۳-۳-۲- نجوم وناصر خسرو
ناصرخسرو از علوم یونانی از ارثماطیقی و مجسطی، بطلمیوس ونجوم و سایر علوم، تبحّرکافی یافته بود. وی دراشعار خود در سفرنامه و سایر کُتُب مکرر به احاطۀ خود به این­علوم و مقام عظیم فضل و دانش خود اشاره می­­­کند، مخصوصاً درسفرنامه و روشنائی نامه، همه جا از نجوم و قرانات کواکب و کسوف حرف می­­زند، مخصوصاً درلحسا و قطیف، امیر عرب از او، از روی علم نجوم سوال می­ کند که آیا لحسا را می­توان گرفت یا نه؟ ولی ظاهراّ با آنکه منکرِ تاثیرات نجوم نبوده و به غیب­گوئی، از روی تنجیم چندان اعتقادی نداشته و به قول خود درجواب امیرعرب راجع به سوال درباب فتح لحسا « هرچه مصلحت بود.» می­گفته است.(ناصرخسرو ،۱۳۷۲ :۱۸-۱۹)
۳-۳-۳- آثار علمی وادبی حکیم قبادیانی
الف)دیوان اشعار: مقدار ابیّات دیوان اورا تا سی هزار بیت نوشته اند، ولی آنچه اکنون در دست است حدود یازده هزار بیت است.
ب) سفرنامه:یکی از نمونه­های زیبای نثر پارسی است، که ناصرخسرو درآن شرح حوادث سفرِهفت سالۀ خودرا نگاشته است.
پ) زادالمسافرین: مهمترین کتاب فلسفی و کلامی حکیم قبادیان است، که آن رادر سال ۴۵۳ ه.ق تألیف نموده ­است.
ت) جامع الحکمتین: رسالۀ ارزشمندی است که در هر فصل ازاین رسالۀ، نخست عقاید منسوب به افلاطون، ارسطو، فیثاغورث، سقراط، محمد زکریّای رازی، کرامیان و معتزله را شرح داده است.
ج) وجه دین (روی دین ): درزمینۀ تأویلات و باطن عبادات و احکام شریعت، به طریقۀ اسماعیلیان، تألیف شده است .
چ) گشایش ورهایش : دراین رساله، ناصرخسرو به چند جواب مذهبی پاسخ داده است.
ح) مثنوی روشنایی نامه در ۵۹۲ بیت
خ) مثنوی سعادت نامه در۳۰۰ بیت
د) خوان اخوان ( همان، ۸۹۳-۸۹۷)
۳-۴- سنایی غزنوی
ابوالمجد مجدودبنِ آدم سنائی ِغزنوی، شاعر و حکیم وعارف بزرگ قرن پنجم و اوایل قرن ششم درسال ۴۶۷ درغزنه متولد شد، دوران کودکی وجوانی اودر غزنین گذشت و در همین شهر به تحصیل علوم ومعارف زمانه پرداخت، و در تمامی میدان­های معرفت عصر، از ادبیّات عرب گرفته تا فقه، حدیث، تفسیر، طب، نجوم ،حکمت و کلام به درجۀ والایی رسید. همچنین، درعلم نجوم و اختیارات حظ و بهرۀ کافی داشته و ذکر اصطلاحات بسیار این­علم در شعر وی دلیل تبحّر وی در این علوم است. یکی از نکاتی که درزندگی سنائی، همراه با افسانه­ای شگفت آورشده است، مسأله دگرگونی احوال او و در نتیجه تحولِ شعر اوست. اوشاعری مدیحه سرای بود و عمرِ خودرا دراین راه سپری کرده بود. وی دردورۀ اول زندگی، مانند تمام شاعران درباری، اشعاری در مدح شاهان­ِعصر خویش از جمله: سلطان مسعود سوم (مسعود بن ابراهیم)، سلطان سنجر سلجوقی و سلطان بهرام شاه غزنوی و درباریان آنها سروده است. او که در آغاز حال، مدیحه سرا و هجو گو بود. پس از دگرگونی روحی که در او به وجود آمد، از مدح شاهان وآستان بوسی درباریان دست شست، وکاراستغنای او به جایی رسید، که پیشنهاد عروسی با خواهر بهرام شاه غزنوی، یکی از آخرین شاهان مقتدر آل سبکتکین را نپذیرفت. از آن پس دانش عمیق و طبع لطیف خودرا وقف بیان توحید و حقایق عرفانی نمود.(شریفی،۱۳۸۷: ۸۲۷)
ازبرخی قصاید نخستین سنائی، برمی­آید که وی در آغاز پیرو مذهب حنفی بوده ولی گویا در نیمۀ دوم زندگی خود از این مذهب روی­گردان شده است. سنایی غزنوی، درسال ۵۲۹ درشهر غزنه (درشرق افغانستان) درگذشت، و به خاک سپرده شد.
