فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه…………………………………………………………………………………………………………… 1
فصل اول: کلیات پژوهش
1– 1 بیان مسأله……………………………………………………………………………………………… 4
1 – 2 اهداف پژوهش………………………………………………………………………………………. 5
1– 2 – 1 هدف اصلی…………………………………………………………………………………… 5
1– 2 – 2 هدف فرعی …………………………………………………………………………………… 5
1 – 3 اهمّیّت و ضرورت تحقیق …………………………………………………………………………. 5
1 – 4 سوالات تحقیق………………………………………………………………………………………. 6
1– 4 – 1 سوال اصلی……………………………………………………………………………………. 6
1 – 4 – 2 سوالات فرعی ……………………………………………………………………………… 7
1 – 5 پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………. 7
1 – 6 روش و ابزارگردآوری اطلاعات…………………………………………………………………. 10
1 – 7 روش انجام تحقیق …………………………………………………………………………………. 10
1 – 8 روش تحلیل اطلاعات ……………………………………………………………………………. 10
1 – 9 تاریخچه……………………………………………………………………………………………… 11
1 – 9 – 1 مجموعه زیارتی امام رضا (ع)…………………………………………………………….. 11
1 – 9 – 2 تاریخچه حرم امام رضا (ع) از آغاز تا پیش از حمله مغول………………………….. 11
1 – 9 – 3 مجموعه امام رضا (ع) در دوره مغول…………………………………………………….. 14
1 – 9 – 4 مجموعه امام رضا (ع) در دوره تیموری………………………………………………… 14
1 – 9 – 4– 1 صحن عتیق…………………………………………………………………………… 15
1 – 9 – 4 – 2 مدارس احداثی در مجموعه امام رضا (ع)……………………………………… 15
1 – 9 – 4 – 3 رواقها……………………………………………………………………………….. 17
1 – 9 – 4 – 4 مسجد گوهرشاد ……………………………………………………………………. 17
1 – 9 – 5 مجموعه امام رضا (ع) در دوره صفویه………………………………………………….. 18
1 – 9 – 5 – 1 صحن عتیق………………………………………………………………………….. 19
1 – 9 – 5– 2 گنبد مطهر …………………………………………………………………………… 20
1 – 9 – 5 – 3 رواقها………………………………………………………………………………. 20
1 – 9 – 5 – 4 مدارس احداثی در مجموعه امام رضا (ع) …………………………………….. 21
1 – 9 – 6 مجموعه امام رضا (ع) در دوره افشاریه تا دوره قاجاریه ………………………….. 21
1 – 9 – 7 مجموعه امام رضا (ع) در دوره قاجاریه ……………………………………………….. 22
1 – 9 – 7 – 1 صحن نو…………………………………………………………………………….. 23
1 – 9 – 7 – 2 مدرسه علینقی میرزا ………………………………………………………………. 24
1 – 9 – 7 – 3 رواقها………………………………………………………………………………. 24
1 – 9– 8 مجموعه امام رضا (ع) در دوره پهلوی …………………………………………………. 25
1 – 9 – 8 – 1 رواقها ……………………………………………………………………………… 25
1 – 9 – 8 – 2 کتابخانه آستانقدس …………………………………………………………….. 28
1 – 9 – 8 – 3 موزه و صحن موزه ………………………………………………………………. 28
1 – 9– 9 مجموعه امام رضا (ع) در دوره انقلاب اسلامی……………………………………….. 29
1 – 9 – 9 – 1 صحنها……………………………………………………………………………… 29
1 – 9 – 9 – 2 رواق دارالولایه…………………………………………………………………….. 33
1 – 9 – 9 – 3 دانشگاه علوم اسلامی رضوی …………………………………………………… 33
1 – 10 تعاریف …………………………………………………………………………………………….. 33
1 – 10- 1 وجه تسمیه کتیبه……………………………………………………………………………. 33
1 – 10 – 2 کتیبهنگاری ……………………………………………………………………………….. 34
1 – 10 – 2 - 1 خط کوفی …………………………………………………………………………. 35
1 – 10 – 2 – 1- 1 کوفیتزیینی …………………………………………………………………. 35
1 – 10 – 2 – 1- 2 کوفی بنایی…………………………………………………………………… 36
1 – 10 – 2 - 2 خط محقق………………………………………………………………………….. 37
1 – 10 – 2 - 3 خط ثلث……………………………………………………………………………. 37
1 – 10 – 2 - 4 خط نسخ……………………………………………………………………………. 38
1 – 10 – 2 - 5 خط تعلیق…………………………………………………………………………… 39
1 – 10 – 2 – 6 خط نستعلیق……………………………………………………………………….. 40
1 – 10 – 3 مفاهیم بصری ……………………………………………………………………………… 41
1 – 10 – 3 – 1 آهنگ بصری …………………………………………………………………….. 41
