فصل اول
مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………….1
بیان مساله………………………………………………………………………………………………………………… 2
هدفهای تحقیق…………………………………………………………………………………………………………..3
ضرورت انجام تحقیق………………………………………………………………………………………………….3
سوالها یا فرضیه های تحقیق…………………………………………………………………………………………..3
پیشینه نظری وتجربی……………………………………………………………………………………………………4
روش اجرای تحقیق…………………………………………………………………………………………………….4
فصل دوم
1.کلیات………………………………………………………………………………………………………………….. 5
1-1 معنا شناسی واژه ها……………………………………………………………………………………………….5
1-1-1اسلام…………………………………………………………………………………………………………….. 5
1-1-1-1معنای لغوی………………………………………………………………………………………………….5
1-1-1-2 معنای اصطلاحی…………………………………………………………………………………………..6
1-1-2مسلمان………………………………………………………………………………………………………… 8
1-1-2-1 رابطه اسلام و ایمان……………………………………………………………………………………..9
1-1-3 ایمان……………………………………………………………………………………………………………12
1-1-3-1 معنای لغوی……………………………………………………………………………………………….12
1-1-3-2 معنای اصطلاحی………………………………………………………………………………………..13
1-1-4 مومن……………………………………………………………………………………………………………14
1-1-5 کفر……………………………………………………………………………………………………………. 16
1-1-5-1 معنای لغوی……………………………………………………………………………………………….16
1-1-5-2 معنای اصطلاحی………………………………………………………………………………………. 17
1-1-5-3 اقسام کفر……………………………………………………………………………………………….. 18
1-1-6 کافر…………………………………………………………………………………………………………….20
1-1-6-1معنای لغوی………………………………………………………………………………………………..20
1-1-6-2 معنای اصطلاحی………………………………………………………………………………………..21
1-1-7 اصل ……………………………………………………………………………………………………………22
1-1-7-1معنای لغوی………………………………………………………………………………………………..22
1-1-7-2 معنای اصطلاحی………………………………………………………………………………………..22
1-1-8 جهاد……………………………………………………………………………………………………………23
1-1-8-1 معنای لغوی……………………………………………………………………………………………….23
1-1-8-2 معنای اصطلاحی………………………………………………………………………………………..23
1-1-9جنگ(قتال، حرب)………………………………………………………………………………………….26
1-1-9-1معنای لغوی………………………………………………………………………………………………. 26
1-1-10هُدنه……………………………………………………………………………………………………………26
1-1-10-1معنای لغوی………………………………………………………………………………………………26
1-1-10-2 معنای اصطلاحی………………………………………………………………………………………27
1-1-11 صلح………………………………………………………………………………………………………… 29
1-1-11-1 معنای لغوی……………………………………………………………………………………………..29
1-1-11-2 معنای اصطلاحی………………………………………………………………………………………30
1-1-12 سیره…………………………………………………………………………………………………………. 31
1-1-12-1 معنای لغوی…………………………………………. …………………………………………………31
1-1-12-2 معنای اصطلاحی……………………………… ……………………………………………………..31
1-1-13 روابط خارجی……………………………………………………………………………………………. 32
1-1-14 دارالإسلام: سرزمین مسلمانان………………………………………………………………………….33
1-1-15دارالکفر: سرزمین کافران………………………………………………………………………………..34
1-1-16 جزیه………………………………………………………………………………………………………… 35
1-16-1 معنای لغوی…………………………………………………………………………………………………35
1-1-16-2 معناى اصطلاحى………………………………………………………………………………………36
1-1-16-3 تفاوت میان جزیه و خراج…………………………………………………………………………..36
1-1-16-4 فلسفه تشریع جزیه…………………………………………………………………………………….38