۳- ۴- ۱- سبک سنائی
او آغازگر حرکت غزل، و غزلیّات او دوگونه است: یک دسته، همان رنگ و بوی تغزّل را دارد. که در سیر تکاملی خود از طریق اشعار انوری و ظهیر، در اشعارسعدی به اوج خود می­رسد. و دستۀ دیگر، اشعاری است اخلاقی یا به اصطلاح عارفانه که در سیر تکاملی خود، از طریق اشعار خاقانی، نظامی و عطار سپس دراشعار مولوی به اوج خود می­رسد. بعضی از غزلیّات او پخته نیست یعنی از نظر موضوع و هم ازنظر زبان خام و ناپخته است.غزلیّات او در برابر شاعرانی چون سعدی و حافظ تازه کار بودن خود را آشکار می­سازد.(دلیری ،۱۳۷۶: ۲۵۷)
«سنائی، نمایندۀ برجستۀ نوعی از قصیده، در زبان فارسی است. که آن را باید قصیدۀ نقدِجامعه و زهد و عرفان و اخلاق خواند. دراین میدان، هیچ یک از استادان بزرگ قصیده، به پای او نمی رسند.» (شفیعی کدکنی،۱۳۹۰: ۱۲)
«سنایی، در آغاز شاعری، به شیوۀ فرخی سیستانی و منوچهری دامغانی و مسعود سعد سلمان قصیده می­سرود، امّا به تدریج خود، پایه گذار سبک نوینی در ادب پارسی شد، که وی رادر ردیف نخست شاعران پارسی­گوی قرارداد. وی ازجهتی با سرودن مثنوی­های عرفانی و گنجاندن مسایل خداشناسی با بیانی فلسفی، همراه با پند واندرزهای­حکیمانه، درآنها، بزرگانی چون نظامی­گنجوی، عطار نیشابوری، جلال­الدّین مولوی و اوحدی مراغه­ای را به پیروی از خود واداشت، به طوری­که، مولانای روم با همۀ شأن والای خود در سرودن مثنوی­عرفانی دراثرجاودانۀ خویش، یعنی؛ مثنوی معنوی که به گفتۀ شیخ بهایی، قرآن پارسی خودرا دنباله­روی حکیم غزنه می­داند. سنایی به جز مثنوی های عرفانی، درسرودن قصاید زُهدیه، معروف وصاحب سبک ویژه­ای­است، و در این شیوه­ بزرگانی مانند: خاقانی­شروانی، جماالدّین­اصفهانی، مجیر بیلقانی و سلمان ساوجی، از وی پیروی نموده ­اند. او همچنین، با انتقادی­تلخ وگزنده ازمردم زمانه سروده­است؛که به قصاید زُهدیّه معروف است. و این قصاید سرشار از معارف و حقایق عرفانی و زُهد، وعظ و تمثیلات تعلیمی که با بیانی شیوا و استوار ادا شده است.» (دلیری، ۱۳۷۶: ۲۶۰)
۳-۴-۲- آثار حکیم سنایی
الف)دیوان اشعار : که مجموعه ­ای از قصاید و رباعیات سنایی است .
ب)حدیقه الحقیقه وشریعه الطریقه (الهی نامه یا فخری نامه )شاهکار ارجمند سنایی، در مثنوی عرفانی، در ده باب ودر ده هزار بیت، به نام بهرام شاه غزنوی سروده شده است.
پ)کارنامۀ بلخ (مطایبه نامه ): نخستین مثنوی حکیم سنایی است. او در این مثنوی، با بزرگان بلخ مطایبات شیرینی دارد.
ت)سیرالعباد الی المعاد (کنوزالرموز): درآن به طریق تمثیل از خلقت انسان، اقسام نفس وعقل و مسایل اخلاقی سخن رفته است.
ث)طریق التّحقیق: مثنوی عرفانی است، از حکیم غزنه، ۸۷۳ بیت دارد.
ج)عقلنامه: مثنوی است ودر۲۴۲ بیت سروده شده است.
