بازارهای سنتی ایران به عنوان بخشی قابل تأمل از میراث فرهنگ دیرپای ایرانی، از دیرباز به عنوان یک نهاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایفای نقش کرده‌اند، و به درستی یک میراث فرهنگی زنده محسوب می‌شوند. این موضوع در رابطه با بازار سنتی شهر مراغه نیز صادق است. بافت قدیم بازار شهر مراغه جایگاه بسیاری از سراهای تاریخی باقی‌مانده از دوره‌ی قاجار است و یکی از این بناهای ارزشمند، سرای تاریخی خواجه‌ملکم می‌باشد. این پایان‌نامه بر آن است تا علاوه بر معرفی بنا، آسیب‌شناسی و ارائه‌ی طرح مرمت اصولی به احیای این بنای ارزشمند، با توجه به قابلیت‌های فضایی و کالبدی و با تعریف کاربری صحیح و در خور بنای مورد نظر بپردازد، تا از این طریق علاوه بر رفع نیازهای جامعه و تغییر دیدگاه ساکنین بافت نسبت به بناهای قدیمی، موجبات حفاظت از بنا را نیز فراهم آورد. نتایج این پایان‌نامه، نشان‌دهنده‌ی این امر می‌باشد، که این بنا و بافت تاریخی ارزشمندش دارای ویژگی‌ها و پتانسیل‌های زیادی جهت احیا و معاصر سازی، با رعایت اصول حفاظتی می‌باشد .روش تحقیق این رساله از جهت هدف: کاربردی و از جهت روش: توصیفی، تحلیلی و تطبیقی و روش گردآوری داده‌ها: کتابخانه‌ای و میدانی و روش تجزیه و تحلیل: کیفی می‌باشد.
کلیدواژه: مراغه، سرا، سرای خواجه‌ملکم، مرمت، احیا
فهرست مطالب
عنوان صفحه فصل اول
1-1مقدمه……………………………. 2
1- 2بیان مسأله………………………… 2
1-3 اهمیت و ضرورت پژوهش………. 3
1- 4 اهداف پژوهش……………………. 3
1-5 روش پژوهش………………….. 3
1-5-1روش پژوهش از نظر هدف…………… 3
1-5-2روش پژوهش از نظر روش……………… 4
1-5-3روش یافته اندوزی……………………… 4
1-5-4روش تجزیه و تحلیل…………………… 4
1- 6 فرآیند تحقیق……………………. 4
1-7 قلمرو مکانی پژوهش……………….. 4
1-8 قلمرو زمانی پژوهش…………….. 4
1- 9 محدودیت‌های پژوهش…………… 4
1-10شرح واژه‌ها و اصطلاحات بکار رفته در پژوهش…. 5
فصل دوم
2-1معرفی اجمالی منطقه آذربایجان و استان آذربایجان شرقی.. 7
2-2 مشخصات جغرافیایی و اوضاع طبیعی شهرستان مراغه. 8
2-2-1موقعیت و مساحت………………………….. 8
2-2-2پستی و بلندی……………………………. 8
2-2-3 بررسی میزان زلزله‌خیزی مراغه………………………………… 8
2- 3 اوضاع جوی شهرستان مراغه……….. 9
2-3-1وضعیت هوا……………………………… 9
2-3-2جریان‌های هوایی……………………….. 9
2-3-3 وضع بارندگی……………………………….. 9
2-3-4وضعیت رطوبت نسبی هوا……………… 11
2-4 منابع آبی شهرستان مراغه………. 12
2-4-1صوفی رود………………………………. 12
2-5ویژگی‌های تاریخی مراغه…………. 13
2-5-1وجه‌تسمیه مراغه………………………… 13
2-5-2مراغه قبل از اسلام…………………….. 13
2-5-3مراغه بعد از اسلام………………………. 14
2-5-4 مراغه در عهد حکومت هلاکو و سایر ایلخانان. 15
2-5-5 مراغه، دوره قاجار و معاصر…………… 15
2-6 دروازه‌ها و محلات مراغه………… 17
2-7 حصار شهر…………………………. 17
2-8 بازارها و بازارچه‌ها در مراغه………. 19
2-9 سیمای اقتصادی مراغه………………. 20
2-10ملک التجار مراغه……………….. 21
2-11خواجه‌ملکم خان……………….. 22
2-12تجارت خشکبار در مراغه………… 22
فصل سوم
3-1بازار……………………………….. 25
3-1-1مفهوم بازار………………………………. 25
3-1-2پیدایش مفهوم بازار……………………. 25
3-1-3 شکل‌گیری کالبد بازار………………….. 25
3-1-4 انواع بازار………………………………. 26
3-1-5 ریخت‌شناسی بازار……………………… 28
3-1-5-1بازار خطی…………… 28
3-1-5-2بازار چند محوری…….. 29