1-1-16-5 توضیحى در بارۀ آیۀ جزیه………………………………………………………………………….39
1-1-16-6 نظام جزیه و اقلیتهاى دینى………………………………………………………………………….41
1-1-16-7 نظام جزیه و روابط بین المللی…………………………………………………………………….43
1-2 مفهوم کفر واقسام کافر……………………………………………………………………………………… 45
1-2-1معناى کفر……………………………………………………………………………………………………..45
1-2-2 اقسام کافر…………………………………………………………………………………………………….45
1-2-3 تقسیمی دیگر از کافران…………………………………………………………………………………..51
1- 3 فواید تأسیس اصل بر اساس مبانی فقهی…………………………………………………………………57
فصل سوم
2.اصول حاکم بر روابط مسلمانان با غیر مسلمانان…………………………………………………………….59
2-1 اصل نفی سلطه…………………………………………………………………………………………………..60
2-1-1 اصل نفی سبیل در یک نگاه گذرا……………………………………………………………………..60
2-1-2اصل نفی سبیل از زوایای گوناگون…………………………………………………………………….61
\ 
2-1-2-1 مفهوم «سلطه»…………………………………………………………………………………………….61
2-1-2-2 نفی سلطه در آیات قرآن کریم……………………………………………………………………..61
2-1-3 بررسی قاعده «نفی سبیل»…………………………………………………………………………………63
2-1-3-1 دلایل اثبات قاعده نفی سبیل…………………………………………………………………………64
2-1-3-2 جایگاه قاعده نفی سبیل در میان قواعد……………………………………………………………68
2-1-3-3 موارد اجرای قاعده…………………………………………………………. …………………………70
2-1-3-4 ملاک نفی سبیل……………………………………………………………… ………………………..73
2-2 اصل دعوت یا جهاد………………………………………………………………………………………….. 74
2-2-1 جایگاه اصل دعوت………………………………………………………………………………………..75
2-2-1-1 اصول دعوت……………………………………………………………………………………………..78
2-2-2 جایگاه اصل جهاد…………………………………………………………………………………………..79
2-2-2-1 جهاد ابتدایی در اسلام و مستندات آن…………………………………………………………….79
2-2-2-2 دلایل اصالت جنگ و جهاد………………………………………………………………………… 81
2-2-2-2-1 آیات قرآن و بررسی استدلال ها………………………………………………………………. 81
2-2-2-2-2 نتیجه گیری از بررسی آیات جهاد……………………………………………………………. 90
2-2-2-3 فلسفه جهاد………………………………………………………………………………………………..91
2-3 اصل صلح و زندگی مسالمت آمیز با غیر مسلمانان……………………………………………………93
2-3-1 دلایل و مستندات………………………………………………………………………………………….. 94
2-3-1-1 کتاب……………………………………………………………………………………………………….94
2-3-1-2 روایات……………………………………………………………………………………………………..97
2-3-1-3 سیره معصومین(علیهم السلام) …………………………………………………………………….98
2-3-1-3-1 سیره عملی پیامبر اکرم(ص) …………………………………………………………………. 98
2-3-1-3-2 سیره عملی امامان معصوم……………………………………………………………………… 105
2-4 اصل التزام به پیمان ها………………………………………………………………………………………..108
2-5 اصل تفاهم…………………………………………………………………………………………………….. 110
2-6 اصل حکمیت………………………………………………………………………………………………….110
2-7 اصل مصلحت………………………………………………………………………………………………….111
2-7-1 مصلحت در لغت و اصطلاح…………………………………………………………………………. 111
2-7-2 مصلحت اسلام یا مسلمانان یا هر دو؟………………………………………………………………..113
2-7-3 دلایل اصل مصلحت……………………………………………………………………………………..116
2-7-4 مصلحت بر مدار اصول ثابت و غیر قابل تغییر……………………………………………………. 117
فصل چهارم
3.گستره روابط مسلمانان با غیر مسلمانان……………………………………………………………………..120
3-1 روابط داخلی…………………………………………………………………………………………………..120
3-1-1عرصه اجتماعی……………………………………………………………………………………………..120
