۲-۲-۳- انواع مختلف سیل: قسمت‌های بالا و پایین رودخانه
سیل مشخصه های گوناگونی دارد و ممکن است در قسمت‌های پایین یا بالای رودخانه پیش آید. سیل‌های جاری در قسمت‌های بالای رودخانه در اثر بارندگی‌های شدید محلی در قسمتی از حوضه زهکشی اتفاق می‌افتد مانند سیل ناشی از طوفان شدید. سیلابها به سرعت قسمت‌های یاد شده را تحت تأثیر قرار می‌دهند و ممکن است سیل شدید محلی را به وجود آورند. با وجود این، قسمت پایین رودخانه ممکن است کمتر تحت تأثیر قرار گیرد.
سیل‌های قسمت پایین رودخانه به هوا در مقیاسی بزرگتر، از قبیل جا به جایی جبهه هوا، یا سیستم طوفانی در طول یک ناحیه ارتباط دارد. سطح آب در اثر سیل در قسمت‌های بالا بیشتر می‌شود، ولی پهنه‌های گسترده‌ای از حوضه زهکشی ممکن است، در مدت چند روز تخریب شوند و خسارت مالی زیادی پیش آید.
۲-۲-۴- عوامل مؤثر در بروز سیل
اندازه و تکرار سیل در هر نقطه‌ای بستگی به عوامل متعددی دارد که حجم و زمان رواناب سطحی حوضه بالادست و شرایط رودخانه یا مسیل اعم از آنها است. ویژگیهای فیزیکی حوضه نظیر سطح ناهمواری و ریخت شناسی زمین توام با اختصاصات هیدرولوژیکی مانند: بارش، تبخیر، تعرق و نفوذپذیری و اقدامات ناشی از فعالیتهای بشری در بروز و تشدید و کاهش و افزایش میزان خسارات وارده دخالت دارند شناخت این عوامل و دسته بندی آنها در هر منطقه‌ای از اصول اولیه مهار سیلاب و کاهش خطرات آن می باشد. این شناخت می بایستی با درک حجمی از اصول حاکم بر تولید رواناب در رودخانه و دشت سیلابی استقرار باشد(عاشوری،۱۳۸۲).
۲-۲-۵- عوامل پیدایش سیل
عوامل به وجود آورنده سیل را می‌توان به دو گروه عوامل طبیعی و عوامل انسانی تقسیم کرد.
۲-۲-۵-۱- عوامل ناشی از شرایط طبیعی
عوامل اقلیمی: در بین عناصر اقلیمی باران، تگرگ، برف، دما، باد می تواند از عناصر و عوامل موثر در ظهور فرسایش آبی خاک باشند. مهمترین خصوصیات باران که در فرسایش خاک اهمیت دارد عبارت از مقدار باران، شدت بارندگی اندازه قطرات باران، توزیع اندازه قطرات باران، سرعت نهایی باران و توزیع بارندگی.
میزان و شدت بارندگی: استان گیلان جزء پرباران ترین مناطق کشور محسوب می‌گردند. با این حال میزان زیاد بارندگی به مفهوم رخداد سیل نیست، بلکه شدت بارندگی است که می تواند منجر به تولید سیلاب شود. تحقیقات نشان می دهد که بارانهای شدید و کوتاه مدت، به ویژه بارندگی‌های بیش از ۱۰۰ میلیمتر در یک شبانه روز منجر به تولید سیلاب خواهد شد.
شرایط توپوگرافی: شیب حوضه رودخانه از عوامل مهم در زمان تمرکز و افزایش سرعت جریان هستند.
عوامل حوضه‌ای: شکل هیدروگراف سیلاب در مقطع معین از رودخانه و یا در خروجی حوضه و تغییرات بده جریان، بده اوج (حداکثر) حجم و تدوام سیلاب را نشان می‌دهد. شکل و اندازه هیدروگراف تابع عوامل چندی از ویژگیهای حوضه است.
