فهرست مطالب:

فصل اول: کلیات تحقیق…………………………………….. 1

1-1- شرح مسئله…………………………………… 2

2-1- ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق……………………………. 3

3-1- اهداف تحقیق…………………………………… 3

1-3-1- اهداف کلی……………………………………. 3

2-3-1- اهداف جزئی……………………………………. 3

4-1- روش تحقیق…………………………………… 4

5-1- پرسش­های تحقیق…………………………………… 4

6-1- پیشینه تحقیق…………………………………… 4

7-1- واژه شناسی……………………………………. 6

1-7-1- تعریف لغوی قرائت……………………………………. 6

2-7-1- تعریف اصطلاحی قرائت……………………………………. 8

8-1- معرفی شیخ طبرسی……………………………………. 10

9-1- معرفی اجمالی مجمع البیان فی تفسیر القرآن…………………. 13

فصل دوم: گذری بر تاریخچه و جایگاه قراءات در تفسیر مجمع البیان……… 15

مقدمه…………………………………… 16

1-2- پیشینه اختلاف قرائت­ها………………………………….. 18

2-2- جایگاه اختلاف قراءات در تفسیر مجمع البیان…………………………… 20

1-2-2- دیدگاه طبرسی درباره­ی قرّاء مشهور قرآن………………………….. 21

2-2-2- دلایل سندیت قراءات مشهور از دیدگاه طبرسی…………………… 25

3-2- تاریخچه کتب اختلاف قراءات…………………………………….26

فصل سوم: بررسی دیدگاه­های ویژه­ی طبرسی درباره انواع اختلاف قرائت از بین صاحب نظران علم قرائت….30

مقدمه…………………………………… 31

1-3- دیدگاه طبرسی درباره انواع اختلاف قرائت­ها………………………………….. 33

1-1-3- اختلاف در اعراب کلمات؛ که تفاوتی در صورت نوشتن و معنای آن­ها پدید نمی­آورد….. 33

2-1-3- اختلاف در اعراب که باعث تغییر معنا می­گردد؛ نه صورت………………. 34

3-1-3- اختلاف در حروف کلمات؛ که معنا را تغییر می­دهد ولی صورت همچنان محفوظ است…… 36