3-1-5-3 بازار صلیبی…………… 29
3-1-5-4 بازار مرکزی خرده‌فروشی با خان‌های پیرامونی. 29
3-1-6 عناصر ساختاری بازار…………………… 29
3-2کاروانسرا…………………………. 34
3-2-1مفهوم کاروانسرا……………………….. 34
3-2-2 تاریخچه کاروانسراها………………….. 35
\ 
3-2-3 ویژگی‌های کاروانسرا، سرا یا خان ………….36
3-2-4 فرق بین کاروانسراها و سراها…………. 36
فصل چهارم
4-1بازار، سراها و کاروانسراها در مراغه. 39
4-1-1گونه‌بندی سراهای مراغه……………….. 41
4-1-2سراهای مشابه با سرای خواجه‌ملکم….. 44
4-2 سرای خواجه‌ملکم……………… 46
4-2-1موقعیت سرای خواجه‌ملکم……………. 47
4-2-1-1موقعیت بنا در تصاویر قدیمی…. 47
4-2-1-2موقعیت بنا در عکس هوایی فعلی مراغه. 48
4-2-1-3 موقعیت بنا با توجه به دروازه‌های اصلی و مسیرهای کاروان‌ها در گذشته. 49
4-2-1-4مسیرهای اصلی موجود در بافت مجاور. 50
4-2-1-5 موقعیت سرا نسبت به بناهای مجاور و بناهای شاخص شهری.. 51
4-2-2شناخت معماری بنا………………………. 52
4-2-2-1دوره‌های شکل‌گیری بنا…………. 52
4-2-2-2سه بعدی وضع موجود بنا………. 53
4-2-2-3 معرفی فضاهای بنا………………… 54
4-2-2-3-1ورودی……………………………….. 54
4-2-2-3-2میان سرا………………………………. 56
4-2-2-3-3حجره‌ها و اتاق‌ها………………………. 56
4-2-2-3-4 شناخت ازاره ها در بنا………………….. 60
4-2-2-3-5 شناخت پله‌ها در بنا…………………….. 61
4-2-2-4شناخت بنا از روی نقشه‌های معماری.. 62
4-2-2-5 تحلیل فضاهای معماری. 66
4-2-2-6 نور در فضاها………………….. 67
4-2-2-7 کاربری سرا در گذشته…….. 68
4-2-2-8 بررسی خط آسمان از جبهه‌های مختلف. 70
4-2-3 شناخت مصالح بنا………………………. 71
4-2-3-1-1تزئینات آجری به‌کاررفته در بنا…………….. 73
4-2-4 شناخت سازه بنا………………………… 78
4-2-4-1پی…………………………….. 78
4-2-4-2دیوارها و جرزهای بنا……… 79
4-2-4-3 پوشش‌ها و قوس‌ها در بنا…… 81
4-2-4-3-1پوشش‌ها………………………………………….. 81
4-2-4-3-2چفد بکار رفته در بنا……………………… 83
4-2-5 تأسیسات بنا…………………………….. 84
4-2-5-1ناودان‌ها یا سیستم دفع آب‌های نزولی. 84
4-2-5-2سیستم فاضلاب……….. 84
4-2-5-3 تأسیسات گرمایشی و سرمایشی. 84
4-2-5-4 نحوه نورگیری در بنا…….. 84
4-2-6جمع‌بندی………………………………….. 85
فصل پنجم
5-1طبقه‌بندی کلی عوامل مخل در بنا 88
5-2عوامل مخل در بنا……………… 90
5-3آسیب نگاری بنا…………………. 91
5-4جداول آسیب‌شناسی………….. 96
فصل ششم
6-1مبانی نظری طرح مرمت………… 119
6-1طرح مرمت بنا…………………… 122
6-2-1طرح مرمت پی و کرسی چینی…………. 122
6-2-2جلوگیری از نفوذ رطوبت صعودی……… 124
6-2-3 مرمت سقف در قسمت‌های تخریب‌شده 125
6-2-4 اجرای عایق‌بندی سرویس بهداشتی…….. 126
6-2-5 مرمت کف سازی حیاط………………… 128
6-2-6 مرمت کف سازی حجره‌ها…………….. 129
6-2-7 تعویض آجرهای پوسیده…………………. 129
6-2-8 طرح مرمت ازاره ها……………………… 129
6-2-9 اجرای ناودان‌ها………………………….. 131
6-2-10تعویض ملات آسیب‌دیده…………….. 133
6-2-11مرمت پله‌های ارتباطی…………………… 134
6-2-12برداشتن اندودهای نامناسب……………. 135
6-2-13زدودن مرمت‌های ناهمگون………….. 135
6-2-14بازسازی قسمت‌های تخریب‌شده…….. 135
6-2-15تمیز کردن شوره از آجرها…………….. 135
6-2-16بازسازی سردر ورودی………………….. 136
6-2-17طرح پیشنهادی جهت درها و پنجره‌ها. 136
6-2-18جزئیات اجرایی پیشنهادی حوض…………………………….137
6-2-19اجرای تأسیسات الکتریکی و گرمایش و سرمایش…. 138
