امروزه نقش نظام مالیاتی در تامین اهداف عمده اجتماعی- اقتصادی و بودجه ای دولت بر کسی پوشیده نیست. اما شیوه جمع آوری مالیات باید به نحوی باشد كه مودیان مالیاتی یا همان شهرواندان، با صرف كمترین زمان و هزینه و به سهولت بتوانند مالیات خود را اظهاركرده و آنرا پرداخت نمایند. اظهارنامه مالیاتی الكترونیكی كه از جمله مهمترین خدمات دولت الكترونیكی از نوع “دولت به شهروندان[1]” است، در دوران ابتدایی خود در ایران به سر می برد. این سرویس الكترونیكی برای آنكه به معنای واقعی استفاده شده و توسط شهروندان ایرانی پذیرفته شود، به نظر می رسد با موانعی روبروست. به همین دلیل این تحقیق بر آن آمد تا با بررسی اقتصاد دیجیتال، دولت الكترونیكی و سیستم اظهارنامه الكترونیكی در ایران، و همچنین با بررسی مدل ها و نظریه های علمی رایج در این زمینه از جمله نظریه یكپارچه پذیرش و استفاده از فناوری (UTAUT[2])، مهمترین عواملی كه بر روی پذیرش این سرویس الكترونیكی جدید دولت تاثیر دارند را شناسایی نماید. به همین منظور مدلی ارائه شد كه عواملی همچون انتظار كارایی(سودمندی)،انتظار تلاش(سهولت استفاده)، تاثیرات اجتماعی و شرایط پشتیبانی كننده و تمایل به استفاده از اظهارنامه مالیاتی الكترونیكی (عوامل مدل UTAUT) به همراه عامل ریسك احساس شده  از جمله مهمترین عوامل تشكیل دهنده آن هستند. همچنین با توجه به فضای تجارت الكترونیك در ایران، عواملی همچون امضاء دیجیتال و مباحث فنی-زیرساختی به این مدل اضافه گردید. درنهایت با ارزیابی مدل پیشنهادی توسط تحلیل رگرسیون، مشخص گردید كه مهمترین عامل موثر در پذیرش اظهارنامه الكترونیكی، شرایط پشتیبانی كننده می باشد. همچنین عامل هایی كه در تمایل به استفاده از این سرویس تاثیر دارند به ترتیب عبارتند از انتظارتلاش، تاثیرات اجتماعی و انتظاركارایی. ولی مشخص شد كه ریسك احساس شده تاثیر معنی داری بر پذیرش اظهارنامه الكترونیكی ندارد. همچنین عامل امضاء دیجیتال بر روی انتظار كارایی تاثیر مثبت و معنی دار دارد. عامل مباحث فنی-زیرساختی نیز بر روی عوامل انتظارتلاش و انتظاركارایی تاثیر مثبت و معنی دار دارد.