3-1-2 عرصه خانوادگی………………………………………………………………………………………….132
3-1-3 عرصه فردی یاشخصی…………………………………………………………………………………..133
3-2روابط خارجی………………………………………………………………………………………………….136
مبانی در روابط خارجی و سیره پیامبراعظم (ص) ………………………………………………136
3-2-2 ابزار در روابط خارجی و سیره پیامبراعظم (ص) ……………………………………………..137
3-2-2-1مذاکره با سفیران ونمایند گان (ابزار سیاسی)…………………………………………………..137
3-2-2-2 اعزام مبلغان وارسال پیام (ابزار فرهنگی-تبلیغاتی)……………………………………………139
3-2-2-3 انعقاد قراردادها و پیمان ها(ابزار حقوقی)……………………………………………………….139
3-2-2-4 تأ لیف قلوب (ابزار اقتصادی) …………………………………………………………………… 140
3-2-2-5 عتق وفک رقبه(ابزار بشر دوستانه) ………………………………………………………………141
3-2-2-6جنگ(ابزار نظامی) ………………………………………………………………………………….. 143
فصل پنجم
الف: جمع بندی و نتیجه گیری…………………………………………………………………………………..144
ب:نظرات و پیشنهادات…………………………………………………………………………………………. 147
منابع …………………………………………………………………………………………………………………..149
مقدمه
پیامبراکرم(ص) به عنوان یک انسان کامل هیچ گاه برطبق هوای نفس کاری را انجام نمی دادند و در تمام رفتار وگفتارشان از اصول و قواعد ویژه ای، پیروی می نمودند که بر گرفته ازمتن قرآن و منطبق با وحی الهی بود؛ به همین دلیل خداوند در قرآن مجید می فرماید: « لکم فی رسول الله اُسوه حسنه »[1] به همین دلیل رفتار،گفتار وکردار شان در هرعرصه ای الگوی زندگی برای همه انسان ها درهمه زمانها و مکانها می باشد. یکی از آن عرصه ها، سیره ی پیامبر در روابط داخلی و خارجی وحقوقی و اخلاقی و… علی الخصوص با کفار و راز و رمز موفقیت آن حضرت در عرصه روابط با غیر مسلمانان است؛ به ویژه آن که با وجود مشکلات طاقت فرسا آن حضرت موفق گردید در مدت کوتاهی اسلام را به جهانیان معرفی کند واندام سترگ تمدن های بزرگ را به لرزه در آورد. از این رو لازم وضروری می نماید که دراین رابطه هرچه بیشتر بحث وپژوهش صورت گیرد، تا الگو و مبنای روابط مسلمانان در عرصه روابط گوناگون با غیر مسلمانان قرار گیرد.
همچنین با نگاهى گذرا به سیره عملی پیامبر(ص) و قرآن کریم مى توان دریافت که این دو مهم، تنها براى هدایت افراد، نیستند، بلکه درباره قوانین مربوط به زندگى مردم و روابط اجتماعى آنها، نیز، دستورالعملهاى عملى را عرضه کرده و در اختیار مردم گذاشته اند.
روابط مسلمانان با کفار در زوایاى گوناگون اجتماعى، سیاسى، اقتصادى، حقوقى، اخلاقی، فرهنگى و… که در قرآن کریم، به صورت زنده و با معیارهاى مشخص و ضوابط معیّن، مطرح است، درمیان آن مجموعه بیکران، جایگاه ویژه اى دارد؛ زیرا قرآن به عنوان آخرین کتاب وحى الهى، رسالت جهانى داشته وبراى هدایت بشر در همه عصرها و نسلها فرستاده شده است، چنانکه خود مى فرماید: « هذا بصائرللنّاس… »[2] این قرآن، وسیله بینایى همه مردم است.
بیان مساله
روشن است که مکتب اسلام درنگرش عمیق و همه جانبه خود، دین را تنها یک برنامه شخصى و فردى انسانها، نمى داند و تنها در مسجد و محراب ونماز و نیایش و رکوع و روزه و تهجّد و دیگر دستورالعملهاى عبادى و اخلاقى، خلاصه نمى کند، بلکه گذشته از اینها حضور فعال وهمه جانبه دین را در همه میدانهاى معامله و تجارت، کارخانه و صنعت، مدرسه و هنر، جنگ و صلح، اقتصاد و برنامه ریزى، دستگاههاى حکومتى و سیاستهاى حاکم بر روابط داخلى وخارجى، روابط دولت وملّت با یکدیگر، روابط مسلمانان با دیگر ملّتهاى جهان و… ضرورى و لازم مى داند.