1 – 10 – 3 – 2 تعادل……………………………………………………………………………….. 42
1 – 10 – 3 – 3 تباین………………………………………………………………………………… 43
1 – 10 – 3 – 4 ترکیببندی ………………………………………………………………………. 43
1 – 10 – 3 – 4 – 1 ترکیب عمودی ……………………………………………………………. 43
1 – 10 – 3 – 4 – 2 ترکیب متقاطع………………………………………………………………. 44
1 – 10 – 3 – 4 – 3 ترکیب مثلث ……………………………………………………………….. 44
1 – 10 – 3 – 4 – 4 ترکیب اریب ……………………………………………………………….. 44
1 – 10 – 3 – 4 – 5 ترکیب دایره………………………………………………………………… 44
1 – 10 – 3 – 4 – 6 تناسب ………………………………………………………………………. 45
فصل دوم: گونه شناسی کتیبهها
2 – 1 مقدمه …………………………………………………………………………………………………. 47
2 – 2 دستهبندی کتیبهها…………………………………………………………………………………… 48
2 – 2 – 1 دستهبندی محتوایی …………………………………………………………………………. 50
2 – 2 -1 – 1 کتیبههای مذهبی …………………………………………………………………….. 50
2 – 2 -1 – 1 – 1 آیات قرآنی …………………………………………………………………… 51
2 – 2 -1 – 1 – 2 احادیث………………………………………………………………………….. 52
2 – 2 -1 – 1 – 3 ادعیه و تذکرهها ……………………………………………………………….. 53
2 – 2 -1 – 1 – 4 ابیات شعر ………………………………………………………………………. 55
2 – 2 -1 – 2 کتیبههای احداثیه ……………………………………………………………………. 55
2 – 2 -1 – 3 کتیبههای مذهبی – احداثیه……………………………………………………….. 57
2 – 2 – 2 دستهبندی براساس خط…………………………………………………………………….. 57
2 – 2 – 2 – 1 کاربرد خط کوفی در کتیبهنگاری ……………………………………………… 59
2 – 2 – 2 – 1 – 1خط کوفی ساده ………………………………………………………………. 59
2 – 2 – 2 – 1 – 2 خط کوفیتزیینی …………………………………………………………….. 60
2 – 2 – 2 – 1 – 3 کوفی بنایی (معقلی) …………………………………………………………. 60
2 – 2 – 2 – 2 کاربرد خط ثلث درکتیبهنگاری …………………………………………………. 61
2 – 2 – 2 – 3 کاربرد خط نستعلیق درکتیبهنگاری …………………………………………….. 65
2 – 2 – 3 دستهبندی براساس قالب و شکلکلی …………………………………………………… 68
2 – 2 – 3 – 1 کتیبههای طوماری………………………………………………………………….. 69
2 – 2 – 3 – 2 قاببندیها …………………………………………………………………………. 72
2 – 2 – 3 – 3 الواح کتیبهای……………………………………………………………………….. 74
2 – 2 – 3 – 3 – 1 الواح ترنجی ………………………………………………………………….. 75
2 – 2 – 3 – 3 – 2 الواح شمسهای (مدور)……………………………………………………….. 77
2 – 2 – 3 – 3 – 3 الواح هندسی …………………………………………………………………. 78
2 – 2 – 4 ترکیب خط درکتیبه ……………………………………………………………………….. 80
2 – 2 – 4 – 1 کتیبههای تکسطری………………………………………………………………… 80
2 – 2 – 4 – 2 کتیبههای طوماری دوطبقه و سهطبقه ……………………………………………… 82
2 – 2 – 4 – 3 کتیبههای طوماری مادر و بچه …………………………………………………….. 84
2 – 2 – 4 – 4 کتیبههایکمربندی …………………………………………………………………… 86
2 – 2 – 5 مصالح مورد استفاده در کتیبهها …………………………………………………………. 87
2 – 2 – 5 – 1 آجرکاری …………………………………………………………………………… 88
2 – 2 – 5 – 2 سنگ ………………………………………………………………………………… 90
2 – 2 – 5 – 3 گچ……………………………………………………………………………………. 92
2 – 2 – 5 – 4 کاشی ……………………………………………………………………………….. 93
2 – 2 – 5 – 4 – 1 کاشی معرق…………………………………………………………………… 94
2 – 2 – 5 – 4 – 2 کاشی هفترنگ…………………………………………………………….. 95
2 – 2 – 5 – 4 – 3 کاشی زیررنگی ……………………………………………………………… 97
2 – 2 – 5 – 4 – 4 کاشی زرینفام……………………………………………………………….. 98
2 – 2 – 5 – 4 – 5 کاشی معقلی …………………………………………………………………. 99
2 – 2 – 5 – 5 تزیینات چوبی………………………………………………………………………. 100
2 – 2 – 5 – 6 آیینهکاری…………………………………………………………………………… 101
2 – 2 – 5 – 7 فلزکاری …………………………………………………………………………….. 102
2 – 2 – 6 رنگ در کتیبهها …………………………………………………………………………. 103
2 – 3 جمعبندی…………………………………………………………………………………………….. 105
فصل سوم: تحلیل ساختاری کتیبهها
