برای نمونه گیری از روش نمونه گیری خوشه ای استفاده شد. در پژوهش حاضر ابتدا شهر تهران به پنج منطقه شمال، جنوب، مرکز، شرق و غرب تقسیم شد. سپس یک منطقه و از این منطقه دو مدرسه و در نهایت ۳۰ دانش آموز (از هر مدرسه ۱۵ نفر) بر اساس ملاک های ورودی پژوهش به صورت تصادفی انتخاب شدند. سپس دانش آموزان یک مدرسه به عنوان گروه آزمایش و دانش آموزان مدرسه دیگر به عنوان گروه کنترل انتخاب شد و پس از تکمیل آزمون توجه تولوز – پیرون و آزمون شناختی- تشخیصی کی میزان فراخنای توجه آن ها ثبت گردید. لازم به ذکر است که در طول اجرای پژوهش، افت آزمودنی مشاهده نشد.

۱-۳-۳ معیارهای ورود به مطالعه:

1. 1. تنها کم توان ذهنی آموزش پذیر (بهره هوشی ۷۵-۵۰) باشند.

1. 1. در دامنه سنی ۸ تا ۱۲ سال و در مقطع ابتدایی مشغول به تحصیل باشند.

۲-۳-۳ معیارهای خروج از مطالعه:

1. 1. وجود اختلالاتی نظیر اوتیسم، کمبود توجه/ بیش فعالی، ناشنوایی یا کم شنوایی، نابینایی و مشکلات شدید حرکتی به این دلیل که فرایند نمایش درمانی را با مشکلاتی مواجه می سازد.

1. 1. مصرف داروهای محرک از سوی دانش آموز.

1. 1. شرکت در جلسات درمانگری مشابه برنامه مداخله ای مورد استفاده در پژوهش حاضر.