رابطه بین امت اسلامی ودیگر جوامع بشرى، ضرورى و فطرى است و تداوم زندگى بشر، نیازمند این گونه روابط است و از سوى دیگر، اگر قرآن به عنوان آخرین پیام خدا به خلق و کامل ترین برنامه الهى بر جوامع انسانى، مبنا و شالوده هرنوع روابط را تشکیل ندهد، اعتلاى اسلام و عزت مسلمانان آسیب دیده و زیر سؤال خواهد رفت. در نتیجه در آموزه های دینی وفقهی مبانی وضوابط خاصی در تنظیم روابط امت اسلامی با غیر مسلمانان وجود دارد که پرسش ما این است آن ضوابط کدامند وحدود آنها چیست؟
به همین منظور ما مطالبی را دراین تحقیق گرد آوری می کنیم، امید است که با توفیق خداوند متعال به این امر خطیر نایل شویم.
در این تحقیق با بررسی سیره ی پیامبر اعظم(ص) در روابط خارجی و اقدامات دیپلماتیک و رفتار پیامبر با مسیحیان و یهودیان وغیر مسلمانان در زمان ها و مکان های مختلف می توان رفتارهای گوناگونی را مشاهده کرد که هر کدام بر طبق اصول مشخصی شکل گرفته و در جای معینی نیز به کار گرفته می شود. امید است این تحقیق که به روش قرآنی ،تاریخی، حدیثی و فقهی انجام می شود، زمینه ای مناسب برای تحقیقات وسیع بعدی باشد.
هدفهای تحقیق
ارائه یک پژوهش مجزا ،کامل و مفید در باره مبانی فقهی روابط مسلمانان باغیر مسلمانان از منظر قرآن وسیره نبوی(ص) هدف اصلی این تحقیق است. پژوهشی که مورد استفاده طلاب و دانشجویان حقوق اسلامی و نیز دوستداران آن قرار بگیرد.
ضرورت انجام تحقیق
همانطور که بیان کردیم مجموعه حقوق اسلامی در عصر کنونی انتقادها وتهمت های بسیاری بر آن وارد شده وحقوق دانان اسلامی باید پاسخ های قانع کننده ومنطقی برای آن ارائه دهند.لازمه این کار آن است که هر بخش از مباحث آن به طور مفصل و عمیق مورد دقت نظر قرار بگیرد.
از آنجا که در مورد مبانی فقهی روابط مسلمانان باغیر مسلمانان از منظر قرآن و سیره نبوی(ص) چنین پژوهشی مجزا و کامل به چشم نخورد، لازم است تا هرچه زودتر این تحقیق انجام شود تا برگ زرین دیگری از حقیقت فقه و حقوق اسلامی به سمع ونظر جهانیان برسد.
سوالها یا فرضیه های تحقیق
آنچه که دراین تحقیق باید بررسی شود بر این قرار است:
آیا در آموزه های دینی و فقهی ضوابط خاصی در تنظیم روابط امت اسلامی با غیر مسلمانان حکومت می کند؟
در صورت مثبت بودن پاسخ پرسش اول چه ضوابطی بر این روابط حاکم است؟
فرضیات ما در این تحقیق عبارتند از:
بر روابط مسلمانان با غیر مسلمانان به عنوان یک امت اسلامی ضوابط وقواعد ویژه ای مبتنی بر آموزه های دینی جاریست وحاکمیت دارد.
ضوابطی عام وفراگیر مانند قائده نفی سبیل،اصل دعوت یا جهاد ، اصل صلح و همزیستی مسالمت آمیز واصل مصلحت و… ونیز ضوابط ویژه ای در موارد خاص برقرار و حاکم می باشد.
روش اجرای تحقیق
الف)نوع تحقیق بر اساس طرح تحقیق و اهداف تحقیق:
این تحقیق به روش توصیفی،کتابخانه ای و نظری می باشد.
ب)انواع متغییر ها ازلحاظ نوع آنها در تعیین وچگونگی کنترل متغییرهای تحقیق:
در پژوهش حاضر موردی وجود ندارد.
ج)داده های مورد نیاز متناسب با سوالها و فرضیه های تحقیق:
جمع آوری اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعه ابواب فقهی مربوط به کفار وهمچنین از منابع
تاریخی وتفسیری که از صدر اسلام وجود دارد،استفاده خواهد شد.