3 – 1 مقدمه …………………………………………………………………………………………………. 107
3 – 2 بررسی کیفیات بصری در کتیبهها ………………………………………………………………. 108
3 – 2 – 1 آهنگ بصری ……………………………………………………………………………….. 108
3 – 2 – 2 تعادل …………………………………………………………………………………………. 112
3 – 2 – 3 تباین…………………………………………………………………………………………… 116
3 – 2 – 4 ترکیببندی ………………………………………………………………………………… 119
3 – 2 – 5 تناسب ………………………………………………………………………………………… 125
3 – 3 مختصری درباره ویژگیهای حروف ………………………………………………………….. 128
3 – 4 کرسی…………………………………………………………………………………………………. 139
3 – 5 جمعبندی …………………………………………………………………………………………… 142
فصل چهارم: نتیجهگیری
4 – 1 بحث ………………………………………………………………………………………………….. 144
4 – 2 نتیجه ………………………………………………………………………………………………….. 146
4 – 3 پیشنهادات …………………………………………………………………………………………… 151
طرح عملی
معرفی ………………………………………………………………………………………………………….. 154
مشخصات فنی ……………………………………………………………………………………………….. 154
فهرست منابع …………………………………………………………………………………………………. 156
پیوست مطالب………………………………………………………………………………………………… 165
فهرست تصاویر
تصویر 1 – 1. نمونهای بهخط کوفی تزیینی، مدرسه نظامیه خرگردخواف، مأخذ تصویر: Sheila s. Blair, 1998: 81………………………………………………………………………………………………………………. 36
تصویر2 – 1. نمونهای بهخط کوفی بنایی ساده با عبارت اللهاکبر، داخل ایوان مقصوره، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………………………………………………….. 37
تصویر3 – 1. نمونهای بهخط محقق در قرآنی از شیراز ، بهکتابت یحیی جمالی صوفی، مأخذتصویر: سفادی، 1381: 73 37
تصویر4 – 1. نمونهای کتیبه بهخط ثلث، ایوان ساعت صحن عتیق، رقم علیرضا عباسی، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………………………………………………….. 38
تصویر5 – 1. نمونهای بهخط نسخ انتظام یافته در قرآن، کتابت وصال شیرازی، قرن 13هـ، مأخذ تصویر: سفادی، 1381: 68………………………………………………………………………………………………………………. 39
تصویر6 – 1. نمونهای بهخط تعلیق، کتابخانه مرکزیآستان قدس، بهکتابت میرزا عبدالوهاب
نشاط معتمدالدوله، ، مشهد، مأخذتصویر: مهدیزاده، رزا، 1369: 99 ……………………………………… 40
تصویر 7 – 1. نمونهای بهخط نستعلیق، کتابخانه مرکزی آستانقدسرضوی، کتابت علیرضا عباسی، مأخذتصویر: مهدیزاده، رزا، 1369: 15………………………………………………………………………………………. 41
تصویر1 – 2. نمونهای ازکتیبههای احداثیه، گنبد مطهر امام رضا (ع)، اثر محمدحسین شهیدالمشهدی، دوره قاجار، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………………… 57
تصویر 2 – 2. نمونهای بهخط کوفی ساده، صحن هدایت از مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1393…………………………………………………………………………………………………………. 59
تصویر 3– 2. نمونهای بهخطکوفیتزیینی ، پیشانی ایوان طلای صحن جمهوری اسلامی، مجموعه
زیارتی امام رضا (ع)، دوره معاصر، مأخذ تصویر: نگارنده، مهر 1393 …………………………………. 60
تصویر 4– 2. نمونهای بهخط کوفی گرهدار با متن ((فَسَیکفیکِهِم الله و هُو السَمیعُ العَلیم))، تهستون غرفههای صحن گوهرشاد، بدون تاریخ، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی…………………….. 60
تصویر5– 2. نمونهای بهخط کوفی بنایی با عبارات الله، محمد، علی، فاطمه، گنبد مطهر امام رضا(ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………………………….. 61
تصویر 6 – 2. نمونهای از کتیبههای موجود در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) که ترکیبی از چند نوع خط ثلث، نسخ، محقق و رقاع میباشد. سردر ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، دوره قاجاریه، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1393…………………………………………………………………………………………………… 64
