با این­حال، خطوط کلی برنامه چهارم راجع به توسعه گردشگری اینگونه تعیین شده است (روزنامه رسمی، قانون برنامه چهارم: ۲۰-۱):
الف- مکلف کردن دولت جهت رونق اقتصاد فرهنگی (ماده ۱۰۴) از جمله، اصطلاح قوانین و موانع انحصاری، تصویب و ابلاغ استاندارد بهره‌مندی تقاضاهای فرهنگی، گردشگری نقاط مختلف کشور، توسعه ساختاری و استفاده از معافیت­های مالیاتی و … است.
ب- مکلف کردن دولت جهت تعمیق ارزش­ها، باورها، فرهنگ معنویت و نیز حفظ هویت اسلامی– ایران، اعتلای معرفت دینی و توسعه فرهنگ قرآنی (ماده ۱۰۶). در این زمینه اقداماتی همچون تهیه طرح جامع گسترش فضاهای مذهبی و مساجد با همکاری سازمان تبلیغات، اوقاف با همکاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، تهیه طرح جامع و اجرای همگرایی مذاهب و گردشگری مذهبی در نظر گرفته شده است.
ج- دولت موظف است به منظور حفظ و شناساندن هویت تاریخی ایران (ماده ۱۰۹) اقداماتی همچون حمایت از پژوهش­های علمی و بین‌رشته‌ای در زمینه ایران‌شناسی، تاریخ تمدن و نظایر آن، گردآوری و بررسی نظام‌یافته آداب و رسوم، فرهنگ ملی و بومی، شناسایی اصول و ضوابط شکل‌گیری معماری ایرانی اسلامی در شهرها و روستاهای کشور به عمل آورد.
د- مکلف کردن دولت به منظور ترویج فرهنگ صلح در سطوح بین‌المللی (ماده ۱۱۰) که نیازمند اقداماتی همچون مشارکت نهادها، مجامع منطقه‌ای و بین‌الملی و نیز تبادل نظر متفکران و دانشمندان و نهادهای علمی- فرهنگی، اهتمام به معرفی جاذبه‌های فرهنگی- هنری ایران، عقد موافقت‌نامه­ های فرهنگی، منطقه‌ای، قاره­ای و بین‌المللی است.
ه- مکلف کردن دولت برای متجلی ساختن و توسعه مفاهیم و نهادهای هویت اسلامی و ایرانی در ساختار سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و علمی و نیز تعامل اثربخش میان ایران فرهنگی، تاریخی، جغرافیایی و زبانی با رویکرد توسعه پایدار (ماده ۱۱۳) که نیازمند اقداماتی نظیر این­هاست: طرح کاربرد نمادها، نشانه‌ها، آثار هنری ایرانی و اسلامی در معماری و شهرسازی و سیمای شهری، احداث موزه علوم و فناوری، پارک‌های علمی، موزه‌های فرهنگی تاریخی و … استفاده از ظرفیت‌ها و مزیت‌های فرهنگی در تسهیل و بهبود روابط و مناسبات بین‌المللی که می‌توانند از یک درصد از اعتبارات خود برای احداث بناها و ساختمان­های خود برای طراحی، ساخت آثار هنری متناسب با فرهنگ دینی و ملی استفاده کنند.

و- مکلف کردن دولت برای اهتمام ملی در شناسایی، حفاظت، پژوهش، مرمت، احیاء، بهره‌برداری و معرفی میراث فرهنگی کشور و ارتقاء توان گردشگری، تولید ثروت و اشتغال­زایی و مبادلات فرهنگی در کشور (ماده ۱۱۴). اقداماتی همچون حمایت از مالکین آثار تاریخی- فرهنگی، ایجاد و توسعه موزه‌های پژوهشی و تخصصی وابسته به دستگاه­های اجرایی، شناسایی و مستندسازی آثار تاریخی- فرهنگی در محدوده جغرافیایی اجرایی طرح، توسط دستگاه مجری با نظارت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، ایجاد و تجهیز پایگاه­های میراث فرهنگی در آثار تاریخی مهم کشور و مقایسه اصلی مرتبط با موضوع میراث فرهنگی، شناسایی و حمایت از آثار فرهنگی تاریخی حوزه فرهنگی ایرانی موجود در کشورهای همسایه و منطقه، جلب مشارکت بخش خصوصی و تعاونی نسبت به صدور مجوز تأمین و فعالیت موزه‌های خصوصی و تخصصی و مؤسسات مشاوره و کارشناسی مرتبط با موضوع میراث فرهنگی و گردشگری، ارتقاء جایگاه بخش غیر دولتی و افزایش رقابت‌پذیری در صنعت گردشگری از طریق اصلاح قوانین و مقررات و ارائه تسهیلات و تهیه ضوابط حمایتی، تکمیل نظام جامع آمار گردشگری با نظارت و هدایت مرکز آمار ایران، به منظور حفظ آثار و فرهنگ سنتی، قومی، ایلی، ملی و ایجاد جاذبه برای توسعه صنعت گردشگری در کشور، در استان­ها و یا شهرستان­ها نسبت به ایجاد دهکده توریستی، مراکز اطراق­های تفریگاهی ایلی، موزه و نمایشگاه اقدام نماید (سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۸۴).