د)شیوه های جمع آوری داده ها:
اطلاعات به روش کتابخانه ای و سند کاوی و استفاده از مقالات، نشریات وسایت های اینترنتی
مربوط، به صورت فیش برداری گرد آوری می شود. و سپس به دسته بندی آنها پرداخته می شود.
فصل دوم
کلیات ومفاهیم
1-کلیات
مقدمه:
این فصل در گفتار اول به بررسی کلیات و مفاهیمی مانند کفر، اسلام و ایمان، اصل، جهاد، صلح ، دار الاسلام ، دار الحرب ومانند آن که لازم است تبیین شود، می پردازد. ودر گفتار دوم به طور مفصل اقسام غیر مسلمانان را مورد بررسی قرار خواهد داد. و همچنین درگفتار سوم این فصل فواید تاسیس اصل و قائده بر اساس مبانی فقهی در روابط دولت و امت اسلامی با دولت ها و ملت های دیگر را به طور کامل مطرح می کند.
1-1معنا شناسی واژه ها
انسانها بر حسب باورهای توحیدی و اسلامی خود همواره به دو قطب مخالف و متضاد یعنی قطب مؤمن و معتقد به خداوند و حق و قطب ملحدان و کافران تقسیم می شوند. بنابراین یکی از مشهورترین و با سابقه ترین واژه ها، واژه ی « ایمان » و« کفر » است.
عنوان « مسلمان » یا « کافر » داشتن از مقولاتی است که در حقوق اسلامی جایگاهی مهم دارد. زیرا در جامعه و نیز در وضعیت فرد تاثیرات بسیار زیادی داشته و به تبع آن موجب بروز احکام و نظرات مختلفی می گردد. از این روی در ابتدا واژه های اسلام و مسلمان، ایمان و مومن، کفر و کافر را بیان می کنیم، وبعد ازآن به واژه های دیگر می پردازیم.
1-1-1اسلام
1-1-1-1معنای لغوی
اسلام در لغت انقیاد و تسلیم شدن، در اقرب گوید: «اسلم الرجل: انقاد» «وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ …»[3] حال آنکه هر که در آسمانها و زمین است (خواه ناخواه) با او منقاد و مطیع‌اند(فرمانبردار اوست). همچنین اسلام در لغت به معنای گردن نهادن، اسلام آوردن، مسلمان شدن، فرو گذاشتن و یاری نادادن کسی را، چیزی به کسی سپردن، کار به کسی سپردن – أسلَمَ أمرَه إلی الله – ،[4] پیش فرستادن، بیع سلم کردن، به صلح در آمدن، در سلامتی درآمدن،[5] دین پذیرفتن، به دین پیغمبری از پیغمبران در آمدن، اطاعت از امر و نهی خدا، سلامت داشتن نفس و مال را به گفتن لااله الا الله، محمداً رسول الله و …. آمده است.[6] همچنین اسلام در لغت، اطاعت و سر و گوش بر فرمان نهادن نیز آمده است.[7] و در شرع، اطلاق شود بر انقیاد به اعمال ظاهره.[8]
1-1-1-2 معنای اصطلاحی
اسلام در اصطلاح: ابتدائاً به معنای دین رسمی مسلمانان آمده است که در عربستان نشأت یافته و کتاب آسمانی مسلمانان قرآن است.
رسول اکرم (ص) نیز درباره اسلام چنین می فرماید:«اسلام، گفتن شهادتین، برپا داشتن نماز، دادن زکات، روزه گرفتن و حجّ خانه ی خدا است».[9]
گاهى از اسلام تسلیم ظاهرى مراد است نه تسلیم و انقیادی که از علم و یقین ناشى می شود بلکه یکى از طرفین خود را زبون و فاقد قدرت دیده بظاهر منقاد می شود و آن از نظر قرآن ارزشى ندارد نظیر «قٰالَتِ الْأَعْرٰابُ آمَنّٰا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لٰکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنٰا وَ لَمّٰا یَدْخُلِ الْإِیمٰانُ فِی قُلُوبِکُمْ …».[10] اعراب بادیه نشین می گفتند: ایمان آوردیم آنچه میگوئیم در دل داریم و دلمان بآن مطمئن و آرام است. در جواب آمده: بگو ایمان نیاورده‌اید بلکه بگوئید تسلیم شده‌ایم یعنى اسلام را قوى دیده و با آن در حال جنگ نیستیم و تسلیم هستیم.