۴-۳ ابزار پژوهش:
۱-۴-۳ آزمون مربعات دنباله دارتولوز- پیرون
برای سنجش فراخنای توجه در نمونه ها از آزمون تولوز- پیرون استفاده شده است. این آزمون جزء معتبرترین مقیاس های سنجش توجه است که در مطالعات مختلفی برای سنجش توجه استفاده شده است ( رضاییان و دیگران،۲۰۰۷؛ لوپز^[۳۰۲] و وازکواِز^[۳۰۳]،۲۰۰۳؛ آلوجا^[۳۰۴]، کالام^[۳۰۵]، آبود^[۳۰۶]، جوان اِسپینوزا^[۳۰۷]، ۲۰۰۰). آزمون توجه ارادی تولوز- پیرون، بردون و بوناردل^[۳۰۸]از جمله آزمون های ساده کاغذ و مدادی است. آزمون تولوز- پیرون ابتدا توسط روانشناس فرانسوی هانری پیرون ابداع شد و بعدها مورد تجدید نظر قرار گرفت (ایروانی، ۱۳۸۰). این آزمون از جمله آزمون های عملکرد مداوم^[۳۰۹] است که از تعدادی تصویر مکعب های دنباله دار تشکیل شده است. این مکعب ها دارای چندین الگو می باشند که به تناوب در جدول تکرار می شوند. برای افراد معمولی ۳ مکعب در بالای صفحه به عنوان مکعب های الگو معرفی می شود. آزمودنی باید طی مدت زمان و در شرایط استانداردی که آزمون معرفی می کند مکعب هایی که مشابه ۳ الگو هستند را انتخاب کرده و علامت بزند. تعداد انتخاب های درست، تعداد انتخاب های غلط و تعداد انتخاب های فراموش شده در واحد زمان تعیین کننده نمره توجه فرد است. مطالعات متعدد با توجه به خصوصیات مطالعه اشکال تعدیل شده ای از این آزمون را استفاده کرده اند (گنجی، ۱۳۸۵). در این پژوهش نیز با توجه به خصوصیات نمونه پژوهش- افراد کم توان ذهنی- شکل تعدیل یافته ای از آزمون استفاده شده است.رضاییان و همکارانش (۲۰۰۷) این ابزار را برای افراد کم توان ذهنی از طریق روش آزمون مجدد اعتبار یابی کرده اند. بدین ترتیب که آزمون را در مورد یک گروه ۱۰ نفری از آزمودنی ها (کم توان ذهنی) اجرا کردند. ابزار فوق ۲ هفته بعد مجدداً در اختیار همین گروه قرار گرفت. ضریب همبستگی نمرات حاصل از اجرای مجدد آزمون ۹۱/۰ بوده است، بنابراین نمرات دو آزمون از همبستگی بالایی برخوردار بودند که نشان دهنده پایایی مناسب ابزار است. این شکل از آزمون به این صورت است که یک مکعب دنباله دار در بالای صفحه به عنوان الگو معرفی می شود. آزمودنی ۵ دقیقه زمان در اختیار دارد تا از سمت چپ به راست صفحه آزمون شروع کرده و کلیه مکعب های که مشابه مکعب الگو هستند را انتخاب کرده و علامت بزند.
۱-۱-۴-۳نمره گذاری وتفسیرنتایج
آزماینده ابتدا نمودارآزمایش را با توجه به پاسخهای صحیح آزمودنی ترسیم می کند.بدین منظور با بهره گرفتن از فرمول زیر برای هر موقعیت امتیازحاصل یا میزان کارآمدی و توجه آزمودنی را به دست می آورد. فرمول مذکور بدین شکل است؛ با محاسبه حاصل جمع تعداد پاسخهای غلط و تعداد پاسخهای فراموش شده و تفریق آن از تعداد کل پاسخ های صحیح عدد نهایی بر ۲ تقسیم می شود تا میزان توجه یا کارآمدی توجه آزمودنی به دست آید.آزمودنی به ازای هر انتخاب درست یک نمره مثبت دریافت کرده و به ازای هر انتخاب غلط نیم نمره منفی دریافت می کند، از جمع جبری آن ها نمره توجه فرد محاسبه می شود (گنجی، ۱۳۸۵).
آزماینده با بهره گرفتن از این نتایج محورافقی را برای موقعیتها و محورعمودی رابرای میزان توجه یا کارآمدی درجه بندی و نمودار مربوط را ترسیم می کند که با این نمودار می توان تفاوت های فردی را بررسی نمود (ایروانی، ۱۳۸۰).
۲-۴-۳آزمون شناختی- تشخیصی کی
مجموعه شناختی – تشخیصی کی به منظور برآورده ساختن نیاز به ارزیابی شناختی بیماران روانی و کم توان ذهنی تدوین شده است. پنج آزمون تشکیل دهنده ی این مجموعه زمینه هایی همچون سبک مفهومی، رشد تفکر اجتماعی، رشد ادراکی- حرکتی، فراخنای توجه و سرعت روانی – حرکتی را ارزیابی می کنند. این آزمون ها به منظور اندازه گیری مجزای عوارض شناختی رشدی و عوارض شناختی ناشی از برانگیختگی طرح شده اند. در این قسمت تنها به شرح آزمون فراخنای توجه می پردازیم زیرا پژوهشگر قصد دارد در این پژوهش تنها از خرده آزمون فراخنای توجه استفاده کند.