تصویر 7 – 2. نمونهای بهخط ثلث، داخل ایوان ساعت صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، اثر علیرضا عباسی، دوره صفویه، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی…………………………………. 64
تصویر 8 – 2. نمونهای بهخط ثلث، داخل ایوان شرقی صحننو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، اثر محمدحسین شهیدالمشهدی،1271ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………… 64
تصویر 9 – 2. نمونهای بهخط نستعلیق، ایوان طلای صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، اثر محمد علیبن سلیمانالرضوی، دوره افشاریه، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی…………………….. . 66
تصویر10– 2. نمونهای بهخط نستعلیق، ازارههای بیرونی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، اثر محمدالموسوی، 1320 ق، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1393…………………………………………………………. 66
تصویر 11 – 2. نمونهای بهخط نسخ مرقوم بر کاشی هشتپر، بهکار رفته در ازارههای حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن 7 ش، مأخذ تصویر: نگارنده، دی ماه 1393…………………………………………… 67
تصویر 12 – 2. نمونهای بهخط تعلیق مرقوم بر کاشی هشتپر، بهکاررفته در ازارههای حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن 7ش، مأخذ تصویر: نگارنده، دی ماه 1393……………………………………………. 67
تصویر 13 – 2. نمونهای بهخط تعلیق مرقوم بر کاشی زرین فام ستارهای، بهکاررفته در ازارههای حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن 7ش، مأخذتصویر: نگارنده، دی ماه 1393…………………………………….. 68
تصویر 14 – 2. نمونهای بهخط ثلث و طغرا، قسمت پایین لبه دهانهی ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ تصویر: صحراگرد، 1391: 145………………………………………. 68
تصویر 15 – 2. نمونهای از کتیبه طوماری بهقلم ثلث و کوفی، ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، 1394ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی…………………………………….. 71
تصویر16 – 2. نمونهای از کتیبه طوماری بهقلم ثلث، ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمدحسین شهیدالمشهدی، دوره قاجار، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………. 71
تصویر17 – 2. نمونهای از کتیبه طوماری احداثیه بهقلم نستعلیق، ازارههای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمدحسن رضوان، 1342ش. مأخذ تصویر: نگارنده، مهر 1393………………………………… 71
تصویر 18 – 2. نمونه ای از کتیبه طوماری محرابی(گردان)، بهخط ثلث و کوفیتربیعی، قسمتی از ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، 1288ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی. 72
تصویر 19 – 2. نمونهای از کتیبه قاببندی شده بهقلم ثلث، ازارههای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمدحسن رضوان، 1365ق، مأخذ تصویر: نگارنده، آبان 1393……………………………….. 73
تصویر20 – 2. نمونهای از کتیبه قاببندی شده بهقلم ثلث و کوفی تربیعی، ایوان شرقی مسجدگوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………… 73
تصویر21 – 2. نمونهای از کتیبه قاببندی شده بهقلم کوفیبناییساده، سرپایه نمای خارجی ایوان شرقی مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ تصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی…………… 74
تصویر 22 – 2. بخشی از کتیبه احداثی قاببندی شده بهقلم نستعلیق، قسمت بیرونی ایوان ساعت صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمد موسوی صنیعالتولیه، 1317ق، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1393 74
تصویر 23 – 2. نمونهای از الواح ترنجی، قسمتی از ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، 1288ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………….. 75