۲-۲-۵-۲- عوامل انسانی
دخالت بی رویه انسان در محیط زیست در ظهور سیلابها نقش قابل توجهی دارد. روند روز افزون شهرنشینی و توسعه پوشش‌های غیر قابل نفوذ بر سطح زمین احتمال سیل خیزی در مناطق مسکونی را افزایش می‌دهد. با از بین رفتن روز افزون مراتع و جنگلها، همه ساله افزایش جریان آبهای سطحی را در مقیاس وسیعتری شاهدیم که عبارتند از:
دخالت در مسیلها و دستکاری آبگذرها: این دخالت بخصوص در جاهایی که به شهرسازی اقدام می‌شود چشمگیرتر است.از جمله این دخالتها، تنگ کردن مسیلها و یا پل‌سازی بر روی رودخانه‌ها برای برقراری ارتباط بین دو طرف رودخانه می‌باشد. اگر این گونه دخالتها با محاسبه دقیق علمی و با در نظر گرفتن حداکثر دبی محتمل انجام نشود به سیلابهای بسیار خطرناکی منجر خواهد شد زیرا با بسته شدن مسیر آب در زیر پلها به وسیله زباله، شاخ و برگ، گل و لای، برف و یخ و …، آب از بستر رودخانه سرریز شده و سیلاب به راه خواهد افتاد. وقوع این گونه سیلابها و زیانهای جانی و مالی ناشی از آنها از زمان های قدیم در نوشتهها و تواریخ آمده ولی کمتر مورد عبرت قرار گرفته است.
اشغال مسیلها و حریم نهایی رودخانه‌ها: از جمله مهمترین عوامل افزایش خسارات سیل استفاده نامعقول از حریم مسیلهای به ظاهر مساعد و بالقوه خطرناک است که در معرض سیلابهای ادواری قرار دارند. وقتی خسارت بیشتر می شود که از این زمینها برای سرمایه‌گذاری توسعه استفاده شود.در حاشیه بیشتر راه ها تابلوهایی مشاهده می‌شود بدین مضمون « حریم ۲۵ ساله جاده ۴۰ متر » و یا « حریم نهایی جاده ۸۰ متر » ولی کمتر جایی در مجاورت رودخانه دیده می‌شود که حریم طغیان ادواری رودخانه‌ها تعیین شده باشد.
تغییر بدون ضابطه در پوشش سطحی زمین:براساس گزارش(جعفری،۱۳۷۶) از بین بردن و تخریب مراتع و جنگلها در سطح جهان موجب افزایش حجم سیلابها شده است و در نتیجه حیطه جریان سیلابها گسترش یافته و زمینهای بیشتری در هنگام طغیان آبها اشغال می‌شود. مکانهایی که با مطالعه و رعایت حریم رودخانه در گذشته اشغال شده‌اند، امروز مورد تهدید سیل قرار دارند، زیرا حوضه آبخیز آنان دستکاری شده، مراتع و جنگلها از بین رفته رواناب افزایش یافته و سطح مناسب برای جریان آب توسعه یافته است.
۲-۲-۶- مفهوم پهنه‌بندی سیلاب
پهنه‌بندی سیل بر این اصل استوار است که جلگه سیلابی و کانال رودخانه یک مجموعه واحد بوده و جلگه سیلابی یک قسمت از رودخانه است که بندرت مورد استفاده قرار می‌گیرد. براین اساس پهنه‌بندی سیلاب به تعیین ناحیه‌هایی در داخل سیلابدشت اطلاق می‌گردد که برای کاربری‌های مختلف از قبیل فضاهای باز تفریحی، کشاورزی، محوطههای صنعتی و مسکونی و … مورد استفاده قرار میگیرند. تمامی نواحی سیلابدشت به قسمتهایی با خطرپذیری متفاوت به منظور کنترل کاربری و توسعه اراضی تقسیم می‌شوند. پهنه‌بندی، برای مشخص کردن میزان خطرپذیری به سیلاببرای استفاده کنندگان متحمل سیل، شناسایی ناحیه‌ها برای بیمه سیل و ایجاد محدودیتهای اجباری کاربری در مناطق خطرپذیر قابل استفاده می‌باشد.
پهنه‌بندی معمولاً در نواحی مناطق توسعه یافته و بر طبق نقشه‌های خطرپذیری صورت می‌گیرد و بایستی قدرت لازمبرای اعمال محدودیتهای ناشی از آن وجود داشته باشد.
مدیریت توسعه سیلابدشت از آنجا نشأت گرفت که موسسأت دولتی و عمومی علاقمند به کنترل تغییرات مناطق در حال توسعه ( نظیر تغییرکاربری اراضی، ساخت وسازها، تأسیسات زیربنایی و غیره) در سیلابدشت‌ها شدند.