چ)عشقنامه: مثنوی در ۵۷۶ بیت، درزمینۀ پند واندرز وموعظه وعشق به مبدأ وجود
ح) تحریمه القلم ( تجربه العلم ) (همان، ۲۶۱)
۳-۲-۵ - خاقانی شروانی
او به حسان­العجم افضل­الدّین بدیل بن علی­خاقانی­ شروانی، شهرت یافته است. وی، یکی از ستارۀ تابناک ادب پارسی است. اودرسال ۵۲۰ (ه. ق) چشم به جهان گشود ودر دیوان خود، شروان را بعنوان شهرزادگاه خود نام برده است. پدرش درودگر و مادرش کنیزکی آشپز بوده است. و درسن ۷یا ۸ سالگی پدرش را از دست داد. نخستین استاد خاقانی، عمویش­کافی­الدّین عمربن عثمان بود، که خاقانی تا ۲۵ سالگی، تحت سرپرستی او بود. سپس زیرنظر نظام­الدّین، ابوالعلاءگنجوی، که دردربار شروانشاهان، استاد شُعرا بشمار می­رفت. به استعداد سرشار شاعر جوان پی برده بود، تربیت وی را بعهده گرفت. فنون شاعری را به او آموخت و او را به شروانشاه معرفی نمود. «عنوان شعری او در آغاز امر حقایقی بود، ولی پس از آنکه ابوعلاء وی را به خدمت خاقان منوچهر معرفی کرد، لقب« خاقانی» بر او نهاد.» ( صفا، ۱۳۴۹، ج۲: ۷۷۸) وی، در زمینۀ دانش­های گوناگون، چون: اخترشناسی، پزشکی، داروگری، گیاه­شناسی، باورشناسی، دین شناسی و مردم شناسی بهره مند بود.
خاقانی، شاعر بلند پروازی بوده است. با این که از سوی شاهان شعردوست شروان مورد بهترین حمایت­ها بوده ­است. امّا بسیار مشتاق و درآرزوی رفتن به دربار پُرشکوه سلطان سنجردرخراسان بود. یکی از ویژگی­های اخلاقی خاقانی، مناعت طبع و همت بلند اوست. وی با وجود اینکه شاعری مدیحه پرداز است و همواره عزت نفس خود را حفظ می­ کند. وپای بند مال و مقام نیست، بلکه به آبرو و عزت نفس و نام بلند بیشتر اهمّیت می­دهد .
مذهب او، سُنی وپیرو شافعیه بوده ­است. و دراشعارش، از طریقۀ تسنن و احکام سخن گفته است. دینداری وزُهد در اشعارش به خوبی آشکار است. شش قصیدۀ بلندی که در وصف کعبه و ستایش از­رسول اکرم (ص) سروده و اشاراتی­که دربیشتر سروده­هایش به آیات قرآنی و احادیث نبوی دارد نشان از، اعتقادات دینی و مذهبی قرص ومحکم اوست .
او بخاطر طبع آزادگی وبلند پروازانه وخوی مغرورانه­اش، و خودداری کردن از خدمت کورکورانه، دشمنی درباریان وخاقان­های شروان را بسوی خود جلب نمود. ومدت هفت ماه در قلعۀ شابران محبـــوس شد.اگر چه
او در حبس تأدیبی بود. و درآنجا در پنج قصیدۀ حبسیّۀ خود با لحن بسیار سوزناک، از رنج ها و سختی­های زندان یاد می­ کند،و هر خواننده را با شنیدن، متاثر می­ کند. وی در سال ۵۲۹(ه.ق) درگذشت. (همان)
۳- ۵-۱- سبک و شیوه ی سخن خاقانی
او استادی قوی طبع و جزو چند تن از قصیده سُرایان بزرگ ایران است. قدرت نوآوری او در ابداع ترکیبات و تشبیهات نوین از وی شاعری صاحب سبک پدید آورده­است. یکی از ویزگی­های سخن او برخلاف عنصری و انوری، قصیده های خود را با تغزّلی بلند در توصیف جلوه­های طبیعت آغاز می­ کند. و گاهی دو یا سه بار تجدید مطلع می­ کند؛ تا کمتر به مدح ممدوح بپردازد. سبک خاقانی شروانی، آذربایجانی است. یعنی سبک بینابینِ سبک خراسانی و سبک عراقی است.(دلیری، ۱۳۸۱: ۶۳-۵۷) این شاعر از باب علم و ادب ومقام و مرتبه بلند و استادی و مهارت در فن خود در شمار شاعران کم نظیر و از ارکان شعر فارسی است و شیوۀ او در شمار سبک­های مطبوع شعر است، پس از وی، مورد تقلید و پیروی بسیاری از شاعران پارسی زبان قرار گرفت. » ( صفا، ۱۳۴۹،ج۲ :۷۸۴)