4-1-3- اختلاف حروف که باعث تغییر صورت است؛ نه معنی……………………….. 37

5-1-3- اختلاف کلمه؛ که صورت و معنا را تغییر می­دهد…………………………………… 38

6-1-3- اختلاف در جلو و عقب بودن کلمات……………………………………. 38

7-1-3- اختلاف در زیاد و کمی کلمات……………………………………. 38

2-3- بررسی­ها، ویژگی­ها و تحلیل­ها………………………………….. 39

1-2-3- توجه یا عدم توجه به حدیث سبعه احرف…………………………………… 39

2-2-3- اختلاف لهجه…………………………………… 43

3-2-3- توجه به تغییر معنا و یا عدم توجه به آن…………………………………… 46

فصل چهارم: ضوابط و معیارهای شناخت قرائت صحیح از دیدگاه طبرسی در مجمع البیان…..48

1-4- ضابطه پذیرش قراءات……………………………………. 49

2-4- ضابطه پذیرش قراءات از دیدگاه طبرسی……………………………………. 51

1-2-4- مطابقت و سازگاری قرائت دیگر با آیات دیگر…………………………………… 52

1-1-2-4- صریحاً و با ذکر آیه…………………………………… 53

2-1-2-4- به طور اشاره و بدون ذکر آیه مورد نظر…………………………………… 56

2-2-4- هماهنگی با قواعد ادبیات عرب……………………………………. 57

3-2-4- هماهنگی با قراءات مشهور…………………………………… 65

4-2-4- هماهنگی با شعر شعرای عرب……………………………………. 68

5-2-4- مطابقت با لغت……………………………………. 71

6-2-4- استفاده از روایات……………………………………. 74

7-2-4- استفاده از چند معیار با هم…………………………………… 77

فصل پنجم: نقش اختلاف قرائت­ها در برداشت­های تفسیری مجمع البیان………… 81

طرح مساله…………………………………… 82

1-5- تاثیر در حوزه آیات الاحکام…………………………………… 84

1-1-5- جمع بین دو حکم مختلف (یا جمع بین دو قرائت)………………………… 84

2-1-5- ترجیح یک حکم بر سایر احکام…………………………………… 88

3-1-5- رفع ابهام ظاهری……………………………………. 94

4-1-5- تفسیر و توضیح احکام…………………………………… 95

5-1-5- تاکید و مبالغه بیش­تر در بیان حکم…………………………………… 99

2-5- تاثیر اختلاف قرائت در برداشت تفسیری طبرسی در سایر حوزه ­ها……… 100

1-2-5- ایضاح، توضیح و تبیین بیش­تر معنای آیه…………………………………… 101

2-2-5- گسترش در لفظ و معنای آیه…………………………………… 104

3-2-5- تخصیص در معنای آیه یا تطبیق معانی بر مصادیق……………………. 106

4-2-5- کاستن از مبالغه…………………………………… 108

5-2-5- مردود دانستن قرائتی که فهم، تفسیر و برداشت صحیح آیات را دچار اختلال می­نماید….110

نتیجه گیری……………………………………. 116

فهرست منابع و مآخذ…………………………………… 119

چکیده انگلیسی……………………………………. 130

چکیده:

به دلیل اهمیت بالای مسئله اختلاف قراءات و تاثیراتی که می­تواند در روش، گرایش و یا برداشت تفسیری مفسر قرآن کریم داشته باشد، این رساله بر آن است تا با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، به اهداف این پایان نامه که در راستای پاسخگویی به سوالات تحقیق است، دست یابد. به طور خلاصه؛ شناسایی ملاک و معیارهای شناخت قرائت صحیح از دیدگاه طبرسی، جایگاه اختلاف قراءات و نقش آن در برداشت­های تفسیری مجمع البیان از جمله اهداف تحقیق به شمار می­آید.

ساختار این پایان نامه به گونه­ای است که از پنج فصل مرتبط به هم تشکیل شده است و از لحاظ اهمیت موضوع به صورت تصاعدی پیش رفته است.

از جمله دستاوردهای این تحقیق می­توان به موارد زیر اشاره نمود. و آن این است که؛ نظرگاه­های ویژه طبرسی درباره انواع اختلاف قرائت در قرآن کریم بررسی و  شناسایی شده است. که با دیدگاه­های علمای اهل تسنن و تشیع تا حد زیادی متفاوت است. نیز ضوابط و معیارهایی که امین الاسلام طبرسی در شناخت و تشخیص قرائت صحیح به کار برده است، استخراج شده و به این نتیجه دست یافته­ایم که دیدگاه ایشان با دیدگاه صاحب­نظرانی همچون ابن جزری و مکی ابن ابی طالب تفاوت­های آشکاری دارد. ضمن این­که در فصل نهایی پایان نامه، نقش اختلاف قرائت­ها در برداشت­های تفسیری مجمع البیان، در دو قسمت مجزا و در حوزه­های آیات الاحکام، و سایر حوزه­های قرآنی بررسی و تحلیل شده است.

فصل اول: کلیات تحقیق

اختلاف‏ قرائت‏ در قرآن کریم، یك واقعیت تاریخى است كه دلیلى بر انكار آن وجود ندارد. و مفسر قرآن کریم، باید برای دستیابی به تفسیر صحیح آیات، به بسیاری علوم؛ که یکی از آن­ها علم قرائت است، آگاهی و تسلط کافی داشته باشد.

شیخ طبرسی از جمله مفسران جلیل القدر جهان تشیع محسوب می­شود؛ که در ضمن تفسیر آیات، به بیان اختلاف قرائت­ها اهتمام ویژه­ای داشته است. لذا در این پایان نامه ابتدا گذری بر مفهوم و تاریخچه­ی اختلاف قرائت می­شود؛ تا از این رهگذر، به انواع اختلاف قرائت از دیدگاه طبرسی نیز اشاراتی شده و سپس با بررسی و تحلیل ضوابط و معیارهای شیخ طبرسی در شناخت قرائت صحیح در مجمع البیان، آشنایی و درک درستی نسبت به عنوان پایان نامه؛ یعنی جایگاه اختلاف قراءات و نقش آن در برداشت­های تفسیری مجمع البیان ایجاد شود.

1-1- شرح مسئله

اکثر مفسرین عامه و خاصه بر این باورند که علم قرائت، یکی از علومی است که مفسر برای دستیابی به تفسیری صحیح از قرآن کریم، به آن نیازمند است. یکی از این مفسرین، مرحوم فضل بن حسن طبرسی است؛ که در مقدمه تفسیر مجمع البیان، به این فهم تصریح نموده است و علم قرائت را یکی از پانزده علمی می­داند که مفسر قرآن کریم، باید ابتداءاً بر آن­ها تسلط کافی داشته باشد و سپس به تفسیر آیات قرآن کریم اقدام نماید.