فنون به کار گرفته شده در این جهت در مقیاس مالی سرمایه‌گذاری کمتری می‌طلبد ولی در مقیاس تعهدات فردی (هزینه‌های اجتماعی) هزینه بالایی در بردارد.برای موفقیت در جلوگیری از توسعه سیلابدشت، به تعهدات جمعی برای انجام اقدامات لازم نیاز است.
اهداف کلان چنین اقدامات محدود کننده‌ای به قرار زیر است:
کاهش خسارات بالقوه مالی و تلفات جانی در آینده
تعیین و تشریح کاربری قابل قبول یا منطبق با شرایط از اراضی که در محدوده مشخص شده سیلابدشت قرار دارند و مهمتر از همه این که افزایش آگاهی عمومی و موسسات در رابطه با خطرپذیری نواحی سیل زده در سیلابدشت.
۲-۲-۷- روش های مختلف پهنه‌بندی سیلاب
روش های موجود برای تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی را می‌توان به ۵ گروه عمده به شرح زیر تقسیم‌بندی نمود:
روش مشاهده‌ای و استفاده از داغاب سیلاب
مقایسه عکسهای هوایی منطقه
استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و تکنیکهای سنجش از دور
محاسبه دستی
استفاده از مدلهای ریاضی
کلیه روش های فوق برای تهیه نقشه پهنه‌بندی سیل احتیاج به تعیین تراز جریان سیل و انتقال رقوم سطح آب روی نقشه‌های توپوگرافی دارند. همه این روشها اصولاً از همان روند یکسان استفاده از رقوم تعیین شده سطح آب در هر مقطع عرضی (یا موقعیت‌های مختلف) برای پهنه‌بندی کمک میگیرند. که البته بین مقاطع عرضی با درون‌یابی نقاط پخش سیل مشخص می‌گردد.
۲-۲-۸- خسارات سیل
خسارات سیل در بخشهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی قابل بررسی می‌باشد. در بیشتر موارد خسارات وارده را می‌توان مورد ارزیابی و سنجش قرار داده، برای آن مبلغ مشخص نمود که در این صورت خسارات را محسوس می‌نامند. علاوه بر خسارات محسوس، فاجعه‌های طبیعی خسارات نامحسوسی نیز دارند.
۲-۲-۸- ۱- خسارات محسوس
خسارات محسوس خود به دو گروه خسارات مستقیم و غیر مستقیم طبقه بندی می‌شود (مهدوی، ۱۳۷۶)
۱.خسارات مستقیم: آندسته از خسارات که در اثر نیروی سیل یا در اثر ایجاد وضعیت غرقابی ایجاد می شود. این دسته از خسارات شامل تخریب جادهها، پلها و تاسیسات آب، برق، گاز، تلفن و …، تخریب امکان مسکونی، تجاری و صنعتی، از بین رفتن اسناد و مدارک اداری و اقتصادی، خسارات یا تخریب محتویات و متعلقات منازل خسارات ناشی از فرسایش در رسوبگذاری در اراضی زراعی می‌باشد.
۲.خسارات غیر مستقیم: خسارات ثانویهای که در اثر وقوع خسارات مستقیم ایجاد می‌گردندو شامل خسارات ناشی از تخریب یا اختلال در عملکرد تاسیسات آبرسانی، برق، گاز، تلفن جادهها و بزرگراه‌ها، خسارات ناشی از آتش سوزی و انفجار غرقاب شدن و تخریب تاسیسات گازرسانی و برق، خسارات ناشی از کاهش عایدات بیمه، هزینه ناشی از تخلیه، جابجایی و اسکان موقت خانوارهای بیخانمان شده، هزینه های ناشی از نگهداری و مراقبت سیلزدگان، هزینه‌های ناشی از اختلالات تجاری و هزینه های ناشی از اختصاص وامهای بدون سود یا با سود کم جهت احیاء مجدد مناطق سیلزده می‌باشد. .
۲-۲-۸- ۲- خسارات نامحسوس
خسارات نامحسوس درمحاسبات اقتصادی براحتی قابل برآورد نمی‌باشند. ولی از اهمیت زیادی برخوردار بوده و باید مدنظر قرار گیرند. مهمترین این خسارات را می‌توان در ایجاد مانع در راه رشد و توسعه منطقه، ایجاد شرایط نامناسب بهداشتی و شیوع بیماری واگیر، ایجاد یاس و ناامیدی در مردم و تشویق آنها به مهاجرت، عدم سرمایه گذاری کافی در منطقه ناشی از عدم اطمینان کافی از حفاظت آن خلاصه نمود.