خرده آزمون فراخنای توجه به عنوان یک روش ارزیابی، به ویژه آن جنبه از نقص توجه را که مربوط به تداوم آگاهانه تمرکز است، هدف خود قرار می دهد. این مؤلفه موقتی از نظر بالینی اهمیت ویژه ای دارد. آزمون فراخنای توجه همزمان با بررسی توجه موقتی، امکان اندازه گیری سرعت روانی– حرکتی را هم فراهم می آورد. این آزمون فراخنای توجه را براساس متوسط زمان تداوم توجه آزمودنی بر یک تکلیف حرکتی، ارزیابی می کند. آزمون شامل صفحه ای مشتمل بر ۵۰۰ نماد x است که با خط تیره از یکدیگر جدا شده اند. آزمون به صورت انفرادی و در شرایط مورد نظر در آزمون انجام می شود. همزمان با شروع کار و بدون اطلاع آزمودنی زمان ثبت می شود (کی، ۱۹۸۲).
۱-۲-۴-۳نمره گذاری و تفسیر نتایج
در خرده آزمون فراخنای توجه حداکثر زمان آزمون ۴۰۰ ثانیه است که آزمودنی حداکثر نمره یعنی ۴۰۰ را دریافت می کند. زمان علامت زدن فرد نمره فراخنای توجه او محسوب می گردد که می تواند حداکثر ۴۰۰ ثانیه باشد. کی و سینگ^[۳۱۰] پایایی آزمون فراخنای توجه را با روش بازآزمایی ۸۲/۰ گزارش کرده اند. مقایسه فراخنای توجه حاصل از این آزمون و روش های مختلف ارزیابی حواس پرتی و برانگیختگی بالا حاکی از رابطه معنی دار آنهاست. همبستگی نتایج آزمون فراخنای توجه با روش هایی همچون ضربان نبض انقباضی^[۳۱۱]، بی خوابی^[۳۱۲] و مقاومت نسبت به کلرال هیدراته^[۳۱۳] به ترتیب ۳۹/۰، ۳۵/۰ و ۴۸/۰ گزارش شده است (کی، ۱۹۸۲).
۵-۳ روش اجرا:
پس از اخذ مجوزهای لازم از دانشگاه و وزارت آموزش و پرورش استثنایی استان تهران و انتخاب نمونه از مدارس استثنایی پسرانه و با توجه به معیارهای ورود به مطالعه، ۳۰ دانش آموز و با توجه به سن و سطح کم توانی ذهنی همتا شدند و به تصادف در دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند (یک مدرسه به عنوان گروه آزمایش و مدرسه دیگر به عنوان گروه کنترل در نظر گرفته شد). سپس با بهره گرفتن از آزمون تولوز – پیرون و آزمون شناختی- تشخیصی کی فراخنای توجه آن ها اندازه گیری گردید.پس از آماده کردن آزمودنی ها و ارائه توضیحات شفاهی برای چگونگی کار در آزمون تولوز- پیرون، زمان سنج به کار انداخته شد و زمان آزمایش به مدت ۵ دقیقه کنترل شد. به آزمودنی تأکید شد که هیچ گاه به عقب باز نگردد و سطر به سطر و از چپ به راست با سرعت متوسط و دلخواه خود، آزمایش را دنبال کند تا اتمام زمان توسط آزمونگر اعلام شود. برای اجرای خرده آزمون فراخنای توجه نیز آزمون در اختیار آزمودنی قرار گرفت سپس از وی خواسته شد که دور ضربدر ها دایره بکشد همانگونه که آزمونگر این کار را انجام می دهد و آزمونگر دور ۳ تا از آنها را خط می کشد و آزمون را در اختیار آزمودنی قرار می دهد. آزمونگر می بایست بدون اینکه آزمودنی متوجه شود زمان سنج را به کار اندازد و زمان را ثبت نماید. حداکثر زمانی که آزمودنی ضربدرها را علامت می زند ۴۰۰ ثانیه است و بعد از آن دیگر زمان ثبت نمی شود و کار پایان می یابد اگر قبل از آن نیز آزمودنی دست از کار بکشد، زمان آن باید از کل زمان آزمون کم شود اگر دو بار آزمودنی دست از کار کشید زمان متوقف و برگه از آزمودنی گرفته می شود. زمانی که آزمودنی مشغول علامت زدن است به عنوان فراخنای توجه ثبت می گردد.به دلیل تعداد زیاد افراد گروه آزمایش، آنها به دو گروه ۸ و۷ نفری تقسیم شدند. در ادامه پس از توافق با مدرسه و والدین کودکان کم توان ذهنی، تهیه لباس و اثاثیه صحنه نمایش، بهترین زمان برای برگزاری جلسه هادر صبح حوالی ساعات ۱۰ تا ۱۲ انتخاب شد. شرایط و محل کار از لحاظ نور، دما، اندازه مکان، همچنین ساعات اجرای آن به لحاظ کنترل شرایط گرسنگی، سیری و خستگی برای هر دو گروه یکسان بود. جلسات درمانی در یکی از کلاس ها، توسط محقق و یک کمک درمانگر(که هر دو در این زمینه آموزش دیده بودند و از روش اجرای برنامه درمانی اطلاع داشتند) اجرا گردید.