هنگامی که مدت زمان تیمار با هیپوکلریت سدیم ۵/۲% به مدت ۱۵ دقیقه افزایش یافت، اگر چه میزان آلودگی به شدت کاهش یافت ولی بیش از ۷۶% ریزنمونه­ها از بین رفتند. در مورد تیمار ۵/۷ دقیقه هیپوکلریت سدیم، بیش از ۷۵% ریز نمونه­ها زنده ماندند و در ضمن بیشترین آلودگی نیز در همین تیمار مشاهده گردید.
در تحقیق شاه­پیری و همکاران (۱۳۸۳) هیپوکلریت سدیم ۲/۴% به مدت ۱۰ دقیقه پیشنهاد شده بود در حالیکه با بهره گرفتن از این تیمار در پژوهش حاضر بیش از ۹۰% نمونه­ها از بین رفتند. بنابراین برای داشتن ریزنمونه­های با حداقل آلودگی و حداکثر زنده­مانی بهتر است از ضدعفونی با هیپوکلریت سدیم ۵/۲% استفاده شود و نوع رقم تاثیری در این زمان ندارد. نکته قابل توجه این است که حد بهینه ضدعفونی بسته به بافت نمونه، سن فیزیولوژیکی، میزان آلودگی و شرایط سلامت گیاه و محیطی که در آن قرار دارد فرق می­ کند.

۵-۲- آزمایش ۲: بررسی اثر ۲iP بر روی رشد و نمو گیاهچه­:
نتایج بدست آمده از آزمایش بررسی اثر هورمون ۲iP بر روی رشد و نمو گیاهچه نشان داد که، تیمار یک یا محیط کشت فاقد هورمون ۲iP از لحاظ تمامی صفات اندازه گیری شده در این آزمایش بطور نسبی نسبت به سایر تیمارها (محیط کشت حاوی هورمون ۲iP) دارای برتری می­باشد و نوع رقم تاثیری بر نتایج حاصل نداشت. حصول برتری نسبی محیط کشت فاقد هورمون ۲iP دلیلی برای عدم استفاده­ی این هورمون در مرحله بعد (مرحله بررسی اثر متقابل هورمون­های برتر بر روی رشد و نمو گیاهچه­های حاصل از ریزنمونه­های گره­ای) گردید.
با توجه به این­که هورمون ۲iP تاثیر مثبتی بر روی پرآوری ارقام مختلف گیاه سیب­زمینی نداشت، هم­چنین با توجه به هزینه بالای تهیه این هورمون نسبت به دیگر هورمون­ هم خانواده خود (BAP)، که بر طبق آزمایش­های انجام شده تاثیرهای مثبتی بر روی پرآوری ارقام سیب­زمینی داشت، استفاده از این هورمون برای افزایش ریزازدیادی در گیاه سیب­زمینی پیشنهاد نمی­گردد.
۵-۳- آزمایش ۳: بررسی اثر BAP بر روی رشد و نمو گیاهچه:
نتایج بدست آمده از آزمایش بررسی اثر هورمون BAP بر روی رشد و نمو ریزنمونه­های گره­ای نشان داد که، تیمار دوم (محیط کشت حاوی ۵/۰ میلی­گرم در لیتر BAP) در مجموع از لحاظ تمامی صفات اندازه ­گیری شده نسبت به سایر محیط­ها حاوی غلظت­های متفاوت این هورمون و هم­چنین محیط کشت بدون هورمون دارای برتری می­باشد و نوع رقم تاثیری بر آن نداشت که با نتایج حاصل از تحقیقات تاور و همکارانش (۱۹۸۵) تطابق داشت. در تحقیقی یوسف و همکارانش نیز محیط کشت مناسب برای رشد گیاهچه سیب­زمینی رقم اسپونتا^[۱۴۸] را محیط کشت حاوی ۵/۰ میلی­گرم BAP بیان داشتند (یوسف^[۱۴۹] و همکارانش، ۱۹۹۷).
برتری محیط کشت حاوی غلظت ۵/۰ میلی­گرم در لیتر BAP دلیلی برای استفاده­ی این هورمون در مرحله بعد (مرحله بررسی اثر متقابل هورمون­های برتر بر روی رشد و نمو گیاهچه­های حاصل از ریزنمونه­های گره­ای) گردید (شکل ۵-۲). علاوه بر محیط کشت حاوی غلظت ۵/۰ میلی­گرم در لیتر BAP محیط کشت­های تیمار اول فاقد هورمون و محیط کشت تیمار سوم حاوی غلظت ۱ میلی­گرم در لیتر BAP که در رتبه پایین­تر قرار داشتند برای بررسی بیشتر و دقیق­تر برای انجام آزمایش­های اثر متقابل بر روی گیاهچه انتخاب گردیدند. رقم ساوالان در غلظت ۵/۰ میلی گرم در لیتر BAP بهترین عملکرد ریزازیادی را در بین ارقام و غلظت­های مختلف دارا بود.