۲-۵٫ عوامل موثر بر جذب گردشگری

۲-۵-۱٫ بازاریابی^[۹]

بازاریابی در صنعت جهانگردی، پیش ­بینی کردن نیازها و درخواست­های متغیر گردشگران است که در آن رضایت مشتری به عنوان مهمترین اصل برای بازاریابان بایستی مورد توجه قرار گیرد. توجه به بازاریابی جهانگردی، بعد از جنگ دوم جهانی شروع گردید. بازاریابی و تحقیقات مربوط به آن در توسعه توریسم از امور بسیار مهم ضروری به شمار می­رود. در اجرای این امر لازم است که آمار جهانگردان دقیقا مورد بررسی قرار گرفته و اثرات اقتصادی و مالی آن تجزیه و تحلیل گردیده و با توجه به نتایج به دست آمده، طرح ها و برنامه ­های لازم در جهت توسعه و تکامل جهانگردی پی­ریزی شود (ویرینگ و نایل^[۱۰]، ۲۰۰۹: ۱۸۰).
در مسائل مربوط به بازاریابی، باید انواع مسائل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی کشورهای مورد نظر و بازارهای صادر کننده جهانگرد، دقیقاً مورد توجه و بررسی قرار گیرند تا بتوان بر اساس آنچه به دست آمده است، برنامه ­های لازم را طرح ریزی نمود. در آغاز قرن جدید و در شرایطی که از ارتباطات به عنوان رکن پیوند دهنده جوامع، تکنولوژی و تمدن یاد می­ شود، بی شک تبلیغات به ویژه در حوزه صنعت نقشی پویا و ماندگار در ثبات این ارتباطات خواهد داشت. اگر گسترش رسانه­های صوتی و تصویری از ابعاد ملی به فراملی و منطقه­ای به بین ­المللی را مبنای این نگرش قرار دهیم، خواهیم دید که رؤیای دهکده جهانی در حال تبدیل به واقعیت است. بی تردید جنگ­های آینده، فارغ از بکارگیری سلاح­های نظامی، جنگ تبلیغات خواهد بود که طلایه­های این جنگ هم­اکنون در حال شکل گیری است. در بازاریابی علاوه برتنوع محصولات یک منطقه توریستی، باید به تنوع بازار نیز توجه شود. این دو موضوع با هم ارتباط نزدیکی دارند. متنوع ساختن محصولات و بازار عامل مهمی در دستیابی به یک بخش گردشگری متوازن است. بخشی که ظرفیت لازم را جهت جذب توریست در سراسر سال داشته باشد، از خدمات و تسهیلات گردشگری حداکثر بهره ­برداری را بنماید، در سراسر سال موجب رونق اشتغال و کسب درآمد باشد و بالاخره بطور مداوم سرمایه ­گذاری کند. ساختار کنونی بازار در اکثر مقاصد گردشگری به یک یا دو بازار اصلی محدود می­ شود واین بازارها هم شدیداً فصلی بوده و همواره دچار نوسان هستند. برای مثال، شهرهای زیارتی مشهد و قم یا مناطق ساحلی دریای خزر نمونه ­ای بارز از اینگونه بازارها هستند. در نتیجه این شرایط بخش گردشگری از تعادل مطلوبی برخوردار نیست و نمی­تواند در سراسر سال منبعی برای درآمد باشد. این وضعیت موجب تضعیف کلی بخش جهانگردی می­ شود وسبب می­گردد که این بخش نتواند در حد لازم به تحقق اهداف توسعه اقتصادی و اجتماعی کمک کند. اگر ما به طور خلاصه و اجمالی بازاریابی را مدیریت فرایندی بدانیم که در آن تلاش می­ شود تا نیازها و احتیاجات جهانگردان به بهترین نحو ممکن شناسایی، پیش ­بینی و برای رضایت­مندی مشتریان، تمرکز منابع صورت گیرد، به این نتیجه خواهیم رسید که شناخت و درک بازار و ویژگی­های جهانگردان، به عنوان اولین اصل و تمرکز و به کارگیری حداکثر منابع به عنوان دومین اصل، بنیان­های یک بازاریابی موفق را تشکیل می­دهد. پنج اصل مهم که وجه تمایز میان بازاریابی خدمات و بازاریابی صنعتی یا فروش سریع کالای مصرفی هستند عبارتند از:
۱- غیر ملموس بودن.
۲- ناپایدار بودن.
۳- ناهمگون بودن.
۴ - تفکیک ناپذیری.
۵- غیر تملکی بودن خدمات (رضوانی، ۱۳۷۴، ص۱۱۹).

