الف- سامانه ویژه­ی استحصال آب رودخانه­های دائمی و فصلی.
ب- سامانه ویژه استحصال آب از منابع زیرزمینی و رواناب­های زیر قشری.
ج- سامانه­های ویژه استحصال مستقیم آب باران در محل نزول و یا در اولین مراحل تشکیل رواناب­های سطحی و ورقه­ای شکل.
د- سامانه ویژه­ی استحصال تندآب­ها و سیلاب­ها به صورت رواناب­های سطحی متلاطم و متمرکز در پای دامنه­های شیب‌دار، خشکه­رودها، آبراهه­ ها و مسیل­ها.
افزون براین، سامانه­های سطوح آبگیر باران را می­توان از لحاظ موقعیت محل استقرار، نوع تیمارهای مصنوعی در سطوح آبگیر، شکل ظاهری، چگونگی عملکرد، کاربرد و نوع رواناب (از لحاظ عمق و حجم جریان آب) به شرح زیر طبقه ­بندی کرد (اسمعلی و عبداللهی، ۱۳۸۹):

الف- سامانه­های سطوح آبگیر باران با سطح تیمار شده (مصنوعی)، شامل:
الف-۱- سامانه­های جمع­آوری آب باران برای ذخیره­ی آب جهت مصارف شرب و خانگی.
الف-۲- سامانه­های جمع­آوری آب باران برای ذخیره رطوبت در پروفیل خاک جهت زراعت، درخت­کاری و احیای پوشش گیاهی در مراتع از طریق استحصال مستقیم ریزش­های جوی در محل نزول و یا رواناب­های سطحی و ورقه­ای.
ب- سامانه­های سطوح آبگیر باران با سطح آبگیر طبیعی شامل:
ب-۱- سامانه­های جمع­آوری آب باران و رواناب­های نسبتاً متلاطم برای آبیاری تکمیلی و یا زراعت سیلابی از طریق ذخیره رطوبت در پروفیل خاک و یا تغذیه مصنوعی آبخوان­های نیمه­عمیق و استحصال آب از طریق چاه­های دستی.
ب-۲- سامانه­های جمع­آوری آب باران و رواناب­های متلاطم از طریق ذخیره آب در حوضچه­ها و مخازن سطحی، جهت تأمین آب شرب دام­ها و آبیاری تکمیلی.
ب-۳- سامانه­های جمع­آوری آب باران و رواناب­های متلاطم پرحجم با هدف پخش سیلاب جهت زراعت نیمه­دیم، احیای پوشش گیاهی در مراتع، ایجاد مراتع مشجر و جنگل­کاری در مناطق خشک و نیمه­خشک.
ب-۴- سامانه­های جمع­آوری آب باران و رواناب­های سطحی با سطوح آبگیر تلفیقی (مصنوعی و طبیعی) جهت ذخیره رطوبت در پروفیل خاک برای زراعت، احیای مراتع، تغذیه آبخوان­های نیمه عمیق و یا ذخیره­سازی آب جهت مصارف مورد نظر.
ج- سامانه­های سطوح آبگیر باران زیرزمینی، شامل:
ج-۱- سامانه­های کاریز یا قنات.
ج-۲- سامانه چاه افقی.
علاوه براین، برخی از متخصصین استحصال آب، سامانه­های سطوح آبگیر باران را از نظر شکل و کاربرد به گروه ­های متفاوتی تقسیم کرده ­اند. به نحوی که در این خصوص مهم­ترین تقسیم ­بندی انجام شده شامل موارد زیر است(اسمعلی و عبداللهی، ۱۳۸۹):
۱- سامانه­های سطوح آبگیر باران مصنوعی جهت جمع­آوری آب برای تأمین آب شرب انسان و دام و مصارف خانگی.
۲- سامانه­های سطوح آبگیر مصنوعی و تیمار شده جهت جمع­آوری آب برای تأمین آب کشاورزی و ذخیره رطوبت در پروفیل خاک با هدف احیای پوشش گیاهی در مراتع و جنگل­کاری در مناطق خشک و نیمه­خشک.
لازم به توضیح است که منظور از سطوح آبگیر تیمار شده، سطوح آبگیری هستند که با انجام یک سری اقدامات نظیر تسطیح، جمع­آوری سنگریزه و بقایای گیاهی، کوبیدن و فشردن خاک، سنگ­فرش و ایجاد سطح غیرقابل نفوذ با بهره گرفتن از مواد شیمیایی، سیمان، مالچ­های نفتی و … آماده می­شوند.
۱-۸- انواع سازه­های استحصال آب
به طور کلی انواع سازه­های استحصال آب باران را می­توان به شرح زیر بیان کرد (اسمعلی و عبداللهی، ۱۳۸۹):
۱- بند مخزنی: روش جمع­آوری آب به وسیله بند به شکل گسترده در بسیاری از مناطق کشور رواج دارد. با وجود این، متاسفانه آموزش افراد بومی در مهارت­ های تکنیکی همگام با اجرای این فن پیش نرفته است، در نتیجه نگهداری و بهره ­برداری از مخازن بیشتر به عهده­ سازمان مرکزی حکومت است.
۲- بند رسوب­گیر و تنظیم­کننده: ثابت شده است در نواحی خیلی خشک، رسوب­گیرها موثرتر و قابل اعتمادتر از سیستم­های دیگر جمع­آوری آب هستند. با وجود این، کم بودن حجم ذخیره رسوب­گیرها ممکن است مانعی برای استفاده از این روش در کشاورزی روی زمین­های وسیع باشد.