تصویر 24 – 2. نمونهای ازالواح ترنجی، ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، 1277ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………….. 76
تصویر 25 – 2. نمونهای از الواح ترنجی، ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، محمد موسوی، قاجار، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1393……………………………………………………………………….. 76
تصویر 26 – 2. نمونهای از الواح ترنجی، ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، دوره قاجار، مأخذ تصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………………………….. 77
تصویر27 – 2. نمونه ای از الواح شمسهای، قسمت بیرونی ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………………… 77
تصویر28 – 2. نمونهای از الواح شمسهای، رواق دارالهدایه، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1391…………………………………………………………………………………………………………. 78
تصویر29 – 2. نمونهای از الواح شمسهای، مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، 1345ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………………………….. 78
تصویر30 – 2. نمونهای از الواح هندسی بهخط کوفی، پایه غرفههای صحن مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی……………………………………………. 79
تصویر31 – 2. نمونهای از الواح هندسی بهخط نستعلیق منقوش بردرب چوبی، داخل ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………. 79
تصویر32 – 2. نمونهای از الواح هندسی بهخط نستعلیق، رواق توحیدخانه، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، دوره قاجار، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1393……………………………………………………………………….. 80
تصویر33 – 2. نمونهای کتیبه تک سطری از کاشیهای زرینفام برجسته اطراف بقعه مبارک بهخط ثلث آمیخته بهرقاع آبی رنگ، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: نگارنده، مهر 1393……………………. 81
تصویر34 – 2. نمونهای کتیبه تک سطری بهخط نستعلیق داخل ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، 1399ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنر آستان قدس رضوی……………………………………….. 81
تصویر35 – 2. نمونهایکتیبه تک سطری بهخط ثلث، ته ستون غرفههای صحن مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: صحراگرد، 1391: 169……………………………………………………… 81
تصویر36 – 2. نمونهایکتیبه تکسطری بهخط نسخ،کاشیهای هشت ضلعی ازارههای حرم مطهر، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، موزه آستان قدس رضوی، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1393……………………………. 81
تصویر37 – 2. نمونهای از کتیبه طوماری دوطبقه بهخط ثلث، ایوان ساعت صحن عتیق، رقم علیرضا عباسی، دوره صفویه، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی……………. 83
تصویر38 – 2. نمونهای از کتیبه طوماری دوطبقه بهقلم نستعلیق، ایوان طلای صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: نگارنده، مهر 1393………………………………………………………………………… 83
تصویر39 – 2. نمونهای از کتیبه طوماری دوطبقه بهقلم ثلث با نوشته خفی بهقلم کوفی تربیعی بر بالای آن، ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، 1394 ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی 83
تصویر40 – 2. نمونهای از کتیبه دو طبقه بهخط ثلث، داخل صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمدحسین موحد، دوره معاصر، مأخذتصویر: نگارنده، آذر 1393………………………………………………. 84
تصویر41 – 2. نمونهای از کتیبههای طوماری مادر و بچه، با قلم ثلثجلی و کوفیخفی بر بالای آن، سردر ایوانمقصوره مسجدگوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم بایسنغرمیرزا، 821 ق، مأخذ تصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………………………………………………… 85
