­ های بصری و زیبایی­شناسی مورد بررسی قرار گرفته است و درکتاب اصفهان تصویر بهشت نوشته هانری استیرلن ترجمه جمشید ارجمند و به­سال ۱۳۷۷، کتیبه­های چند مسجد از شهر اصفهان نیز از نظر کاربرد متن، مصالح، رنگ و تزیینات مورد مطالعه قرار گرفته­اند. مقاله­ای تحت عنوان «طبقه ­بندی کتیبه­ها در معماری دوره­ ­صفویه» نوشته مهدی مکی­نژاد به­سال ۱۳۸۶، وجود دارد که به­ صورت مختصر در آن کتیبه­ها گونه­شناسی و از منظر مواد و مصالح بررسی شده ­اند. مقاله­ دیگری از این نویسنده تحت عنوان «سیر تحول کتیبه­های ثلث در معماری ایران، صفوی تا قاجار» به­سال ۱۳۸۸، وجود دارد که در آن درباره روند استفاده از خط ثلث و ساختار آن در کتیبه­ها اطلاعاتی آمده است. مقاله­ دیگری تحت عنوان «تأثیرات تحولات خوشنویسی (خط ثلث) بر کتیبه­نگاری ابنیه اسلامی ایران سده چهارم تا نهم هجری» نوشته­ی مهدی صحراگرد و علی­اصغر شیرازی به­سال۱۳۸۹، می­باشد که کتیبه­های ثلث به­کار­ رفته در بناهای مذکور، از نظر مکان، تاریخ و فن اجرا مورد مداقه قرار گرفته­اند. مقاله­ای از مهناز شایسته­فر موجود می­باشد، تحت عنوان «بررسی محتوایی کتیبه­های مذهبی دوران تیموریان و صفویان» به­سال ۱۳۸۱، که در آن به­بررسی مضمونی و متنی کتیبه­ها پرداخت شده است. مقاله­ «کتیبه­نگاری در دوره­ قاجار، بررسی کتیبه­های هشت بنای دوره قاجاریه در شیراز و اصفهان» نوشته­ی باوند بهپور به­سال ۱۳۸۴ نیز درباره نوع متن و قواعد به­کار رفته در متن این کتیبه­ها می­باشد. از منابع لاتین ترجمه نشده، دو کتاب از شیلا بلر را می­توان نام برد، یکی کتاب کتیبه­های اسلامی^[۱] و دیگری کتاب کتیبه­های یادمانی از اوایل ایران اسلامی و ماوراءالنهر^[۲]، که موضوع ارائه شده در آنها، درباره کتیبه­های اسلامی در مساجد، بناها و مقابر ایران می­باشد. پایان نامه­ هایی نیز وجود دارد که موضوع آنها مبنی بر بررسی کتیبه­نگاری در ابنیه مختلف است که در بعضی از آنها جنبه­ های تصویری نیز لحاظ شده است­، مانند: بررسی ویژگی­های بصری حروف در کتیبه­های گچبری دوره سلجوقی، محقق: مصطفی اصل روستا، دانشکده هنرهای­ تجسمی دانشگاه تهران، سال ۱۳۸۰ استاد راهنما: مصطفی اوجی­پور و رساله دیگری تحت عنوان: بررسی نقش­مایه­های گرافیکی کتیبه­های مسجد جامع یزد از دوره سلجوقیان تا تیموریان، محقق: منصور چیتی، دانشکده تربیت مدرّس، سال ۱۳۷۹، استاد راهنما: ­محمد خزایی می­باشد که در آن با روندی تاریخی کتیبه­ها عنوان شده است و از نظر نقوش و مصالح مورد استفاده، بررسی شده ­اند. رساله با عنوان: رابطه­ میان قدرت و هنر در عصر ایلخانی (مورد بررسی: کتیبه­های معماری دوره ایلخانی)، محقق: شهریار شکر­پور، سال ۱۳۹۳، دانشگاه تربیت مدرّس، استاد راهنما: یعقوب آژند نیز وجود دارد که موضوع پژوهش