همچنین است «بَلْ هُمُ الْیَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ».[11] گردنکشان، در قیامت تسلیم خواهند شد. مستسلمون از باب استفعال یا برای مبالغه در تسلیم و به معنای تسلیم کامل است، یا به این معناست که مشرکان به جای حمایت، یکدیگر را تسلیم قهر الهی می کنند.[12]
«اسلام» در آیات دیگر نیز آمده است نظیر «إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّٰهِ الْإِسْلٰامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتٰابَ إِلّٰا مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ …»[13]. در حقیقت، دین نزد خدا همان اسلام است، واهل کتاب در آن اختلاف نکردند مگر پس از آنکه به حقانیت آن پی بردند،آنهم به خاطر حسد و رقابت میان خویش.
«وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلٰامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ …».[14]«وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلٰامَ دِیناً …».[15]
اسلام هر چند مخصوص شریعت حضرت رسول صلى اللّه علیه و آله شده ولى تمام ادیان اسلام‌اند و پیامبران الهی از مردم، چیزى جز تسلیم شدن به خدا و انقیاد نخواسته‌اند.
آیۀ 19سوره آل عمران این حقیقت را روشن می کند که: دین در نزد خدا فقط اسلام و انقیاد به خداست. و اختلاف اهل کتاب از روى جهل و نادانى نیست بلکه از روى حسد و لجاجت اختلاف کرده‌اند و گرنه می دانند که دین، خضوع به ارادۀ حق و انقیاد به آن است، و می دانند که این دین حق است و جز تسلیم شدن به خدا نیست آنها دانسته به آیات حق کافر می شوند. در سورۀ آل عمران از آیۀ 81 میثاق پیامبران در تصدیق یکدیگر و انقیاد اهل آسمانها و زمین، بیان شده و سپس فرموده: بگو به خدا و به آنچه بر ما و بر ابراهیم، اسماعیل، اسحق، یعقوب، اسباط، موسى، عیسى، و سایر پیامبران نازل شده ایمان آوردیم و تسلیم شدیم و همه را پیامبر خدا می دانیم و آنگاه فرموده:
«وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلٰامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ …».
با توجه به فرمایش پیامبر(ص): اسلام در شرع، عبارت است از اعمال ظاهره و گفتن دو جمله ی شهادتین و عمل به واجبات و ترک منهیات. بنابراین اسلام امری است جدا و ایمان امری جدا. لذا قبول اسلام غیر از ایمان می باشد و از ایمان هم جدا نمی باشد، چون اسلام شرط صحت ایمان است، اما ایمان شرط صحت اسلام نیست.[16]
در جای دیگر آمده است««الایمان أعلی من الاسلام»[17] زیرا محل اسلام، صدر است و محل ایمان، قلب می باشد. می گوید: گویی فرق بین اسلام و ایمان آن است که از نفی مسلمانی بلافاصله رایحه ی کفر استشمام و معنای کافر متبادر به ذهن شود، بر خلاف ایمان که از نفی آن، کفر در مدّ نظر نیاید. لذا اکثر متشرعین گفته اند اسلام و ایمان از قبیل فقیر و مسکین هستند که اگر یکی از آن دو تحقیق یابد دیگری نیز موجود است و هر یک بالانفراد دال بر دیگری نیز می باشد و اگر آن دو را قرین یکدیگر آرند مغایر یکدیگر می باشند».[18]
همانطورکه در بعضی از متون فقهی هم مشاهده می شود، گاهی کلمه ی ایمان و اسلام را مترادف گرفته و آن را مقابل کفر قرار می دهند. اما در بررسی دقیق در می یابیم که در معنای اصطلاحی و کاربردی، اسلام با ایمان تفاوت دارد و در اصطلاح فقه امامیه، «مسلمان» مقابل «کافر» و «مومن» مقابل «مخالف» به کار می رود.