از ویژگی­های کلام خاقانی، پیچیدگی های لفظی و معنوی، ابداع ترکیبات و تشبیهات نوین، توصیف طبیعت وصحنه آرائی های شاعرانه، گلایه از زمان ومردم زمان و مرثیه­های سوزناک در سوگ عزیزان است. (دلیری، ۱۳۷۶: ۳۴۷-۵۲ )
۳-۵-۲- آثار خاقانی
خاقانی، علاوه بردیوان او که متضمّن قصاید، مقطعات، ترجیعات، غزلها و رباعیات است، مثنوی تحفه العراقین اوست.که به نام جماالدّین ابو جعفر محمدبن علی اصفهانی، که از رجال معروف قرن ششم بوده­، سروده است. ( صفا، ۱۳۴۹،ج۲: ۷۸۱)
۳-۲-۶ - حکیم نظامی گنجوی
حکیم ابومحمد الیاس بن یوسف که به نظامی گنجوی معروف است. از تاریخ تولّد وفات این شاعرنامدارسندی موجود نیست. گویا بین سال­های۵۳۰ تا۵۴۰ درگنجه متولّد شده­است، اصل خاندان او از روستایی در تفرش بوده و به گنجه مهاجرت کرده ­اند. نظامی، سه همسر، یکی پس از دیگری اختیارکرد، هرسه آنها، پیش از
رحلت وی، دار فانی را وداع گفتند. نخستین همسر نظامی زنی به نام آفاق بود، که مادر تنها پسرش محمد است، این زن گویا، درهنگامی وفات یافته که حکیم سرودن مثنوی خسرو وشیرین را به مرحلۀ پایانی رسانیده بود. همچنین حکیم نظامی، ازآن دسته شاعرانی است که برای خدمت، نزد هیچ پادشاهی نرفت. و هیچ وابستگی به دربار پادشاهان نداشت او از راه­کشاورزی امرار و معاش می­کرد. و از نظر پاکی­اخلاق بین شاعران پارسی­گو زبانزد بود. او درگفتارخود پای­­بندی به اصول و مبانی دین ­است.« حکیم­گنجه از نظر مذهبی، پیرو شافعی و از نظر­کلامی، اشعری بود. ولی مانند بسیاری از سخنوران صوفی مسلک پاک نهاد ایرانی، بخاطر صفای باطن و اندیشۀ فروزان خود به مولی­الموحّدین حضرت علی(ع) عشق می­ورزید.» (دلیری،­۱۳۷۶: ۳۷۲) گویا سال وفات حکیم نظامی، در سال ۶۱۴ ه.ق بوده است.

حکیم نظامی، در دانش های عقلی چون: فلسفه، الهیات، منطق، ریاضیات، نجوم، موسیقی، پزشکی ودرعلوم نقلی مانند: قرآن، اخبار، فقه، حدیث، تاریخ، و سایر علوم و فنون متداول عصر خود سرآمد بوده است. خود نیز درسروده هایش از دانش گستردۀ و والایش سخن گفته است.
ضمن سوال و جواب خسروپرویز با بزرگ امید، اطلاع وسیع ­خود را از علم­نجوم و شناخت خارق العاده­اش را، از کهکشان­ها که با دانش ستاره­شناسان امروزی نزدیک است، بدین گونه آشکار می سازد:
شنیدستم که هرکوکب جهانیست جــداگــانه زمـیـن وآسمــانیست
اودر لیلی ومجنون، با توصیف عالمانه اصطلاحات نجومی و صورت­های فلکی دامنۀ گستردۀ­آگاهی­ های وسیع خود را از دانش­های گوناگون به نمایش می­گذارد.
این سخن­سرای ­بلندآوازه، گویی داستان­های­کهن ایرانی را در لباس فاخر شعر جاودانگی بخشید و از سوی دیگر، عالی­ترین افکار خداپرستانه و زیباترین معراجیه­ها رادر ادب فارسی آفریده که قرن های متمادی مورد تقلید شاعران ایرانی و غیر ایرانی قرار گرفت. (همان)