تصویر1 – 3. نمونهای کتیبه طوماری مادر و بچه بهخط ثلث و کوفی، داخل نقارهخانه صحن عتیق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………………………….. 110
تصویر 2 – 3. تحلیل ساختاری کتیبه، ایجاد آهنگ بصری متناوب درکتیبه با تکرار افراشتهها و ایجاد نوعی انتظار در بیننده در تکرار متنوع حروف عمودی…………………………………………………………………….. 110
تصویر3 – 3. نمونهای کتیبه طوماری به خط ثلث ، ایوان ساعت صحن عتیق، قلم علیرضا عباسی، دوره صفویه، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………………… 110
تصویر 4 – 3. ایجاد آهنگ بصری متناوب درکتیبه با تکرار افراشتهها و ایجاد نوعی انتظار در بیننده در تکرار متنوع حروف عمودی…………………………………………………………………………………………………………. 110
تصویر 5 – 3. ایجاد آهنگ بصری متناوب درکتیبه با تکرار حروف گرداندام (دوایر منقبض و منبسط) 110
تصویر6– 3. نمونهای کتیبه قاببندی بهخط نستعلیق، ازاره بیرونی صحن عتیق، رقم محمد الموسوی، 1317، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1393……………………………………………………………………………………….. 111
تصویر 7 – 3. ایجاد آهنگ بصری متناوب با تکرار الفها و حروف عمودی در قاب کتیبه…… 111
تصویر8 – 3. ایجاد آهنگ بصری یکنواخت با حروف گرداندام در کرسی اول کتیبه…………. 111
تصویر9 – 3. ایجاد آهنگ بصری یکنواخت، سمت راست و بر کرسی دوم کتیبه……………… 111
تصویر10 – 3. نمونهای کتیبه الواح بهخط نستعلیق، ازارههای بیرونی صحن نو، رقم محمدالموسوی، 1320، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1393……………………………………………………………………………………….. 112
تصویر 11 – 3. ایجاد آهنگ بصری متوالی، با تکرار حروف گرداندام از پایین کتیبه بهسمت بالا 112
تصویر12 – 3. نمونهای کتیبه طوماری کمربندی بهخط ثلث، سردر ایوان طلای صحن عتیق، رقم محمدرضا امامیاصفهانی، 1085ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………… 114
تصویر13 – 3. ایجاد تعادل بصری با استفاده از آهنگ متناوب در افراشتهها وکمربند حرف «یاء» که سبب تقسیم فضای کتیبه شده است……………………………………………………………………………………………….. 114
تصویر14 – 3. نمونهای کتیبه الواح بهخط نستعلیق، ازارههای صحننو، رقم محمدالموسوی، مأخذتصویر: نگارنده، مهر 1393…………………………………………………………………………………………………………. 114
تصویر15 – 3. ایجاد تعادل بصری با استفاده ازحروف کشیده در بالا و پایین کتیبه……………. 114
تصویر16 – 3. نمونهای کتیبه بهخط کوفی بنایی ساده با عبارتاللهاکبر، داخل ایوان مقصوره، مأخذتصویر: مصدقیان، 1384: 76…………………………………………………………………………………………………… 115
تصویر 17 – 3. تعادل بصری با استفاده از شبکهبندی حروف افقی و عمودی در قاب کتیبه….. 115
تصویر 18 – 3. تعادل بصری با رعایت فضای مثبت و منفی در بین حروف……………………… 115
تصویر 19 – 3. نمونهای کتیبه طوماری کمربندی بهخط ثلث، سردر ایوان طلای صحن عتیق، رقم محمدرضا امامیاصفهانی، 1085ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………… 117
تصویر 20 – 3. ایجاد تباین اندازه، با استفاده از افراشتههای عمودی نسبت به دیگر حروف افقی کتیبه 117
تصویر 21 – 3. ایجاد تباین جهت، با استفاده از حروف مورب در قاب کتیبه…………………… 117
تصویر 22 – 3. ایجاد تباین رنگهای مکمل و تاریک و روشن در کتیبه……………………….. 117
تصویر 23– 3. نمونهایکتیبه الواح بهخط نستعلیق، رقم محمدالموسوی، ازارههای صحن نو، مأخذتصویر: نگارنده، مهر 1393…………………………………………………………………………………………………………. 118
تصویر 24 – 3. ایجاد تباین اندازه، با استفاده از حروف کشیده در قاب کتیبه…………………… 118
تصویر25– 3. نمونهای کتیبه بهخط کوفی بنایی مسطح، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)،گنبد مسجد گوهرشاد، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………………… 118