۲-۵-۲٫ تبلیغات^[۱۱]

تبلیغ از طریق علائم و اطلاعات دیگر، یک ابزار ارزشمند برای جذب بازدیدکنندگان به یک محل است. در این راستا نقش تبلیغات برای صنایعی چون توریسم، اهمیت مضاعفی دارد چرا که این صنعت از مثلث امنیت اجتماعی - اقتصادی، فرهنگی و سیاسی بهره می­برد و تجمیع این سه شاخص در هر کشور قادر است تا تصویر زیبایی را از آن کشور در اذهان بین ­المللی ترسیم کند.
تبلیغات در توریسم معمولا جزء یکی از مهمترین وظایف هر سازمان توریستی است. تبلیغات و سهم آن، نموداری از حدود فعالیت این سازمان­ها بوده و در این مورد باید به این نکته توجه گردد که هر­گونه تبلیغات در توریسم با در نظر گرفتن مقدورات پذیرایی از توریست­ها انجام پذیرد و چنانچه تبلیغات به عمل آید، ولی وسائل و تسهیلات لازم برای جهانگردان موجود نباشد، این امر اثرات منفی به بار خواهد آورد. به طور­کلی در تبلیغات باید چند نکته مهم مورد توجه قرار گیرد که از آن جمله می­توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مسائل مربوط به روحیات و افکار عمومی.
- مسائل اجتماعی و سیاسی و مسائل اقتصادی (لومسدن، ترجمه گوهریان، ۱۳۸۰، ص۵۲).
درچارچوب جهانگردی منطقه ای باید خصیصه مهمان نوازی سنتی ایرانیان تقویت شود و درعین حال مشارکت و مالکیت محلی بخش جهانگردی مورد حمایت قرار گیرد. لذا باید مناطقی انتخاب شوند که در آنها مردم محلی (شامل بخش جهانگردی) از طریق روابط سنتی که ضرورتاً از لحاظ فرهنگی همگن نیستند، با یکدیگر وابستگی داشته باشند. به طور مثال، یک تورگردان در یک قسمت از منطقه معمولاً‌تورگردانان قسمت­ های همجوار منطقه خود را بخوبی می­شناسد و این امر حرکت و جابجائی گردشگران و پذیرائی از آنها را تسهیل می­ کند واز این طریق بخش گردشگری را در سطوح محلی تقویت می­نماید.