كلمات كلیدی: دولت الكترونیكی،مالیات الكترونیكی،اظهارنامه مالیاتی الكترونیكی

فهرست مطالب

فصل اول : کلیات.. 1

1-1 مقدمه: 2

1-2 تعریف مسئله: 3

1-3 اهداف پژوهش: 3

1-4  محدوده مطالعه: 4

1-5 مقدمه ای بر دولت الكترونیكی: 4

1-6 تعریف دولت الكترونیكی.. 5

1-7  تجارت الکترونیکی در مقابل دولت الکترونیکی.. 6

1-8  مالیات و سیستم مالیات الكترونیكی: 8

1-9 سیستم اظهارنامه مالیاتی الكترونیكی: یكی از مهمترین خدمات الكترونیكی دولت… 9

فصل دوم : مبانی نظری تحقیق.. 11

2-1   مراحل توسعه دولت الکترونیکی.. 12

2-2 سیستم اظهارنامه مالیاتی الکترونیکی: 13

2-3  نظریه های مطرح در زمینه پذیرش فناوری اطلاعات توسط كاربران: 15

2-3-1  نظریه فعالیت منطقی  (TRA): 17

2-3-2  نظریه رفتار برنامه ریزی شده ((TPB: 19

2-3-3   مدل پذیرش فناوری(TAM) : 19

2-3-4  مدل انگیزشی (MM): 21

2-3-5  مدل تركیبی TAM و TPB (C-TAM-TPB): 22

2-3-6  مدل استفاده عملی از كامپیوتر MPCU)): 22

2-3-7  مدل انتشار نوآوری(DOI یا IDT): 24

2-3-8   نظریه شناخت اجتماعی (SCT): 27

2-4 نظریه یكپارچه پذیرش و استفاده از فناوری(UTAUT): 28

2-4-1 عامل  انتظار کارایی: 30

2-4-2 عامل انتظارتلاش: 31

2-4-3 تاثیرات اجتماعی: 32

2-4-4 شرایط پشتیبانی كننده ( تسهیل كننده): 33

فصل سوم : مروری بر تحقیقات انجام شده. 36

3-1 مطالعه انجام شده توسط Fu, J.R. در سال 2005: 37

3-2  تحقیق انجام شده توسط Al shafi و همکارانش در سال 2009 : 39

3-3  تحقیق انجام شده توسط Schaupp,L.C. و همکارانش در سال 2009: 41

3-4 تحقیق انجام شده توسط   McLeodو همکارانش در سال 2009: 43

3-5  مطالعه انجام شده توسط Kamarulzaman و همکارانش در سال 2010: 45

3-6   مطالعه انجام شده توسط .Anuar,S. و همکارانش در سال 2010 : 48

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل سیستم اظهارنامه مالیاتی الكترونیكی در ایران.. 51

4-1  میزان آمادگی الكترونیكی شدن یا اقتصاد دیجیتال درایران.. 52

4-1-1 زیرساخت فنی و ارتباطی: 54

4-1-2 محیط كسب و كار: 54

4-1-3  محیط فرهنگی و اجتماعی: 55

4-1-4 محیط قانونی: 55

4-1-5 سیاست و چشم انداز دولت: 56

4-1-6 میزان پذیرش توسط كاربران و شركتها : 57

2.4 دولت الكترونیكی در ایران: 61

4-2-1 شاخص خدمات آنلاین در ایران: 63

4-2-2  شاخص زیرساخت مخابراتی: 64

4-2-3 شاخص سرمایه انسانی: 65

4-3  بررسی فرآیند اظهارنامه مالیاتی الکترونیکی در مالزی به عنوان یك سیستم تحت وب كامل: 66

\

4-4  بررسی فرآیند اظهارنامه الكترونیكی درایران: 68

4-5 ارائه مدل جهت پذیرش اظهارنامه الكترونیكی در ایران: 79

4-5-1 عامل انتظار تلاش: 79

4-5-2 عامل انتظار كارایی: 80

4-5-3 عامل شرایط پشتیبانی كننده (شرایط تسهیل كننده): 80

4-5-4 عامل ریسك احساس شده: 83

4-5-5 عامل تاثیرات اجتماعی: 83

4-5-6 عامل مباحث فنی و زیرساختی: 84

4-5-7 عامل مسائل قانونی: 85

4-5-8  تمایل رفتاری: 86

فصل پنجم : ارزیابی مدل و نتایج.. 89

5-1  روشهای جمع آوری داده ها : 90

5-2  جامعه آماری و روش نمونه گیری.. 91

5-3 حجم نمونه و روش برآورد حجم نمونه. 92

5-4 روایی و پایایی تحقیق : 93

5-4-1  روایی: 93

5-4-2  پایایی: 93

5-5  روشهای تجزیه و تحلیل آماری  پژوهش: 94

5-6  توصیف داده های دموگرافیک…. 94

5-6-1  سن: 94

5-6-2  جنسیت: 95

5-6-3 میزان تحصیلات: 95

5-6-4  مدت زمان استفاده از کامپیوتر: 96

5-6-5  دلیل اصلی استفاده از اظهارنامه مالیاتی الکترونیکی: 96

5-6-6   مدت زمان صرف شده جهت تکمیل اظهارنامه مالیاتی الکترونیکی: 97

5-7  ضریب همبستگی بین عامل های مختلف و پذیرش اظهارنامه الکترونیکی : 98

5-7-1  شدت و جهت رابطه بین عامل  انتظار تلاش و پذیرش اظهارنامه الکترونیکی: 98

5-7-2  شدت و جهت رابطه بین عامل  انتظار كارایی و پذیرش اظهارنامه الکترونیکی: 99

5-7-3  شدت و جهت رابطه بین عامل  تاثیرات اجتماعی و پذیرش اظهارنامه الکترونیکی: 99