لذا با توجه به نکات یاد شده می توان گفت:«اسلام» در برابر «کفر» است. زیرا کفر، پوشاندن حق و حقیقت است و اسلام کشف حق و حقیقت و اظهار آن است. بنابراین هر که اسلام آورد، امکان ایمان نیز برای او هست، زیرا اسلام، مقدمه ی ایمان است. ایمان، مرحله ی بعد از تسلیم به حق شدن و عمل کردن به وظایف اسلامی است تا صفات و بعد عقیده و ایمان در عمق وجود حاصل شود. بنابراین ایمان با اسلام در ظاهر شریک است، ولی در باطن با هم شریک نیستند. یعنی ابتدا فقط اسلام می آوریم بعد ایمان می آوریم در حالی که مسلمان نیز هستیم. «الإسلَامَ قَبلَ الإیمَان»[19] لذا ایمان، مرتبه ای برتر از اسلام است.
1-1-2 مسلمان
مسلمان در اصطلاح فقه گوهربار اسلام، به این معنا است که هر شخصی با داشتن عقل، بلوغ و اختیار، دو عبارت طیبه ی «اشهَدُ أن لَا إلَهَ إلَه الله وَ اشهَدُ أنَّ مُحَمَداً رَسُولُ اللهِ» را بر زبان جاری سازد، مسلمان تلقی می شود و همه ی آثار اسلام بر او بار می گردد. بعضی از علماء نیز عقیده دارند که هر چند علم و یقین به ظاهری و تصنعی بودن ایمان کسی داشته باشیم، تا زمانی که امارات، اعمال و اقوال، مبنی بر کفر، درباره ی وی موجود نباشد، نمی توانیم به کفر وی حکم کنیم.[20]
البته باید به خاطر داشت که این اعمال و اقوال، به شرط آنکه از روی اراده و اختیار و اندیشه صادر شده باشد، مؤثر می باشد. فقهای امامیه علاوه بر کافر دانستن منکر ضروری دین و معتقد به امور منافی ضروری شریعت، همچنین افرادی که ظاهراً منتسب به اسلام می باشند، مانند: غلاه، خوارج و نواصب، اما عقاید و رفتارهای کفرآمیز دارند را کافر و خارج از شریعت می دانند.[21]
از طرفی دیگر پاره ای از فقیهان امامیه که در اقلیت بسیار ضعیفی قرار دارند با تمسک به روایاتی که از لحاظ فقهی کم ارزش است، قائل به کافر بودن «غیر شیعه اثنی عشری» می باشند[22]. اما اکثریت قریب به اتفاق فقهای امامیه با رد چنین نظری و بی ارزش خواندن آن قائل به مسلمان بودن جمیع فرق و مذاهب اسلامی بوده و عقیده دارند تا زمانی که از معتقدان به فرق اسلامی، عملی یا گفتاری منافی عقاید اسلام و یا ضروریات اجماعی آن سر نزده، همه در تحت لوای اسلام بوده و از احکام و فوائد آن نیز بهره مند می باشند.[23]
امام خمینی (ره) نیز می فرمایند:«تمام فرق شیعه، غیر از شیعه اثنی عشری تا زمانی که دشمنی، عداوت و سب ائمه از ایشان ظاهر نشده است، پاک هستند، اما اگر این گفتار و رفتار از ایشان ظاهر شد، مانند سایر نواصب هستند.».[24]
1-1-2-1 رابطه اسلام و ایمان
در این مسئله دیدگاههای مختلفی وجود دارد، برخی از دانشمندان، از مترادف بودن اسلام و ایمان دفاع می کنند، و به قول اهل منطق از برقرار بودن نسبت تساوی میان این دو مفهوم سخن می گویند ، (هر اسلامی، ایمان است / هر ایمانی، اسلام است)، اما اکثر امامیه به مغایرت اسلام و ایمان معتقدند. برخی از آنان هم ضمن اثبات مغایرت، از گونه ای وحدت و تساوی میان اسلام و ایمان نیز سخن می گویند:[25]
1- اسلام و ایمان، دو مفهوم عام و خاص