۲-۶٫ رویکردهای نظری گردشگری

۲-۶-۱٫ رویکرد سیستمی

سیستم گردشگری هر مکان کلیتی است، مشتمل بر بخش­ها، اجزاء و عناصر متعدد و پیچیده همانند جاذبه ها، مراکز اقامتی، حمل و نقل (هوایی، زمینی، دریایی و …)، تأسیسات زیر بنایی، خدمات، اطلاعات، تبلیغات، بازارهای داخلی و بین ­المللی و … می­باشند که در ارتباط متقابل با همدیگر و برخورداری از شبکه، سلسله مراتب، ساختار، کارکرد و … جایگاه خود را در بازار رقابتی در سطوح مختلف محلی، منطقه­ای، ملی و بین ­المللی) بدست می­آورد؛ به عبارتی دیگر گردشگری از جاذبه­ها، هتل­ها و خطوط هوایی و دیگر عناصر به صورت مجزا تشکیل نشده است که هر بخش بدون ارتباط و تعامل با سایر بخش­های تشکیل دهنده سیستم گردشگری، بتواند به موفقیت دستیابی پیدا کند؛ بلکه کلیتی است (همانند یک سیستم) که پویایی آن(گردشگری) در سایه ارتباط متقابل و سازمند اجزای و عناصر تشکیل­دهنده آن در بازار رقابتی بدست می ­آید. دو بخش اصلی سیستم گردشگری که چرخه، حرکت و پیشرفت گردشگری را در یک مکان شکل می­دهد، عرضه و تقاضا^[۱۲] است؛ تقاضا شامل تمامی گردشگران متقاضی گردشگری از مبداء­های مختلف ملی و بین ­المللی به مقصد مورد نظر می­باشند که بازارهای هدف گردشگری آن مکان­ را تشکیل می­ دهند (والا/ بیچریل، ۱۳۸۴: ۶۲)؛ و عرضه مشتمل بر جاذبه­ها، واحدهای اقامتی، حمل و نقل، خدمات، تسهیلات و تأسیسات گردشگری و … یک مکان/ منطقه و … می­باشند که موجب جذب گردشگران از سطوح فوق­الذکر می­گردند. ارتباط سازمند این دو بخش اصلی گردشگری در سایه برنامه­ ریزی و سازماندهی ایجاد می­گردد. به عبارتی دیگر درون این شاخه­ها و زیر سیستم کلی، جزئیات و عناصری است که برنامه­ ریزان و مدیران باید برای کسب موفقیت آن تلاش کنند و به گونه ­ای خدمات، تسهیلات و امکانات گردشگری را فراهم نمایند که گردشگران به راحتی بتوانند، نیاز و خواسته خود را برآورده سازند (داس ویل، ۱۳۷۹: ۲۳۱- ۲۶۷).
تایلر^[۱۳] نیز معتقد است، گردشگری را باید به صورت سیستمی مرکب از عوامل عرضه و تقاضا در نظرگرفت؛ که با یکدیگر مرتبط­اند. داخل این دو بخش سیستم کلی، عناصر و اجزایی قرار دارند که باید مدیران و برنامه­ ریزان برای کسب موفقیت آن تلاش کنند. برای تحصیل تقاضای گردشگری، یک ناحیه یا شهر و … باید قادر باشیم به گونه ­ای خدمات را فراهم کنیم که با نیاز و جواب­های گردشگران مطابقت داشته باشد. وی این را به نام سیستم و دستگاه بازار^[۱۴] لقب داده است که با روش منطقی با عنصر تقاضای متغیر گردشگران، تناسب داشته باشد و بین تقاضا و عرضه مطابقت برقرار کند. به عبارتی دیگر تطبیق عرضه با تقاضا (تعیین تفاوت میان آنچه گردشگر جستجو می­ کند و آنچه در آن ناحیه وجود دارد)، کلید راه رسیدن به توسعه صحیح و نهایی گردشگری است (تایلر، ۱۹۸۰، ص۵۵).
به نظر بولون^[۱۵] (۲۰۰۵) سیستم­های گردشگری از سه جهت مورد توجه است: الف) مدل تقاضا
ب) رویکرد انسان شناسی اجتماعی است که در بر گیرنده اوقات فراغت ج) مدل گردشگری صنعتی که گرایش به تولید انبوه تجاری و سود دارد (بریونز و همکاران^[۱۶]، ۲۰۰۹، ص۵).
تفکر سیستمیک ریشه در حکمت علل غایی کل ارسطویی دارد؛ با این حال لودیگ برتالانفی^[۱۷] برای نخستین بار مفهوم نظریه عمومی سیستم­ها^[۱۸] را به تعمیم از اصول نظریه سیستم­های باز در دهه ۳۰ قرن بیستم در دانشگاه شیکاگو مطرح ساخت. وی معتقد بود در تجزیه و تحلیل و صورت بندی اصول عمومی سیستم­ها، موضوع­های مختلف از اعتبار عام­تری برخوردار هستند (برتالانفای^[۱۹]، ۲۰۰۲، ص۴۰۵). از اینرو نگرش سیستمی راهی برای ورود و متحد ساختن علوم ایجاد کرد که با بسط نظریه سیبرنتیک^[۲۰] از سال ۱۹۴۸ به بعد، توسط ریاضیدان آمریکایی نوربرت واینر^[۲۱] ابداع گردید؛ جوهره اصلی این نگرش بر این مفهوم استوار است که تمام پدیده ­های جهان به عنوان مجموعه ­ای از سیستم­های بزرگ و کوچک در تعامل و ارتباط با یکدیگر قرار گرفته­اند و با شناخت عناصر و عملکرد این
سیستم­ها می­توان رفتار آنها را تحت هدایت و نظارت در آورد.
براین اساس، نگرش سیستمی به گردشگری، توسط بعضی از اندیشمندان این علم در دهه ۱۹۹۰ به بعد مطرح شده است. آنها اجزای متفاوت گردشگری را به صورت کلیت به هم پیوسته می­دانند؛ به عنوان نمونه گان^[۲۲] در سال ۱۹۹۴ این­گونه از این عنوان دفاع کرد که گردشگری را می­باید به عنوان یک سیستم تعبیر کرد و همچنین اضافه کرد که تمام بخش­های گردشگری به یکدیگر مربوط هستند. پیج^[۲۳] در مقاله خود در سال ۱۹۹۵ از مزایای نگرش سیستمی در گردشگری یاد می­ کند که بر اساس این نگرش، پیچیدگی­های یک منطقه گردشگری مبدل به مدلی ساده می­گردد. میل^[۲۴] و موریسون^[۲۵] در سال ۱۹۹۲ با بهره گرفتن از مدلی به تشریح رابطه­ شبکه ­های تار عنکبوتی به هم پیوسته سیستم گردشگری پرداخت­اند که دست زدن به یک قسمت این شبکه، اثر موجی سرتاسر شبکه را فرا می­گیرد (هولدن^[۲۶]، ۲۰۰۰، ص۷).