5-7-4  شدت و جهت رابطه بین عامل  ریسك احساس شده و پذیرش اظهارنامه الکترونیکی: 100

5-7-5  شدت و جهت رابطه بین عامل مسائل قانونی و پذیرش اظهارنامه الکترونیکی: 101

5-7-6  شدت و جهت رابطه بین عامل  مباحث فنی/ زیرساختی و پذیرش اظهارنامه الکترونیکی: 102

5-7-7  شدت و جهت رابطه بین عامل  شرایط پشتیبانی كننده و پذیرش اظهارنامه الکترونیکی: 103

5-7-8  شدت و جهت رابطه بین عامل  تمایل به استفاده و پذیرش اظهارنامه الکترونیکی: 104

5-8  تحلیل مسیر مدل پذیرش اظهارنامه الکترونیکی توسط تحلیل رگرسیون : 105

5-8-1  آنالیز تاثیر عوامل پیش بینی شده  بر پذیرش اظهارنامه الکترونیکی: 106

5-8-2 آنالیز تاثیرعوامل پیش بینی شده برتمایل به استفاده از اظهارنامه الکترونیکی : 107

5-8-3  آنالیز تاثیرعوامل پیش بینی شده  بر انتظار تلاش : 108

5-8-4  آنالیز تاثیرعوامل پیش بینی شده  بر انتظار کارایی : 109

5-8-5  آنالیز تاثیرعوامل مسائل قانونی و مباحث فنی-زیرساختی برتاثیرات اجتماعی: 110

5-8-6  آنالیز تاثیرعوامل مسائل قانونی و مباحث فنی-زیرساختی بر شرایط پشتیبانی كننده: 111

5-9  مدل ارزیابی شده پذیرش اظهارنامه مالیاتی الکترونیکی: 112

فصل ششم :جمع بندی و نتیجه گیری.. 116

6-1 جمع بندی: 117

6-2 نتیجه گیری و ارائه راهكارهای عملی: 118

6-3  ارزش نظری و عملی پژوهش: 120

6-4  پیشنهاد برای تحقیقات بیشتر: 121

پیوست ها: 8

فهرست منابع : 1

مقدمه:

از آنجایی که مالیات در کشورهای پیشرفته نقش بسزایی در توسعه اقتصادی دارد، مالیات الکترونیکی[1] به لحاظ کارکردهای آن از مظاهر اقتصادهای پیشرفته و توسعه یافته است. به کارگیری سامانه های الکترونیکی در حوزه دریافت اظهارنامه و وصول مالیات نقش موثری در پیشبرد اهداف دولت الکترونیک[2] دارد. تسریع و پیشبرد اهداف دولت همچون سرعت و دقت درامور وکاهش هزینه های جمع آوری مالیات، صرفه جویی در زمان، تکمیل و صحت اطلاعات، تسهیل در وصول مالیات و اهتمام به نظم و انضباط مالی و بودجه ای و تحقق درآمدهای مالیاتی ، رضایتمندی پرداخت کنندگان و دستگاه های مالیاتی، ایجاد اعتماد وشفافیت فعالیت های اقتصادی و جلوگیری از فرار مالیاتی ، همچنین تحقق اهداف کلان دولت الکترونیک همچون تحقق درآمدهای مالیاتی، توزیع مناسب درآمد و ثروت ، عدالت اقتصادی و اجتماعی و فراهم کردن زمینه های لازم برای رقابت پذیری و ثبات اقتصادی وتحقق مطلوب منابع وحفاظت ازمحیط زیست، حمایت از سرمایه گذاران و ایجاد اشتغال و رشد توسعه اقتصادی را تضمین می نماید .(Intamedia 2010)

اما تمامی مزایای گفته شده در گرو پذیرش اظهارنامه مالیاتی الكترونیكی توسط شهروندان و پرداخت كنندگان مالیات است. با توجه به اینكه سیستم اظهارنامه مالیاتی الكترونیكی در ایران در دوران ابتدایی خود قرار دارد، به نظر می رسد پذیرش این سرویس الكترونیكی جدید با موانعی روبروست. از طرف دیگر با توجه به اینكه تاكنون هیچ گونه مطالعه و تحقیقی در خصوص بررسی عوامل موثر بر پذیرش اظهارنامه مالیاتی الكترونیكی در ایران انجام نشده، نیاز به درک عوامل موثر بر پذیرش این سیستم جدید برای مدیران، مقامات دولتی و محققان ضروری به نظر می رسد.