۳- حفیره: حفیره را می­توان به آسانی طراحی و ساخت. به طوری که این گونه مخازن قادرند با غرقاب کردن زمین، حجم نسبتا زیادی آب را ذخیره کنند. در مناطق نیمه­خشک استفاده از حفیره به خاطر سهولت احداث و به کارگیری آن در سیستم­های یکپارچه برای محصولات و کاشت گیاهان مرتعی مناسب­تر است.
۴- هوتک: هوتک­ها در اساس پشته خاکی کوچکی است که در قسمت­ هایی که سیلاب جاری می­ شود ساخته می­ شود (کوثر، ۱۳۷۴).
۵- خوشاب: در بخش جنوب­شرقی ایران این سیستم سنتی به منظور زراعت سیلابی به کار گرفته شده است.
۶- سازه­های مهندسی: این سازه­ها دایره­های کوچک یا مربع در روی زمین­اند که با ملات آهک و یا سیمان و آهک و ماسه معمولی و … ساخته می­شوند و با به کارگیری آهن و شبکه ­های آهنی، ورودی و خروجی آنها محافظت می­شوند.
۷- سازه­های تراوشی: یک روش بی­نظیر ذخیره آب و حفظ رطوبت در پروفیل عمیق و مناسب خاک است که توسط موانع طبیعی حوزه­ آبخیز احاطه شده ­اند. در این سیستم، رواناب بالا­دست و سطوح سنگی، در پایین دره­ها و موانع متوالی جمع می­ شود و برای ایجاد زراعت در سطح آنها استفاده می­ شود.
۸- سازه­های عرضی: که شامل احداث سازه­های عمود بر جهت جریان است که یک مقطع خاکریزی همراه با سرریز بوده و برای نگهداشت آب به منظور غرقاب کردن اراضی بالادست در طی فصل بارانی به کار می­رود.
۹- آهار: در واقع مجموعه ­ای از خاکریزهای به ارتفاع ۳ مترند که در اراضی با شیب بسیار کم بر روی خطوط تراز احداث می­شوند و طول خاکریزها در برخی موارد به چندین کیلومتر می­رسد.
۱۰- آب­ انبار: روشی برای دسترسی و استفاده­های مستقیم از آب­های زیرزمینی است. در آب­ انبار به جای این­که با احداث چاه، آب را توسط وسایلی به سطح زمین برسانند با احداث پله­های زیرزمینی، مستقیما به سراغ آن می­روند.
۱۱- تورکینست: یک نوع سازه­ی آبخیزداری است که عموما برای مناطق کم شیب به منظور ذخیره و جمع­آوری آب باران و سیلاب احداث می­ شود. شکل معمول تورکینست دایره­ای متمایل به بیضی است.
فصل دوم
مواد و روش­ها
۲- مواد و روش­ها
۲-۱- منطقه مورد مطالعه
۲-۱-۱- توپوگرافی و فیزیوگرافی
حوزه آبخیز سمبورچای با مساحت ۳/۷۴۸ کیلومترمربع درشمال استان اردبیل و به دلیل وسعت زیاد، به مقدار ۹۴/۷۲ درصد برابر ۰۷/۵۴۴ کیلومترمربع در محدوده شهرستان گرمی (مغان)، ۶۸/۱۹ درصد برابر ۹۲/۱۴۷کیلومترمربع از جنوب در محدوده شهرستان مشگین­شهر و ۳۷/۷ درصد آن برابر ۲۹/۵۶ کیلومترمربع از شمال در محدوده شهرستان بیله­سوار قرار گرفته است و از نظر موقعیت جغرافیایی بین ″۱۴،′۱۹،°۴۷ تا ″۵۹،′۵۵،°۴۸ طول شرقی (E) و ″۱۸،′۶،°۳۷ تا ″۳۹،′۴۲،°۳۹ عرض شمالی (N) واقع شده­است.
حداکثر ارتفاع حوزه آبخیز ۲۲۴۴ متر در جنوب غربی و حداقل ارتفاع در خروجی آن برابر ۳۲۰ متر از سطح دریا می‌باشد که به رودخانه دره رود منتهی می­ شود.
۲-۱-۲- هوا و اقلیم شناسی
این منطقه دارای آب و هوای نیمه­خشک است. بارش­های سالانه ایستگاه­های موجود در منطقه، در یک دوره مشترک ۱۲ ساله مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته­اند. به منظور تجزیه و تحلیل بارش منطقه، از آمار بارش ایستگاه­های اطراف حوزه آبخیز استفاده شده است که در نهایت ۱۲ ایستگاه بارندگی از سازمان هواشناسی کشور را شامل می­ شود. بر اساس مجموعه آمار ایستگاه­های موجود، متوسط بارندگی سالانه ۲۳۶ میلی‌متر است که از ۲۹۱ تا ۳۸۶ میلی‌متر تغییر می­ کند. در این تحقیق صرفاً از آمار بارش سازمان هواشناسی کشور استفاده شد که این امر به دلیل طول مناسب دوره آماری، همگن بودن و کیفیت خوب آن‌ ها می­باشد. در بررسی اقلیم منطقه از روش دومارتن اصلاح شده استفاده شده است. جدول ۲-۱، طبقه ­بندی اقلیم را در روش دومارتن اصلاح شده نشان می­دهد.
رابطه ۲-۱
که در آن: A_i، شاخص خشکی (ضریب خشکی)؛ P، متوسط بارش سالانه (میلی‌متر)؛ T، متوسط دمای سالانه (درجه سانتی ­گراد) می­باشند.
جدول ۲-۱: طبقه ­بندی اقلیم­ها در روش دومارتن اصلاح شده