۲-۷٫ مدل­های گردشگری

در مطالعات گردشگری واژه مدل دارای مفاهیم و استدلال­های زیادی است. اغلب این استدلال­ها در جهت پیش ­بینی مدل­ها، ترسیم نمودار فرایند برنامه­ ریزی و یا بعضی از ابعاد نظری سیستم گردشگری به کار گرفته می­شوند؛ بنابر این کاربرد معمول واژه مدل شاید به غلط استفاده شود؛ پس ضروری همیشه ذات و هدف مدل­های مورد تحقیق، مشخص گردد؛ همچنین باید توجه به تمایز اصلی بین مدل­های «برنامه­ ریزی/ فرایند مدیریتی» و مدل­های « نظری» که بعضی از جنبه­ های کارکردی سیستم گردشگری را توضیح می­ دهند، داشت. پس دو دسته از مدل­های بنیادین گردشگری عبارتند از؛ یکی مدل­های نظری که بر اساس آن سیستم گردشگری کل یا بخشی از کل، ترسیم، پیاده­ساری و انطباق داده می­ شود و می­توان آنها را بر حسب نزدیکی به واقعیت به تقسیمات جزیی­تری نیز تبدیل کرد؛ این مدل­ها به سه دسته تقسیم می­گردند:
مدل­های توصیفی ( به توصیف اجزای سیستم گردشگری می­پردازند)، مدل­های تشریحی ( به تشریح ماهیت کارکرد سیستم با و یا بدون در نظر گرفتن روابط معلولی آنها می­پردازند) و مدل­های پیش ­بینی کننده (بر پایه دانش روبط علت و معلولی استوار است)؛ و دیگری مدل­های عملی/ فرایندی می­باشد که مشتمل بر مدل­های سنتی ( برای حل مشکل طراحی می­شوند و از تبیین اهداف ← ارائه گزینه­ های مختلف ← ارزیابی گزینه­ ها ← انتخاب گذینه ← به اجرا می­رسند)، ذهنی/ استنباطی (براساس تعصبات شخصی یا تفکرات خاص) و تئوری سیستم­ها ( تلفیقی از مدل­های نظری با فرایندی می باشند) تقسیم می­گردند. باید توجه کرد بعضی از مدل­های پیش ­بینی کننده، حول هر دو نمودار دور می­زنند. آن مدل­هایی را که فقط علت­یابی­های گرایشی دارند و یا استنباطی هستند( مثلا” تکنیک­های دلفی، قضاوت­های حرفه­ای) می­توان آنها را تکنیک­های فرآیندی نامید که به توسعه ­های نظری ارتباطی ندارند. عناصر نهایی در شکل (۲-۱) به ملاحظات سطح­های مختلف استنباط و ادراک در برنامه­ ریزی است. مدل­های گردشگری در مورد
سیستم­های کل و سیستم­ها خرد در مقیاس­های مختلف فضایی اعم از مکان/ پروژه، محلی، ناحیه، ملی یا بین ­المللی کاربرد دارند (گتز^[۲۷]، ۲۰۰۶: ۲۲).