روش های کنترل و تقلیل خسارات سیل گزارشهای خبری درباره سیل که طی سالهای اخیر در جراید، رادیو و تلویزیون منعکس می‌شود حاکی از آن است که طغیان رودخانه‌های کشور خسارات فزاینده ای را به دنبال داشته و ابعاد خسارات و ضایعات جانی و مالی سیل رو به افزایش است.
اگر چه در گزارشهای خبری اساساً اطلاعاتی غیر فنی ارائه می‌شود که غالباً از دقت کافی برای ارزیابی حرفه ای برخودار نیست، از این رو تنوع و گستردگی مسائل و ضایعات ناشی از سیل را به وضوح نشان می‌دهد. تخریب پلها و راه های ارتباطی، قطع خطوط انتقال نیرو، اختلال در شبکه مخابرات، غرقاب شدن کشتزارها، ویرانی اماکن مسکونی، تاسیسات شهری در روستایی، تلف شدن احشام و هلاکت و آوارگی قربانیان سیل جزو اقلام ثابت و همیشگی فهرست ضایعات سیل در سطح کشور می‌باشند.
در گذشته تعداد سیلها کمتر بوده و در نتیجه خسارات کمتری را نیز به وجود می‌آوردهاند. در بیشتر شهرها با احداث سیل بند و حفر خندق سیلاب را مهار نموده اند و این در حالی است که اکنون گسترش شهرها به نحوی است که نه تنها امکان احداث چنین سازه‌های را فراهم نمی‌سازد، بلکه تجاوز به حریم رودخانه و تغییر کاربری اراضی امری عادی بوده و با سرعت انجام می‌گیرد. در ذیل به دو روشی که می‌توان سیلها را مهار کرد اشاره شده است:
روش های سازه‌ای
در این روشها سعی برآن است که قبل از وقوع سیل، شدت جریان و تراز آب تخمین زده شود و با هدایت، انحراف و یا مهار سیلاب توسط احداث سازه‌هایی مناسب، خسارات وارده کاهش یابد. با وجودیکه استفاده از روش های سازه‌ای جایگاه بسیار متداول و موثری در سیسمتهای کنترل سیلاب دارد ولی در دهه های گذشته عملکرد آن رضایت بخش نبوده است.
در حقیقت ایمنی کاذب سازه‌ها را می‌توان از مهمترین دلایل افزایش خسارات سیل در جهان محسوب نمود. بررسیهای سال ۱۹۸۷ کمیسیون بلایای طبیعی ایالات متحده نشان داده است که یک سوم سیلابهایی که به فاجعه می انجامد حاصل تخریب سیل بندها می‌باشد.
احداث خاکریزها، سیل بندها، میانبرها، انحراف جریان و اصلاح مسیر و بهسازی مسیر رودخانه از مهمترین روش های سازه‌ای کنترل و تقلیل اثر سیل محسوب می‌شوند.
روش‌های غیر سازه‌ای
رهیافتهای غیر سازه‌ای در مدیریت سیل در بر گیرنده آن بخش از فعالیتهای است که برای رفع یا تسکین اثرات تخریبی سیلاب، سازه‌های فیزیکی احداث نمی‌شود. اگر چه بهره‌گیری از روش های سازه‌ای جایگاه بسیار متداول و موثری در سیمتهای کنترل سیلاب دارد ولی به تازگی تکیه بیشتری بر روش های غیر سازه‌ای و مدیریت حوزه آبخیز و تأثیر این سیاستها در کاهش خسارات سیل شده است. به هر حال روش های غیر سازه‌ای باید تواماً در طراحی‌های سازه‌ای مورد توجه قرار گیرند زیرا استفاده از آنها موجب افزایش اثربخشی اقدامات می‌شود. در روش های غیر سازه‌ای علاوه بر فراهم آوردن تمهیداتی قبل از وقوع سیل در هنگام بروز سیل و یا حتی پس از آن نیز اقداماتی جهت حداقل کردن خسارات در نظر گرفته می‌شود.
کاربرد تکنیکهای سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی در کنترل سیلابهای شهری