1-2 تعریف مسئله[3]:

این تحقیق قصد دارد عوامل موثر بر پذیرش اظهارنامه مالیاتی الكترونیكی توسط پرداخت كنندگان مالیات (مودیان مالیاتی) در ایران را با ارائه یك مدل بررسی كرده و پس از ارزیابی و اثبات مدل به ارائه راهكارها و توصیه های سیاستی جهت افزایش پذیرش این سرویس دولت الكترونیك بپردازد.

1-3 اهداف پژوهش:

هدف اصلی این پژوهش یافتن درک درستی از عوامل مؤثر بر پذیرش اظهارنامه مالیاتی الكترونیكی درایران میباشد، به طور خاص اهداف اصلی این تحقیق عبارتند از :
1. بررسی میزان تمایل و استفاده از سیستم اظهارنامه مالیاتی الكترونیكی توسط مودیان  مالیاتی در ایران به عنوان نمونه ای از یک کشور در حال توسعه.

بررسی عوامل موثر بر تمایل و پذیرش اظهارنامه مالیاتی الكترونیكی در ایران از طریق ارائه یك مدل
ارزیابی مدل پیشنهاد شده و ارائه راهكارها و توصیه های سیاستی مناسب برای مقامات دولتی و مالیاتی جهت بهبود پذیرش و درنتیجه استفاده عملی و رضایتبخش از آن.
توسعه روشهایی برای اندازه گیری و ارزیابی موفقیت دولت الکترونیکی ضروری است. تعیین مقیاس های کافی برای ارزیابی بهره وری و روشهای هزینه کردن بودجه عمومی کار دشواری است(Peters et al., 2004).. ولی اندازه گیری میزان موفقیت دولت الکترونیکی با استفاده از مجموعه مختلفی از شاخص ها امکانپذیر است.

میزان استفاده افراد از خدمات الکترونیکی ارائه شده توسط دولت، میتواند به عنوان یك شاخص مهم برای اثربخشی این خدمات باشد. سطح رضایت شهروندان از دولت الکترونیکی به عنوان یک شاخص مهم دیگر در نظر گرفته میشود. شاخص های محیطی مثل ضریب نفوذ فناوری اطلاعات وارتباطات  نیز شاخص مهم دیگری جهت بررسی موفقیت دولت الکترونیکی است. در مقایسه با سرویس های آنلاین دیگر ارائه شده توسط دولت، تکمیل اظهارنامه مالیاتی به صورت الکترونیکی یکی از پیشرفته ترین و گسترده ترین خدمات ارائه شده است. در بخش دولتی ، مقامات مالیاتی با حرکت به سمت خدمات آنلاین تمایل دارند که در راس استفاده از خدمات فناوری اطلاعات باشند. برای اثربخشی این سرویس، باید فرآیند استفاده از آن کاربرپسندتر و بهتر از حالت سنتی باشد. درمقایسه با سرویس های آنلاین دیگر، سیستم مالیات الکترونیکی فرآیند پیچیده تری دارد. بنابراین برای اینکه توسط کاربران عادی استفاده شود، باید به صورت ساده و واضح پیاده سازی شود. (Connolly & Bannister, 2008).

1-4  محدوده مطالعه:

پژوهش حاضر بر پذیرش اظهارنامه مالیاتی الکترونیکی در ایران و به ویژه اداره کل امورمالیاتی استان قزوین تمرکز یافته است.