آن، در­باره کتیبه­های این دوره تاریخی می­باشد. بررسی بنای گنبد سلطانیه با تأکید بر کتیبه­ها، محقق: شهریار شکر­پور، دانشگاه تربیت مدرّس، در سال ۱۳۶۲، استاد راهنما: مهناز شایسته­فر. بررسی عناصر گرافیک در کتیبه­های معماری اسلامی ایران (مبانی هنرهای تجسمی در خط بنایی) محقق: طبیه ملاجعفری، دانشگاه الزهرا، سال ۱۳۸۰، استاد راهنما: مهرانگیز مظاهری. تزیینات کتیبه­ای بقعه شیخ صفی و سنگ­نبشته­های آن، محقق: ملکه گلمغانی زاده اصل، ­دانشکده تربیت مدرّس، سال ۱۳۸۱، استاد راهنما: مهناز شایسته­فر. بررسی قابلیت ­های کاربردی – گرافیکی نقوش، کتیبه و تزیینات مسجد حیدریه قزوین، محقق: بهرام حمیدی، دانشگاه تربیت مدرّس، سال ۱۳۸۷، استاد راهنما:­ محمد خزایی. بررسی کتیبه­های مسجد نایین و کاربرد آن در طراحی فونت ( رویکرد بینامتنی)، محقق: مرضیه پرورش، دانشکده هنر اصفهان، سال ۱۳۹۱، استاد راهنما: مریم لاری و حمید فرهمند بروجنی. بررسی ساختار گرافیکی کتیبه­های آجری مناره­های ایران (قرن ششم تا هشتم هجری)، محقق: فرهاد نادری، دانشکده شاهد، سال ۱۳۸۹، استاد راهنما: محمد خزایی. تبیین ویژگی­های گرافیکی کتیبه­های کوفی بنایی مسجد جامع اصفهان، نوشته مطهر رادی، دانشگاه شاهد، سال ۱۳۸۹، استاد­ راهنما: عبدالرضا چاریی. سیر تحول نقوش و کتیبه­های مسجد جامع فرومد(دوره خوارزمشاهیان)، محقق: اکرم کارگری، دانشگاه هنر اصفهان، سال ۱۳۸۹، استاد راهنما: علیرضا خواجه­ احمد ­عطاری. مطالعه و تحلیل نقوش و کتیبه­های مسجد جامع قروه (بازسازی و کاربری گرافیکی آن )، محقق: اسدالله اجاق­لو، دانشگاه تربیت مدرّس، سال ۱۳۹۰، استاد راهنما: محمد خزایی. بررسی نقوش و آرایه­های تزیینی گنبد سلطانیه زنجان براساس مبادی گرافیک، محقق: حمزه­ پور­­محمدی­ فلاح، دانشگاه تربیت مدرّس، سال ۱۳۹۰، استاد راهنما: محمد خزایی. بررسی ساختار گرافیکی خطوط و نقوش مسجد جامع کبیر نی­ریز، محقق: اعظم منزه، دانشگاه تربیت مدرّس، سال ۱۳۹۱، استاد راهنما: مهناز شایسته­فر. کتیبه­نگاری ایران در دوره سلجوقی، محقق: فرزانه عربعلی، دانشکده آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، سال ۱۳۹۱، استاد راهنما: غلامعلی حاتم. مطالعات تزیینات معماری شاه نعمت ­الله ­ولی ماهان از دوره تیموری تا پهلوی با تأکید بر کتیبه­های بنا، محقق: فهیمه زنگی­آبادی، دانشگاه هنر اصفهان، سال ۱۳۹۲، استاد راهنما: نادر شایگان­فر و حجت گلچین. بررسی قابلیت ­های کاربردی کتیبه­های ایوان شمالی مسجد حکیم اصفهان در گرافیک متحرک، محقق: معصومه احمدی، دانشگاه شاهد، سال ۱۳۹۲، استاد راهنما: محسن مزایی. بررسی کاربرد خط در بناهای خراسان عهد تیموری، محقق: کبری محمد دوست لشکامی، دانشگاه بیرجند، سال ۱۳۹۳، استاد راهنما: محمد­حسن الهی­زاده را می­توان عنوان کرد.