فصل هفتم
7-1طرح احیا……………………………… 140
7-1-1انتخاب استراتژی احیا…………………… 140
7-1-2اقدامات لازم برای احیا………………….. 141
7-1-3 بررسی طرح‌های فرادست……………….. 142
7-1-4 موقعیت سرای خواجه‌ملکم با توجه به ناحیه‌های موجود. 143
7-1-5 بررسی ویژگی‌های منطقه بافت تاریخی.. 144
7-1-4-1ویژگی‌های عمومی………… 144
7-1-4-2آسیب‌های اجتماعی……….. 144
7-1-5 مقایسه ناحیه 7 شهری و کل شهر در سال. 144
7-1-6 بافت تاریخی بنا…………………………… 146
7-1-7 مسیرهای مجاور بنا……………………….. 147
7-2گزینه پیشنهادی………………… 150
7-2-2مبانی احیاء………………………………… 151
7-2-3 مبانی و پیش ساخته‌های فکری مورد نظر در طرح احیای سرای خواجه‌ملکم.. 152
7-2-4 ویژگی‌هایی که می‌بایست سرا دارا باشد. 152
7-2-5 سرفصل‌های کلی لازم جهت احیای سرای خواجه‌ملکم.. 152
7-2-6اصول ناظر بر تعیین کاربری……………….. 152
7-2-7 بررسی ویژگی‌های فضایی طبقه همکف……………….. 154
7-2-8 بررسی ویژگی‌های فضایی طبقه اول……………….. 156
7-2-9کاربری بنا در طرح احیاء……………… 159
7-2-10 طرح‌های پیشنهادی…………………….. 161
7-2-10-1طرح پیشنهادی حوض در بنا 161
7-2-10-2طرح پیشنهادی کف‌سازی در بنا 162
7-2-10-3طرح احیاء جبهه شرقی سرا 162
7-2-7-4طرح احیاء جبهه جنوبی و غربی سرا 163
7-2-7-5طرح احیاء جبهه شمالی و غربی سرا 165
7-2-7-6طرح احیاء دالان ورودی جنوبی سرا 166
7-2-7-7طرح احیاء حجره‌ها……… 167
1-1 مقدمه
ساخت کاروانسراها با توجه به اوضاع اجتماعی، اقتصادی و مذهبی از روزگاران قدیم در ایران مورد توجه خاص بوده است. به طور کلی کاروانسراها به دو گروه برون‌شهری و درون‌شهری تقسیم می‌شوند. کاروانسرای درون‌شهری یکی از عناصر ساختاری شهر اسلامی است. احداث کاروانسراها فقط ویژه خارج از شهر نبوده، بلکه در داخل شهر نیز برای اقامت مسافران و تجار کاروانسراهایی احداث شده است، البته اکثر کاروانسراهای کنار بازار جنبه‌ی تجاری پیدا می‌کرده و تجار هر صنفی در کاروانسراهای مجاور یا داخل بازار فعالیت می‌کردند. در دوره‌ی اخیر معمولاً به کاروانسراهای درون‌شهری سرا گفته می‌شود. با کاهش رونق اقتصادی بافت تاریخی و تغییر سیستم های تجارتی و حمل‌ونقل و گرایش مردم به خیابان‌ها و پاساژها، سراها و کاروانسراهای درون‌شهری از رونق افتادند و اکثراً بلااستفاده هستند و یا نقشی کم رنگ را در بافت ایفا می‌کنند و سال‌های زیادی است که زندگی در بافت‌های تاریخی با مشکلات فراوان اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی برای ساکنان آن همراه است. بافت تاریخی مراغه به عنوان یک سرمایه ملی، یکی از نمونه بافت‌های باارزش است که در اثر بی‌مبالاتی مدیران و ساکنین محلی و ناکارآمدی سیستم مدیریتی دچار دگرگونی‌های ناخوشایند فراوانی شده است. در این میان سراها نیز اکثراً به حال خود رهاشده‌اند یا در مواردی محدود به رسیدگی شده است با توجه به اینکه احیای این فضاها می‌تواند نقشی مؤثر را در فضای احیای بافت تاریخی ایجاد کند نیازمند تحقیقات و صرف هزینه است. سرای خواجه‌ملکم نیز یکی از این بناها می‌باشد که در سال‌های اخیر مورد بی‌توجهی‌های زیادی واقع شده است. در این طرح سعی بر این خواهیم داشت این سرمایه ملی را از نیستی نجات بخشیده و با نگاه به گذشته، آینده‌ای روشن را ترسیم نماییم که در نتیجه پویایی هرچه بیشتر بنا و در نهایت بافت تاریخی است.