شکل۲-۱ طبقه ­بندی مدل­های گردشگری

چورلی^[۲۸]و هاگت^[۲۹] کاربرد مدل­های بدین شرح می­نامند: کاربردی روانشناسانه، کاربرد اکتسابی/ فراگیری، کاربردی استدلالی، کاربردی معیاری، کاربرد سیستم­گونه و کاربردی ساختاری (چورلی و هاگت، ۱۹۸۷).
همچنین به طرق دیگری می­توان مدل­ها را تقسیم ­بندی کرد:
مدل­های مصور یا شکلی: این مدل­ها از نظر ظاهر شبیه دنیای واقعی با مقیاس تصویری هستند.
مدل­های مشابه: برای نشان دادن تمایزات در یک مجموعه؛ مانند کاربرد رنگ در نقشه کاربری یک سرزمین.
مدل­های سمبلی: برای توضیح سیستم­ها یا فرایند ها در مدل­های پیش ­بینی کننده از طرح و رسم استفاده می­ کنند.
البته برای شناخت مشکلات برخی از تحقیقات، می­توان از تلفیق مدل­های برنامه­ ریزی/ فرایند مدیریتی با مدل­های نظری به مدل­های ترکیبی دستیابی پیدا کرد و طی فرآیندی معین و تقابل مستمر آنها به ارائه راه­حل­هایی در زمینه سیستم گردشگری نائل شد (شکل شماره ۲).
باید توجه داشت درچشم­انداز و دورنمای یک سیستم، مدل­ها در زیر مجموعه نظریه ­ها قرار
می­گیرند. نظریه­ های سیستم­ها، دیدگاه­ های هستند که پدیده ­ها را تشریح می­ کنند و برای اداره سیستم­ها بکار گرفته می­شوند. بنابر این مدل­ها در ابتدا توصیفی، سپس تشریحی و در نهایت
پیش ­بینی کننده­اند؛ بنابر این مدل­ها، پی­ریزی و سازه­های نظریه ­ها را تشکیل می­ دهند (گتز، ۲۰۰۶: ۲۵).

شکل ۲-۲ مدل سیستم­های ترکیبی برای برنامه­ ریزی و نظریه­ های گردشگری (گتز، ۲۰۰۶)

با این مقدمه در ذیل به بررسی مهمترین دیدگاه ­ها و مدل­های ارائه شده در زمینه سیستم گردشگری با توجه بنیادی­ترین آنها (مدل­های برنامه­ ریزی/ فرایند مدیریتی و مدل­های نظری)
می­پردازیم:

۲-۸٫ دیدگاه سازمان جهانی گردشگری

سازمان گردشگری جهانی(WTO) سیستم گردشگری را به دو بخش اصلی تقسیم می­ کند؛ یکی عوامل تقاضا، شامل بازارهای گردشگری بین ­المللی، داخلی (ملی و منطقه­ای) و ساکنان محلی و دیگر عوامل عرضه، مشتمل برفعالیت­ها و جاذبه­ها (جاذبه­های طبیعی، فرهنگی، تاریخی، پارک­های تفریحی، باغ وحش­ها، باغ­های گیاه شناسی، آکواریم­ها و …)، محل اقامت (هتل­ها، متل­ها، هتل آپارتمان­ها، مهمانپذیرها و …)، خدمات و تسهیلات گردشگری (دفاتر خدمات مسافرتی و گردشگری، رستوران­ها، خرید، امور بانکی، مبادله ارز، خدمات و امکانات پستی و پزشکی و …)، حمل و نقل (هوایی، زمینی، دریایی)، امکانات و تأسیسات زیربنایی (شامل آب رسانی، برق رسانی، بهداشت، فاضلاب، دفع زباله و مخابرات) و عناصر سازمانی است (سازمان جهانی جهانگردی، ۱۳۷۹: ۱۶-۱۴).
مدل ارائه شده از طرف سازمان جهانی گردشگری بر پایه نظریه سیستمی می­باشد؛ این مدل با توجه به دو دسته مدل­های بنیادین گردشگری در طبقه ­بندی مدلهای نظری- سیستم گردشگری کل از گونه تشریحی است.
عوامل عرضه