شکل ۵-۲) مقایسه رشد و نمو گیاهچه حاصل از ریزنمونه­های گره­ای رقم آگریا تحت تاثیر هورمون BAP. (A) فاقد هورمون. (B) غلظت mg.l^-1 ۵/۰. © غلظت mg.l^-1 ۱.
۵-۴- آزمایش ۴: بررسی اثر CCC بر روی رشد و نمو گیاهچه­:
نتایج بدست آمده از آزمایش بررسی اثر هورمون CCC بر روی رشد و نمو ریزنمونه­های گره­ای نشان داد که، تیمارهای حاوی هورمون CCC از نظر تمامی صفات اندازه ­گیری شده در این آزمایش نسبت به محیط­ کشت فاقد هورمون برتری نداشته و این امر سبب حذف هورمون CCC از ورود به آزمایش­های مرحله اثرمتقابل گشت. نتایج حاصل با نتایج اطرشی و همکارانش (۱۳۸۹) تطابق داشت.
۵-۵- آزمایش ۵: بررسی اثر GA3 بر روی رشد و نمو گیاهچه­:
نتایج بدست آمده از آزمایش بررسی اثر هورمون GA3 بر روی رشد و نمو ریزنمونه­های گره­ای نشان داد که، تیمار سوم (محیط کشت حاوی ۶/۰ میلی­گرم در لیتر GA3) نسبت به سایر تیمارها عملکرد بهتر در رشد و نمو گیاهچه­های حاصل از ریزنمونه­های گره­ای دارد (شکل ۵-۳).
برتری محیط کشت حاوی غلظت ۶/۰ میلی­گرم در لیتر GA3 دلیلی برای استفاده­ی این هورمون در مرحله بعد (مرحله بررسی اثر متقابل هورمون­های برتر بر روی رشد و نمو گیاهچه­های حاصل از ریزنمونه­های گره­ای) گردید. علاوه بر محیط کشت حاوی غلظت ۶/۰ میلی­گرم در لیتر GA3 محیط کشت­ تیمار اول (فاقد هورمون) که در رتبه دوم برتری عملکرد قرار داشت برای بررسی بیشتر و دقیق­تر برای انجام آزمایش­های اثر متقابل بر روی گیاهچه انتخاب گردید. تیمار پنجم غلظت سوم انتخابی برای آزمایش­های تاثیر متقابل هورمون­ها بر روی رشد گیاهچه بود. این انتخاب اگر چه تیمار چهارم عملکرد بهتری داشت به این دلیل انجام شد:

1. 1. هنگام ورود غلظت­ها به نرم افزار Design Expert برای طرح رویه پاسخ می­بایست دو کران بالا و پایین نسبت به غلظت برتر را وارد نماییم بطوری که غلظت برتر درست در میانه قرار گیرد.

1. 1. الگوریتم این نرم­افزار طوری طراحی شده که سایر غلظت­های موجود در رنج کران بالا و پایین را نیز در نظر می­گیرد.

1. 1. با توجه به این که تیمار یک یا محیط کشت فاقد هورمون نسبت به تیمار چهار برتر می­باشد این محیط انتخاب و متناسب با آن تیمار پنجم انتخاب گردید. حضور محیط کشت بدون هورمون سبب بررسی اثرهای متقابل بین دو هورمون نیز می­شد.

شکل ۵-۳) مقایسه رشد و نمو گیاهچه حاصل از ریزنمونه­های گره­ای رقم ساوالان تحت تاثیر هورمون GA3. (A) فاقد هورمون. (B) غلظت mg.l^-1 ۶/۰. © غلظت mg.l^-1 ۲/۱.
۵-۶- آزمایش ۶: بررسی اثر Picoloram بر روی رشد و نمو گیاهچه­:
تولید کالوس در همه غلظت­های هورمون Picoloram نشان می­دهد که استفاده از این هورمون جهت کالوس­زایی در گیاه سیب­زمینی مطلوب می­باشد اما هنگام استفاده از هورمون Picoloram باید توجه داشت که افزایش استفاده از این هورمون در محیط کشت جهت کالوس­زایی بیشتر احتمال ایجاد تنوع سوماکلونال در بافت کالوس ایجادی را افزایش می­دهد (شکل ۵-۱).
با توجه به نتایج سایر محققین شاه­پیری و همکاران (۱۳۸۳) و رستمی و همکاران (۱۳۸۷) که به بررسی اثر غلظت­های مختلف ۲,۴-D بر روی کالوس­زایی گیاه سیب­زمینی پرداختند پیشنهاد می­گردد که سایر محققین با طراحی آزمایشی به بررسی مقایسه­ ای اثر این دو هورمون بر روی کالوس­زایی گیاه سیب­زمینی پرداخته و مشخص نمایند که کدام یک از این دو هورمون به لحاظ کالوس­زایی در گیاه سیب­زمینی مطلوب­تر می­باشند. فاکتورهایی که می­توانند در این آزمایش مورد مورد بررسی قرار گیرند وزن تر و خشک کالوس­ها و سلامت آن­ها می­باشند.