گروه‌کنترل مداخله‌ای دریافت نکرد و تنها در جریان آموزش‌های عادی مدرسه قرار ‌گرفت ولی گروه آزمایش در ۱۲ جلسه درمانی که یک ماه و نیم طول کشید (هر جلسه ۴۵ دقیقه و به مدت ۶ هفته) شرکت کردند. این جلسات دو بار در هفته برگزار می شد. برنامه جلسات بر اساس کم توجهی کودکان کم توان ذهنی تنظیم شدند. نهایتاً در پایان جلسه دوازدهم مجدداً آزمون تولوز – پیرون وخرده آزمون فراخنای توجه آزمون شناختی تشخیصی کی بر روی هر دو گروه آزمایش و کنترل اجرا و نتایج برای تجزیه و تحلیل جمع آوری شد. پس از اختتام جلسات نمایش درمانی نیز جلسه توجیهی دیگری با حضور والدین، معلمین و دانش آموزان گروه کنترل ترتیب داده شد تا با روش نمایش درمانی به طور فشرده آشنا شوند. لازم به ذکر است که در طول دوره درمان افت آزمودنی نداشتیم.
۱-۵-۳ ساختار جلسات نمایش درمانی:
ابتدای جلسه قوانین کلی شامل؛ محدودیت زمانی، ممنوعیت زد و خورد جسمانی با کودک دیگر بیان شد و در جلسات سعی شد تا با توجه به مشکل خاص گروه یعنی کم توجهی از رویکردهای مختلف نمایش درمانی استفاده شود. محتوای جلسات درمانی به قرار زیر بود:
جلسات اول تا سوم به معارفه گروه کودکان، توزیع لباس های تهیه شده به اعضای گروه، اجرای نمایش عمو صحرا همراه با دانش آموزان و گفتگو در مورد احساس ها و افکار خود در ارتباط با نقش هر فرد اختصاص یافت.
جلسات چهارم و پنجم: اجرای نمایش علی بابا و برادر بدجنس وی با بهره گرفتن از روش قصه گویی و به کار بردن نقاب و گفتگو در مورد احساس ها و افکار انجام شد.
جلسات ششم تا نهم: تمرین نمایشنامه کرم خال خالی، تقسیم نقش ها، انتخاب کارگردان، طراحی دکور و صحنه به صورت گروهی و با هدایت درمانگر انجام شد.
جلسه دهم: در این جلسه، اجرای نمایش کرم خال خالی همراه با دکور و لباس با حضور اعضای خانواده صورت گرفت.
جلسات یازدهم و دوازدهم: نمایش حسنی و ده گوسفند با بهره گرفتن از روش قصه گویی، به کار بردن نقاب و گفتگو در مورد افکار و احساسات اعضای گروه اجرا شد. در پایان جلسه دوازدهم به هر یک از اعضای گروه گواهی نامه ای اعطا شد.
درجلسه ی پایانی درمانگر سعی کرد کودکان را برای خاتمه درمان و پذیرش اتمام جلسه ها ی درمانی آماده سازد. چرا که بیرون آمدن از نقش امر بسیار مهمی محسوب می شود برای همین در جلسه پایانی اعطای گواهی نامه به دانش آموزان برای یادآوری بیرون آمدن از نقش و پایان دوره استفاده شد.
۶-۳ ملاحظات اخلاقی :
در مورد مسائل اخلاقی پژوهشگر ضمن این که باید درمورد شرکت آزمودنی ها در آزمون مسئولیت پذیر باشد باید سلامت روانی و جسمانی آزمودنی نیز تضمین شود. تعدادی از مسائل اخلاقی که در این پژوهش توسط پژوهشگر در نظر گرفته شد به قرار زیر است :

1. 1. کسب رضایت والدین و دانش آموزان.

1. 1. دادن آزادی به دانش آموزان جهت شرکت در جلسات درمانی و ترک آن.

1. 1. محرمانه ماندن هرگونه اطلاعات شخصی افراد شرکت کننده و پرونده های آنان.

1. 1. در صورت تأیید اثر بخشی این روش درمانی، برگزاری دوره درمان برای گروه کنترل که به دلیل همکاری نکردن مدرسه، یک جلسه توجیهی برای معلمین، والدین و کودکان گروه کنترل گذاشته و در مورد روش نمایش درمانی توضیح اجمالی ارائه شد.

۷-۳روش تجزیه و تحلیل داده ها:
داده ها با بهره گرفتن از روش های آمار توصیفی (شاخص های گرایش مرکزی و پراکندگی شامل میانگین، انحراف معیار)روش های آمار استنباطی (آزمون t مستقل و تحلیل کوواریانس) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.
فصل چهارم
(تجزیه و تحلیل آماری داده ها )
۱-۴ توصیف داده ها
ابتدا همسان بودن گروه آزمایش و کنترل به لحاظ متغیرهای زمینه ای (سن و سطح کم توانی ذهنی) بررسی شده است.