تصویر26 – 3. ایجاد تباین اندازه، با استفاده از افراشتهها در خط کوفی بنایی و تباین جهت، با مورب شدن و در تضاد قرار گرفتن طُره در حروف عمودی……………………………………………………………………….. 118
تصویر 27 – 3. ایجاد تباین رنگهای تاریک و روشن در کتیبه…………………………………… 119
تصویر 28– 3. نمونهای کتیبه کمربندی بهخط ثلث، نقارهخانه صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………………………….. 121
تصویر 29 – 3. ترکیببندی عمودی با استفاده از آهنگ بصری در افراشتهها و ایجاد ثبات و پایداری در کتیبه 121
تصویر30 – 3. قرارگیری حروف عمودی و کمربند افقی حروف، در وسط کتیبه با تقسیمبندی قاب کتیبه بهدو قسمت مساوی و ایجاد ترکیببندی متقاطع در کتیبه……………………………………………………………. 121
تصویر 31 – 3. قرارگیری حروف اریب و تقسیم قاب کتیبه، ایجاد تباین جهت و ترکیببندی اریب در کتیبه 121
تصویر 32 – 3. نمونهای کتیبه کمربندی بهخط ثلث، داخل ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا(ع)، 1274 ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی……………………………………………… 122
تصویر 33 – 3. ترکیببندی عمودی با استفاده از آهنگ بصری در افراشتهها و ایجاد ترکیببندی متقاطع با قرارگیری حروف عمودی و کمربند افقی حروف…………………………………………………………………… 122
تصویر 34 – 3. ترکیببندی اریب با مورب شدن حروف در بخشی از قاب کتیبه……………… 122
تصویر 35 – 3. نمونهای الواح ترنجی، خط رقاع آمیخته بهثلث، ایوان طلای صحن نو، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی………………………………………………………………………………………….. 123
تصویر 36 – 3. ترکیببندی متقاطع با چیدمان حروف عمودی و کمربند حروف مورب ………… 123
تصویر 37– 3. ترکیببندی دایره در قسمت بالا، وسط و پایین لوح ترنجی و ایجاد ترکیب مثلث در وسط دایره با توجه بهتوالی حروف……………………………………………………………………………………………….. 123
تصویر 38 – 3. نمونهای کتیبه قاببندی بهخط نستعلیق، ازاره بیرونی صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمد الموسوی، 1317ق، مأخذتصویر: نگارنده آبان 1393……………………………………… 124
تصویر 39– 3. ترکیببندی مثلث با توالی و رابطه نقاط با یکدیگر………………………………… 124
تصویر 40 – 3. نمونهای الواح ترنجی بهخط نستعلیق، رواق منتهی بهپیشروی مبارک، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: نگارنده مهر 1393………………………………………………………………………….. 124
مقدمه
هنر ایران در دوران اسلامی هنری مقدس است که درکوچکترین اجزای آن نشانههای دانش و تفکر وجود دارد. یکی از ابعاد هنر اسلامی، معماری میباشد و کتیبهنگاری بخشی از تزیینات معماری اسلامی محسوب میگردد. با بررسی کتیبههای بهجا مانده از معماری اسلامی ایران میتوان بهشناخت کامل و عمیقی از هنر مذهبی دست یافت و بهاستناد تاریخی آن پیبرد. علاوه بر آن با بررسی جنبههای هنری و بصری موجود در این کتیبهها قابلیتهای بصری آن شناخته شده و شیوههای مختلف خط مورد استفاده درآن بازشناسی میشود. از آنجایی که بیشترین کاربرد کتیبهنگاری اسلامی در ابنیه مذهبی بهخصوص آرامگاهها، مدارس، مساجد و مجموعههای زیارتی بوده است، مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با در برداشتن تزیینات بیشماری از معماری، همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. این مجموعه زیارتی که همزمان با شکلگیری بنای قبه مبارک علی بن موسی الرضا (ع)، در شهر مشهد ایجاد شده است بهمرور زمان دستخوش بازسازی و مرمتهای بیشماری در ادوار متمادی تاریخ بوده و همواره کتیبهنگاری بخش مهمی از جنبههای بصری و تزیینی موجود در این مجموعه زیارتی قلمداد شده است. در این راستا با تمرکز بر موضوع کتیبهنگاری میتوان خطوط مورد استفاده در کتیبههای این مجموعه را بر اساس ویژگیهای بصری آن شناسایی و دستهبندی نمود و این کتیبهها را از منظر شکل، ساختار، رنگ و نوع ترکیببندیهای به کار رفته در آن مورد مداقه قرار داد.
