این پایاننامه به «بررسی وضعیت موسیقی و نینوازی در دوره قاجار» میپردازد. موضوع این رساله در بین سالهای (1345-1210ق) عمدتاً دربار تهران واصفهان را دربرمیگیرد. در این رساله باتوجه به بررسیهایی که صورت گرفت نشان میدهد ساز نی یکی از متداولترین سازهای موسیقی کلاسیک ایرانی است و نوازندگان این ساز به صورت تکنوازی و گاهی به صورت همنوازی فعالیت میکردند و نوازندگان تحت حمایت دربار بودهاند. اکثر این نوازندگان اصفهانی بوده و شیوه نوازندگی آنان تحت تأثیر مکتب اصفهان است. از تصاویر و صفحات ضبط شده مشخص گردید که از نی کوتاه بیشتر استفاده میشده و نی بین دو دندان جلویی قرار میگرفته، نوازندگان در این دوره در معرفی و شناخت این ساز و ورود به دربار نقش بسزایی داشتهاند.
کلید واژگان:
نی، نی نوازان، دوره قاجار، آوا نگاری.
کلیات
در این پایاننامه بهوضعیت موسیقی در دوره قاجار پرداخته میشود و سپس وضعیت ساز نی و نینوازان. به همین دلیل پایاننامه دربردارندهی معرفی نوازندگان نی در این دوره و پرداختن به صفحات ضبط شده آنان است. باتوجه به اینکه به ساز نی به علت دشواربودن در نوازندگی نسبت به نوازندگی سازهای دیگر و مورد حمایت قرار گرفتن کمتر نسبت به سایر سازها، نوازندگان کمتری به این ساز تمایل نشان دادهاند و به همین دلیل است باتوجه به مستندات موجود کمتر تحقیقی صورت گرفته است. باتوجه به راویان این ساز و شواهد عینی ردیفهایی که مخصوص این ساز باشد ارائه نشده، هر چند دربار قاجار، تهران را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرده بودند اما چون اکثر نوازندگان از شهر اصفهان بودند و درباریان در اصفهان نیز حضور داشتند موضوع این رساله در محدوده زمانی (1345-1210ق) دربار تهران و اصفهان را دربرمیگیرد. طبق بررسیها و تحقیقات انجام شده، به علت اندک بودن نوازندگان و استادان این ساز و عدم وجود یک ردیف مناسب برای این ساز، هنرجویان و نوازندگان این ساز، برای رفع کاستیهای موجود در یادگیری، مجبور بودند از منابع سازهای دیگر بهخصوص تار استفاده کنند. بر همین اساس برای پیگیری بهتر تحولات میبایست از تغییرات اخیر، معاصر و قبلتر از آن شروع و به صورت ریشهیابی وارد دورههای قدیمیتر شویم با علم به اینکه از این ساز بیشتر روایت شده و نقش آن بر کتیبهها درج گردیده است.
میتوان در این تحقیق دو فرضیه و دو سؤال مهم را مطرح کرد: فرضیات: 1ـ در تمام دوره قاجار نی نوازی به یک اندازه مورد توجه نبوده است. 2ـ اکثر اجراها بدون در نظر گرفتن شرایط و مکان اجرایی در یک قالب و ژانر مشخصی صورت میگرفته است.
سؤالات: 1ـ آیا ساز نی در دربار قاجار از یک روند تثبیت شده برخوردار بوده است؟
2ـ آیا نی نوازی قاجار برای اجرا در شرایط مختلف مثل اجرای در دربار یا اجرای در محفل و… ژانرهای خاصی را انتخاب میکردهاند؟
این تحقیق توصیفی ـ تحلیلی بوده است و با استفاده از تکنیکهای کتابخانها\ 
ی و تاریخ موسیقی و مقالات و منابع موجود در موسیقی قاجار و پایگاههای معتبر اینترنتی انجام میشود.
از آنجا که اکثر تحقیقات در مورد این ساز بدست موسیقیدانانی که ساز آنها نی نبوده، نمیتوان تصور روشنی از وضعیت این ساز و نوازندگان در دوران قاجار نشان داد. به همین دلیل تحقیق جامع در این مهم، امری ضروری به نظر میرسد هر چند منابع موجود بسیار اندک میباشد.
فهرست مطالب
وضعیت ساز نی و نی نوازان در دوره قاجار 1
بخش اول
تاریخچه مختصر قاجار 2
وضعیت موسیقی در دوره قاجار 2
وضعیت موسیقی و موسیقیدانان در حکومت پادشاهان قاجار 4
بخش دوم
رابطه نی نوازان و تحولات شکل گرفته در موسیقی قاجار 12
معرفی نی نوازان در دوره قاجار و شرح زندگی آنها 14
تاریخچه مختصر ساز نی 14
نوازندگان نی در دوره قاجار 19
بخش سوم
آوانگاری تعدادی از نواختههای نی نوازان قاجار 26
عراق ماهور، صفدرخان 27
آواز بیات ترک، نائب اسدالله 29
تصنیف گیلکی و رنگ، نائب اسدالله 31
آواز بیداد، نائب اسدالله 33
رنگ فرح، اکبرخان 34