شکل ۵-۴) مقایسه کالوس­زایی حاصل از ریزنمونه­های گره­ای در حضور غلظت­های گوناگون هورمون Picoloram. (A) غلظت mg.l^-11. (B) غلظت mg.l^-12. © غلظت mg.l^-13. (D) غلظت mg.l^-14. (E) غلظت mg.l^-15. (F) غلظت mg.l^-16.
۵-۷- آزمایش ۷: بررسی اثر NAA بر روی رشد و نمو گیاهچه:
یکی از فاکتورهای مهم در در انتخاب گیاهچه مطلوب وضعیت مناسب ریشه در گیاهچه می­باشد که این مهم با بهره گرفتن از هورمون­های خانواده اکسین قابل حصول می­باشد. هورمون NAA یکی از مهم­ترین هورمون­های خانواده اکسین می­باشد که باعث افزایش تعداد و طول ریشه می­گردد.
نتایج حاصل از آزمایش نشان داد که حضور هورمون NAA در محیط سبب افزایش معنی­دار تعداد و طول ریشه نسبت به محیط کشت فاقد این هورمون گردیده و نوع رقم تاثیر بر آن نداشت. با توجه به این که بین محیط­های کشت دارای غلظت­های مختلف هورمون NAA تیمارهای دوم و ششم به لحاظ تعداد و طول ریشه برتر می­باشند و نظر به این­که تیمار دوم از لحاظ سایر صفت­های اندازه ­گیری شده نسبت به تیمار ششم دارای برتری می­باشد به عنوان غلظت برتر معرفی می­گردد. هم­چنین به منظور امکان بررسی اثرهای متقابل بین دو هورمون در مرحله تاثیر متقابل محیط کشت فاقد هورمون نیز به عنوان تیمار دیگر انتخاب و برای رعایت تناسب کران بالا و پایین برای اجرای طرح رویه پاسخ در مرحله بعد به عنوان سومین غلظت مطلوب محیط کشت دارای غلظت هورمون ۰۶/۰ میلی­گرم در لیتر NAA (تیمار سوم) انتخاب گردید.