در این پژوهش با تمرکز بر موضوع مورد بررسی در فصل نخست، کلیات پژوهشی که در برگیرنده ساختار اصلی این پایاننامه است و شامل بیانمسأله، اهداف پژوهش، اهمّیّت و ضرورت تحقیق، سوالات، پیشینه تحقیق، روش و ابزارگردآوری، روش انجام تحقیق و روش تحلیل اطلاعات میباشد، آورده شده است و پس از آن تاریخچهای اجمالی از روند ساخت کالبدی مجموعه زیارتی امام رضا (ع) و کتیبههای شکل گرفته از دورههای مختلف تاریخ در اماکن متبرکهی این مکان مقدس مطرح شده است و درباره روند ساخت هریک از صحنها، رواقها و کتیبههای ایجاد شده در هر دوره از ابتدای شکلگیری این مجموعه تا دوره معاصر بررسیهایی صورت گرفته است و نام هنرمندان و بانیان هر یک از بناهای موجود در این مجموعه زیارتی عنوان شده و پس از آن در بخش دیگر از همین فصل، تعیین برخی از تعاریف بهکار رفته در این رساله آمده است. در فصل دوم، کتیبهها از منظر متن، قالب و شکل کلی، خط و ترکیب خط در کتیبه، مواد و مصالح ساخت و رنگ گونهشناسی شده، بهطوریکه از منظر متنکتیبههای مذهبی، احداثیه و مذهبی – احداثیه معرفی گردیده و از منظر قالب و شکل کلی، کتیبهها در بخشهای طوماری، قاببندی و الواح مورد بررسی قرار گرفتهاند و روند استفاده از قلمهای کوفی، ثلث و نستعلیق که از کاربردیترین خطوط مورد استفاده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) میباشند در کتیبهنگاری مطرح گردیده است. همچنین در بررسی ترکیب خط در کتیبه، کتیبهها از نظر تکسطری، مادر و بچه، طوماری دو طبقه و سه طبقه و کتیبههای کمربندی مورد مطالعه قرار گرفتهاند. در بررسیهایی که پیرامون مواد و مصالح انجام شده است، نیز کتیبهها از منظر فن اجرا در انواع کاشیکاری، سنگ، گچ، تزیینات چوبی، فلزکاری و آیینهکاری مورد مداقه قرار گرفته است. در فصل سوم نیز قابلیتهای بصری کتیبههای این مجموعه زیارتی از منظرهای مختلفی چون: کیفیات بصری که شامل: آهنگ بصری، تعادل، تباین، ترکیببندی و تناسب میباشند و ویژگیهای حروف کتیبهها که شامل: افراشتهها، حروف کشیده، گرد اندامها و حروف کوتاه میباشند و همچنین فضاهای ایجاد شده در بین حروف مورد مطالعه قرار گرفته و تحلیل شده است. فصل چهارم که شامل نتیجهای از کل روند پژوهش میباشد، در برگیرنده جمعبندی کلی مطالب، پاسخ بهسوالات ابتدای پژوهش و پیشنهادات میباشد. لازم بهذکر است که در قسمت پیوست مطالب چندی از کتیبههای این مجموعه زیارتی در جداولی از منظر: متن، تاریخ کتابت، هنرمندان، بانیان، نوع خط و فن اجرا آورده شده است که جهت کسب اطلاعات بیشتر از کتیبهها میتوان بهاین بخش رجوع کرد.