ایشان در تفسیر مجمع البیان، آیاتی را که دارای اختلاف قرائت بوده، مشخص نموده و قرائت­های گوناگونِ آن را برشمرده است. و در اکثر موارد به توضیح و توجیه آن قرائت­ها پرداخته است، به عبارت دیگر، دلایلی را برای صحه گذاشتن بر دیگر قرائت­ها و یا رد کردن آن­ها بیان نموده است.

بنابراین؛ جایگاه اختلاف قراءات در تفسیر مجمع البیان به گونه­ای بوده است که خواه ناخواه در برداشت­های تفسیریی که طبرسی از آیات نموده، تاثیر گذاشته است. حال، این پژوهش در صدد است تا این مسئله مهم را مورد ارزیابی و بررسی قراد دهد که این برداشت­ها، چگونه برداشت­هایی بوده و چه تاثیراتی را در این تفسیر گذاشته و تا چه حد، در تفسیر مجمع البیان تاثیرگذار بوده است.

2-1- ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق

مفسران قرآن کریم، همواره از شیوه­ها و روش­های گوناگونی، آیات قرآن کریم را تفسیر می­نمایند. گاه این تفسیرها با توجه به آیات دیگری از قرآن کریم، صورت می­گیرد، گاه با استفاده از روایات، گاه از روی اجتهاد و … .

تفسیر مجمع البیان که از تفاسیر جامع محسوب می­شود؛ هم از نقل و هم از عقل و هم شواهد ادبی استفاده کرده است. و برخی اوقات هم با تکیه بر قرائت خاصی، برداشتی را از آیه داشته است. حال این ضرورت ایجاد می­شود که ما برای تشخیص صحت تفسیری که از آیه شده و یا عدم صحت آن، به بررسی این نکته بپردازیم که ایشان چه روشی را در این مورد در پیش گرفته­اند. با مطالعه و بررسی دقیق درمی­یابیم که یکی از این روش­ها، مراجعه به قرائت­های متفاوتی که از آیات شده است، می­باشد. و از این­جا اهمیت و ضرورت بررسی دقیق جایگاه اختلاف قراءات و نقش آن در برداشت­های تفسیری مجمع البیان، آشکار می­گردد.

3-1- اهداف تحقیق

این پایان نامه دارای اهداف کلی و جزئی بدین قرار است:

1-3-1- اهداف کلی

– دستیابی به تاثیر اختلاف قرائت­ها در برداشت­های تفسیری مجمع البیان.

– بررسی معیارهای شناخت قرائت­های صحیح از غیر صحیح در تفسیر مجمع البیان.

1-3-2- اهداف جزئی

– بررسی دلیل اهتمام طبرسی به بیان اختلاف قرائت­ها در آیات مختلف قرآن کریم در تفسیر مجمع البیان.

– واکاوی دیدگاه طبرسی درباره قراء مختلف قرآن کریم و چگونگی معرفی نمودن آنان.

– شناخت شیوه­ های برداشت طبرسی از آیات با توجه به تفاوت قرائت­ها.

4-1- روش تحقیق

روش تحقیق کتابخانه­ای و به صورت تحلیلی – توصیفی است.

5-1- پرسش های تحقیق

1- اختلاف قرائت­ها چه تاثیراتی در برداشت­های تفسیری مجمع البیان داشته است؟

2- مرحوم طبرسی در تفسیر خود، چه معیارها و ملاک­هایی را برای شناخت قرائت صحیح از غیر صحیح در نظر داشته است؟

3- ازدیدگاه طبرسی اختلاف قرائت­ها بر چند نوع هستند؟

4- دلیل اهتمام طبرسی به بیان اختلاف قرائت­ها چه بوده است؟

6-1- پیشینه تحقیق

درباره این موضوع، به طور مستقل، تحقیقی صورت نگرفته است. اما می­توان گفت که درباره اختلاف قرائت­ها در مباحث و کتب علوم قرآنی مباحثی بیان شده است و یا این­که کتاب­های مستقلی درباره اختلاف قرائت­ها نگاشته شده است. و نیز درباره نقش اختلاف قرائت­ها در چگونگی تفسیرنمودن، نیز پایان نامه­ای نگاشته شده است ؛ اما هیچ تصریحی بر تفسیر خاصی ننموده و فقط و به طور اجمالی بررسی شده است ؛ اما عنوان پایان نامه اینجانب منحصر به مجمع البیان فی تفسیر القرآن می­باشد.