1-5 مقدمه ای بر دولت الكترونیكی:

پیشرفت در اینترنت و فناوری های ارتباطی به عنوان شالوده ای برای رشد نرم افزارهای تجارت الکترونیک[4] و كسب و كار الکترونیک[5] در نظر گرفته شده اند. توسعه در بخش تجاری باعث ایجاد فشار بر بخش دولتی برای باقی ماندن در عرصه رقابت خواهد شد. نهادهای دولتی، نوسازی فرآیندهای اداری خود را به منظور تسهیل در تعامل با شهروندان با استفاده از اینترنت و وب ضروری می دانند. این امر از طریق توسعه نرم افزارهای دولت الکترونیکی از جمله نرم افزار اظهارنامه مالیاتی الكترونیكی انجام می شود. ازسایت های ایستا كه اطلاعات ساده ای را ارائه می دهند گرفته تا سایت های كاربردی تعامل گرا[6] كه فرآیندهای اداری را اتوماسیون و اجرا می كنند به طوریكه بتوانند با شهروندان تعامل كامل داشته باشند. (Elsas, 2003). پذیرش فن آوری های جدید به دولت ها برای پیاده سازی و ارائه موثرتر خدمات عمومی به شهروندان كمك بسزایی میكند. در نتیجه، ابتكارات جدید دولت الکترونیکی با هدف ایجاد خدماتی كه بر نیازهای شهروندان متمرکز هستند اتخاذ شده تا دسترسی بیشتری به خدمات دولت برای شهروندان فراهم نماید (Papantoniou et al., 2001).

با استفاده از وب سایت های دولت الکترونیکی، شهروندان می توانند خدماتی (از جمله تكمیل اظهارنامه مالیاتی و پرداخت مالیات) با كیفیت بالاتر و روش ساده تر دریافت كنند كه سریع تر از خدمات چهره به چهره و حضوری است. شهروندان می توانند از هر مكان و در هر زمان به اطلاعات و خدمات دولتی دسترسی داشته باشند. علاوه بر این ، از هزینه های عملیاتی  و مدیریتی دولت برای ارائه تسهیلات به مردم كاسته خواهد شد. (Wangpipatwong et al., 2005). یكی از مهمترین خدماتی كه دولت می تواند به صورت الكترونیكی ارائه نماید، اظهارنامه مالیاتی و پرداخت آنلاین مالیات است . اظهارنامه الكترونیكی یك روش جدید برای پرداخت مالیات از طریق رسانه های الكترونیكی همچون اینترنت میباشد. اگرچه مزایایی همچون راحتی ، سهولت استفاده ، انعطلاف پذیری و دسترس پذیری به صورت 24 ساعته و هفت روز هفته دارد، ولی به نظر می رسد در پذیرش این نوآوری ، موانع و مشكلات متعددی  روبروست که در فصول بعد به تفصیل به آن پرداخته می شود.

1-6 تعریف دولت الكترونیكی

براساس Schelin (2003) با اینكه یك علاقه جهانی در این مورد وجود دارد، دولت الكترونیكی فاقد یك تعریف سازگار وپذیرفته شده است. اما در اكثر این تعاریف، دولت الكترونیكی اشاره به فعالیت هایی دارد كه به صورت دیجیتالی توسط دولت انجام میشود. دولت الكترونیكی به صورت “استفاده از فناوری اطلاعات و اینترنت برای بهبود كارایی فعالیتهای دولت” نیز تعریف میشود. همچنین از نظر ASPA[7] و UNDPEPA[8] ، دولت الكترونیك به این شكل تعریف میشود: استفاده از اینترنت و تورجهان گستر جهت ارائه اطلاعات و خدمات دولت به شهروندان (Schelin, 2003).

به گفته Lavigne (2002)، دولت الکترونیکی را می توان از چهار دیدگاه متمایز بررسی کرد كه عبارتند از : خدمات الکترونیک[9]،تجارت الکترونیک[10]، دموکراسی الکترونیک[11] و مدیریت الکترونیک[12] . دراین پایان نامه، دولت الکترونیک از دیدگاه خدمات الکترونیک و تجارت الکترونیک درنظر گرفته شده است. براساس Burgelman et al. (2005) ، تمرکز فعلی دولت الکترونیکی در مورد استفاده از فن آوری اطلاعات برای بدست آوردن بهره وری بهتر وکیفیت بیشتر در خدمات عمومی است. این امر از طریق استفاده از کانال های مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات امكانپذیر است. ( Burgelman et al. 2005)