شکل ۵-۵) مقایسه ریشه­زایی ریزنمونه­های گره­ای بین محیط کشت فاقد هورمون و محیط کشت­های دارای هورمون NAA. از سمت راست به چپ به ترتیب محیط کشت فاقد هورمون، غلظت ۰۳/۰ میلی­گرم NAA و غلظت ۰۶/۰ میلی­گرم NAA.
۵-۸-آزمایش ۸: بررسی اثر متقابل هورمون­های برتر بر روی رشد و نمو گیاهچه­:
با توجه به نتایج بهینه­سازی تیمارهای آزمایش، محیط کشت مناسب برای تولید گیاهچه از ریزنمونه­های گره­ای برای رقم ساوالان محیط کشت MS همراه با غلظت ۱۹/۱ میلی گرم در لیتر GA3 و ۰۶/۰ میلی­گرم در لیتر NAA (نمودار ۵-۱)، برای رقم سانته محیط کشت MS همراه با غلظت ۲۰/۱ میلی گرم در لیتر GA3 و ۰۶/۰ میلی­گرم در لیتر NAA (نمودار ۵-۲)، برای رقم آگریا محیط کشت MS همراه با غلظت ۲۰/۱ میلی گرم در لیتر GA3 و ۰۶/۰ میلی­گرم در لیتر NAA (نمودار ۵-۳) و برای رقم مارکیز محیط کشت MS همراه با غلظت ۰۶/۰ میلی­گرم در لیتر NAA (نمودار ۵-۴) پیشنهاد می­گردد.
نتایج حاصل از این آزمایش با نتایج تاور و همکارانش (۱۹۸۵) مطابقت نداشت. در آزمایش تاور و همکارانش استفاده از محیط کشت حاوی ۵/۰ میلی­گرم در لیتر BAP، ۴/۰ میلی­گرم در لیتر GA3 و ۰۱/۰ میلی­گرم در لیتر NAA به عنوان محیط کشت بهینه برای تولید گیاهچه معرفی شده بود این در حالی است که در آزمایش انجام شده استفاده از سه هورمون داخل محیط کشت موجب گیج شدن گیاه و نداشتن رشد مطلوب آن گردید. هم­چنین تاور و همکارانش محیط کشت بهینه برای رشد گیاهچه سیب­زمینی را محیط فوق معرفی نمودند در صورتی که در آزمایش انجام شده هر رقم برای رشد بهینه نیاز به محیط کشت جداگانه مخصوص به خود داشت.
هورمون BAP زمانی که به عنوان تنها هورمون مورد استفاده در آزمایش بکار گرفته می­ شود سبب افزایش رشد گیاهچه و شاخه­زایی می­گردد اما هنگامی که به صورت اثر متقابل با دیگر هورمون­ها از آن استفاده شد موجب کاهش در رشد گیاهچه گردید. اثرات متقابل هورمون GA3 و هورمون NAA سبب افزایش رشد و شاخه­زایی در گیاهچه گردید. ریشه­زایی در محیط حاوی هورمون­های NAA و GA3 نسبتا مطلوب ولی حضور هورمون BAP در محیط کشت مانع ریشه­زایی شد (شکل ۵-۶ و ۵-۷).
مقایسه­ رشد گیاهچه در محیط­های بهینه شده بین ارقام مختلف نشان می­دهد که رقم ساوالان با مطلوبیت ۸۱۳/۰ بیشترین رشد گیاهچه را در بین ارقام مختلف دارا می­باشد. پس از رقم ساوالان ارقام آگریا با مطلوبیت ۶۸۳/۰، مارکیز با مطلوبیت ۵۶۸/۰ و در آخر رقم سانته با مطلوبیت ۵۲۲/۰ قرار دارند (شکل ۵-۸).

شکل ۵-۶) مقایسه رشد ریشه رقم آگریا. A: محیط کشت حاوی GA3 و NAA، B: محیط کشت حاوی BAP، GA3 و NAA، C: محیط کشت حاوی BAP و NAA، D: محیط کشت حاوی BAP و GA3.

شکل ۵-۷) مقایسه رشد گیاهچه رقم ساوالان. A: محیط کشت حاوی GA3 و NAA، B: محیط کشت حاوی BAP، GA3 و NAA، C: محیط کشت حاوی BAP و NAA، D: محیط کشت حاوی BAP و GA3.

شکل ۵-۸) مقایسه رشد و نمو گیاهچه ارقام مختلف سیب­زمینی. A: رقم ساوالان، B: رقم سانته، C: رقم آگریا و D: رقم مارکیز.

نمودار۵-۱) نمودار بهینه­سازی اثر متقابل هورمون­ها بر روی رشد و نمو گیاهچه رقم ساوالان

نمودار۵-۲) نمودار بهینه­سازی اثر متقابل هورمون­ها بر روی رشد و نمو گیاهچه رقم سانته

نمودار۵-۳) نمودار بهینه­سازی اثر متقابل هورمون­ها بر روی رشد و نمو گیاهچه رقم آگریا

نمودار۵-۴) نمودار بهینه­سازی اثر متقابل هورمون­ها بر روی رشد و نمو گیاهچه رقم مارکیز
۵-۹- آزمایش ۹: بررسی اثر ۲iP بر روی تولید ریز­غده­:
از بین صفت­های اندازه ­گیری شده مرحله ریزغده مهم­ترین صفت جهت انتخاب محیط کشت برتر مربوط به تعداد ریزغده در هر گیاهچه می­باشد و سایر صفت­ها در جایگاه بعدی اهمیت قرار می­گیرند. نتایج بدست آمده از آزمایش بررسی اثر ۲iP بر روی تولید ریزغده­های حاصل از کشت گیاهچه نشان داد که محیط کشت فاقد هورمون ۲iP از نظر صفت تولید تعداد ریزغده در هر گیاهچه دارای برتری نسبی نسبت به محیط­های کشت دارای هورمون ۲iP بود و هم­چنین از نظر سایر صفات نیز تفاوت معنی­داری با محیط­های کشت دارای هورمون ۲iP نداشت. بنابراین نتایج هورمون ۲iP هورمون مناسب برای ورود به مرحله تاثیر متقابل تشخیص داده نشد.