دسته دوم در بر­گیرنده، پژوهش­هایی می باشد که موضوع آنها در رابطه با مطالعه­ کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) است وبا عنوان پیشینه موضوعی معرفی می­گردد. از جمله می­توان کتاب نقش و رنگ در مسجد گوهرشاد نوشته­ی وحیده مصدقیان، که درباره نقوش به­کار ­رفته در مسجد گوهرشاد و کتیبه­های آن­ می­باشد را عنوان کرد. کتاب شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی (کتیبه­های مسجد گوهرشاد) نوشته مهدی صحراگرد موجود می­باشد که در آن به­ صورت مفصل­تر ­درباره کتیبه­های تاریخ­دار مسجد، ایوان­ها، مناره­ها و گونه­شناسی کتیبه­های این مسجد، پژوهش انجام شده است. کتاب دیگری با عنوان معماری مسجد گوهرشاد نوشته­ی عامر امینی­کیاسری وجود دارد. در این کتاب نقوش و کتیبه­های کار شده در مسجد معرفی شده و به­ صورت مختصر درباره عوامل شکل­ گیری نقوش، مطالبی آمده است. کتاب شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی مطالبی را در رابطه با گونه­شناسی کتیبه­های ثلث دارا می­باشد و نویسنده در آن کوشیده است تا کتیبه­ها را نام­گذاری کرده و با گونه­شناسی کامل­تری کتیبه­های مسجد گوهرشاد را ارائه نماید. کتاب جلوه­های هنری مکتب قاجار در آستان قدس رضوی نیز­که مقالاتی را در رابطه با هنرها و هنرمندان دوره قاجار از حرم مطهر ارائه داده است، نیز وجود دارد و دو مقاله با عناوین: «کتیبه­های ثلث محمد حسین ­شهید مشهدی در حرم مطهر» نوشته­ی مهدی صحراگرد و «کتیبه­های نستعلیق در حرم مطهر امام رضا­ (ع) » نوشته­ی سیّد محسن حسینی در آن وجود دارد. در مقاله­ای تحت عنوان «مقایسه­­ ویژگی­های­ هنرکتیبه­نگاری عصر صفوی در دو مجموعه­ شاخص شیعی ایران، حرم مطهر امام رضا (ع) و بقعه­ی شیخ صفی اردبیلی» نوشته­ی سیّد­ هاشم حسینی و مقاله­ «بررسی تزیینات و کتیبه­های قرآنی دو مجموعه گوهرشاد مشهد و هرات» نوشته­ی مهناز شایسته­فر، مقایسه­ تطبیقی در متن کتیبه­های مذکور صورت گرفته است. از نمونه پایان نامه­ های دانشجویی نیز می­توان چندی از پایان نامه­ های کارشناسی ارشد را عنوان کرد، مانند: بررسی کتیبه­های حرم امام رضا (ع) در دوره­ قاجار، محقق: مژگان حسنی، سال ۱۳۷۹، دانشکده تربیت مدرّس، استاد راهنما: محمود طاوسی­.­که در آن مطالبی در رابطه با تاریخچه خراسان، مشهد و ساخت حرم در فصول مختلف آورده شده و در فصل انتهای پژوهش کتیبه­های ساخته شده در دوره قاجار از هر قسمت حرم مطهر(ع) نام برده شده است. رساله دیگری با عنوان: بررسی کتیبه­های آستان قدس رضوی در دوره صفویه، محقق: سیّد هاشم حسینی، سال ۱۳۸۰، دانشکده­ی تربیت مدرّس، استاد راهنما: محمود طاوسی موجود می­باشد که در آن تاریخچه­ای از خراسان، مشهد، حرم مطهر و کتیبه­های موجود در این مجموعه زیارتی از دوره صفویه آمده است، هم­چنین مطالبی در رابطه با خوشنویسی و کاربرد خط در کتیبه­نگاری و شیوه تهیه کتیبه­ها ذکر شده است.
مرور بر تحقیقات انجام گرفته و پژوهش­های عنوان شده در کتیبه­نگاری ایران، گواه بر این مطلب می­باشد که به­ طور معمول، کتیبه­ها را از منظر تاریخ معماری و متن کتیبه مورد بررسی قرار داده­اند و جنبه­ های بصری و گونه­شناسی آنها کمتر لحاظ شده است، همچنین این مورد در بررسی­های انجام شده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز قابل ذکر می­باشد، به­ طوری­که کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر ساختار و شکل کتیبه مورد بررسی قرار نگرفته و دیگر اینکه در هیچ کدام از پژوهش­های به­عمل آمده، عناصر زیبایی­شناسی و بصری موجود در این کتیبه­ها تحلیل و مداقه نشده­اند.
۱ – ۶ روش و ابزارگردآوری اطلاعات
ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش بر مبنای مطالعات کتابخانه­ای و تحقیقات میدانی استوار می­باشد.
۱ – ۷ روش انجام تحقیق
روش تحقیق این پژوهش، توصیفی - تحلیلی با نظر به­روش استقرایی بوده و بر مبنای داده ­های کتابخانه­ای شامل: متون تاریخی، متون مرتبط با کتیبه­نگاری و خوشنویسی و تزیینات­، بر مبنای داده ­های میدانی شامل: تصویر­برداری از کتیبه­های موجود در حرم امام رضا (ع) در صحن­های مختلف این مجموعه زیارتی می­باشد.
۱ – ۸ روش تحلیل اطلاعات
در این پژوهش با بهره گرفتن از روش کیفی و بر مبنای عقل، منطق و استدلال مطالعات انجام شده است و به­سوالات تحقیق پاسخ داده شده است.
۱ – ۹ تاریخچه
۱ – ۹ - ۱ مجموعه زیارتی امام ­رضا (ع)