1-2 بیان مسأله
سرای خواجه‌ملکم مربوط به دوره قاجار است و در مراغه، بین خیابان خواجه نصیر و میدان مصلی، در محله سالار خانه واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۸۹۰۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا به نام آقای ملكم آفتاندینان معروف به خواجه‌ملکم كه شخصی ارمنی و تاجر بوده، ثبت شده است. بنا در قسمت‌های مختلف از یك تا سه طبقه تشكیل یافته است.
امروزه از حیاط بنا به عنوان پاركینگ خودرو و از حجره‌ها به عنوان مغازه‌های خواربار فروشی استفاده می‌گردد. طاق و قوس‌های بكار رفته در بنا و نحوه قاب‌بندی پنجره‌ها از خصوصیات بارز این بنا بشمار می رود.
از جمله مسائلی که ضرورت اعطای طرح مرمت به این بنا را الزام‌آور می‌نماید:
تاکنون هیچ طرح مرمتی در مورد این بنای تاریخی ارائه نگردیده است.
فرسایش و از بین رفتن تدریجی بنا به دلیل عدم توجه به مرمت اصولی آن.
از بین رفتن ارزش فرهنگی و تاریخی این مجموعه در اذهان عمومی.
اختصاص دادن کاربری نامربوط به بنا.
مشکلات فرهنگی و امنیتی فراوان در بنا.
وضعیت ناهنجار و نابسامانی ظاهری در بنا.
این سرا به عنوان یکی از بناهای تاریخی و باارزش شهر می‌تواند نقش خود را بهتر و بیشتر از قبل در جریان طرح‌های مرمتی و احیاء بازی کند؛ بنابراین در این پژوهش سعی بر آن شده است تا با شناخت دقیق بنا، همچنین بررسی فن شناسی و آسیب‌شناسی آن، طرح مرمت و احیاء مناسبی جهت حفظ این بنای باارزش ارائه گردد.
1-3 اهمیت و ضرورت پژوهش
حفظ و نگهداری از آثار تاریخی به جهت این که این آثار بیانگر هویت و فرهنگ هر جامعه می‌باشد، امری بسیار ضروری است. در بنای مذکور به دلیل حجم وسیع تخریب‌ها و تبدیل شدن قسمتی از مجموعه به فضایی متروک و بی‌ارزش، نیاز به حفاظت و مرمت احساس می‌شود. همین طور با توجه به مرمت‌های غیراصولی و اعطای کاربری نامناسب به بنا که بیشتر باعث آسیب واردکردن و از بین بردن اصالت این بنای تاریخی شده است، اعمال طرح مرمت ضرورت داشته و امکان‌سنجی احیاء آن اهمیت پیدا می‌کند. بدیهی است بازگرداندن حیات دوباره به این بنای تاریخی ثبت‌شده می‌تواند موجب بازیابی اصالت بنا گردد. علاوه بر آن در این اثر ارزش‌های معماری و تزئینی زیادی بااهمیت تاریخی و ملی وجود دارد که حفظ آن‌ها مستلزم شناسایی و تهیه طرح مرمتی مناسب می‌باشد.
1-4 اهداف پژوهش
ارائه طرحی جهت:
– جلوگیری از تخریب و نابودی بنا.
– بازگرداندن ارزش از دست رفته به بنا.
– احیا و زنده ساختن بنا با در نظر گرفتن کاربری مناسب و اصولی به آن.
1-5 روش پژوهش
1-5-1 روش پژوهش از نظر هدف
با توجه به هدف و ماهیت پژوهش از نوع کاربردی است.
1-5-2 روش پژوهش از نظر روش