بر اساس این دیدگاه میان اسلام و ایمان رابطه ی عموم و خصوص مطلق برقرار است؛ بدین معنا که هر ایمانی، اسلام است و هر مؤمنی، مسلمان نیز هست. اما هر اسلامی، را ایمان نتوان خواند و هر مسلمانی را مؤمن نتوان گفت، بلکه تنها برخی از مسلمانان، مؤمنند و تنها برخی از اسلام ها شایسته ی آن است تا به صفت ایمان متصف گردد. از امام صادق(ع) نیز روایت شده است که :«…. ایمان، اسلام را در بر می گیرد، اما اسلام، در بر گیرنده ی ایمان نیست….»[26]
صاحبان این دیدگاه معتقدند سخن امام صادق (ع) چیزی جز بیان همان معنایی که با تعابیر و اصطلاحات منطقی گفته شد نیست؛ چرا که «ایمان، مشارک اسلام است»، تعبیر دیگری از این معنا که: ایمان، اسلام را در بر می گیرد و هر ایمانی، اسلام نیز هست و هر مؤمنی، قطعاً مسلمان است؛ همچنین« اسلام، مشارک ایمان نیست». بیان دیگری از این تعبیر که : هر اسلامی را ایمان نتوان خواند و هر مسلمانی قطعاً مومن نیست. امام صادق (ع) در ادامه می فرمایند:«اسلام همانا گواهی دادن به وحدانیت خدا و تصدیق رسالت پیامبر (ص) است …. اما ایمان هدایت است یعنی پابرجا شدن اسلام در دل مسلمان و به بار آمدن نیکی ها از پرتو آن، چنین است که ایمان یک درجه از اسلام برتر خواهد بود».[27]
متکلمان امامیه در اثبات مغایرت اسلام و ایمان به سخن خداوند متعال در باب اعراب مدعی ایمان مبنی بر اینکه اعراب اسلام آورده اند نه ایمان، استناد می کنند،[28] و آن را دلیل تفاوت و تغایر می دانند. آنان معتقدند که مفاد آیه روشن می سازد که اولاً: ایمان و اسلام دو معنای جداگانه اند لذا هر مؤمنی، مسلمان است، اما هر مسلمانی، مؤمن نیست. ثانیاً: اسلام همانا جنبه ی ظاهری آئین است و آن طاعت است و انقیاد به اعمال ظاهری و ایمان تصدیق قلبی است و باور باطنی و نهانی.[29]
امام باقر (ع) نیز – بدان سان که در الکافی آمده – بدین معنا تصریح فرموده است که: «ایمان باور قلبی است و اسلام ، گفتار و کردارهای ظاهری».[30]
2- اسلام و ایمان، دو معنای موافق و مخالف:
در کتاب قواعد العقائد خواجه نصیرالدین طوسی بیان می کند: اسلام و ایمان از جهتی مغایر و مخالف اند و از جهتی موافق و یگانه:
مغایرت در حکم؛ به نظر وی، اسلام در حکم (مفهوم) کلی تری از ایمان است. زیرا هر کس شهادتین بگوید مسلمان شمرده می شود و حکم اسلام بر او راست می آید. اما او را به صرف گفتن شهادتین، مومن نتوان خواند. دلیل وی نیز در اثبات این مدعا همان آیه ای [31] است که طبق آن اعراب مدعی ایمان، مسلمان خوانده شده اند.[32]همان طور که مشخص است این بخش از دیدگاه خواجه نصیر، با آنچه بیشتر در باب عام و خاص بودن اسلام و ایمان گفته شد، سازگاری دارد.
اتحاد در حقیقت، خواجه نصیر بیان می کند که، اسلام در حقیقت (مصداقا) با ایمان یگانگی دارد. ایشان در اثبات این بخش از نظریه ی خود به آیه ی 19 آل عمران استناد می جوید. [33] اما وی در باب نظریه ی خود توضیحی نمی دهد.[34]
شیخ طوسی در تفسیر تبیان در توضیح این آیه می نویسد: اسلام و ایمان در نظر ما و معتزله معنایی واحد دارد. با این تفاوت که ما بر خلاف معتزله کردارهای نیک(افعال جوارح) را جزء ایمان نمی شماریم و بر آنیم که ایمان، تنها تصدیق و باور قلبی (افعال قلوب) است.[35] سپس می افزاید: چون گفته شود که دین مومن، همانا ایمان و اسلام اوست. مراد آن است که اسلام همان ایمان است و این سخن مانند آن است که بگوییم: انسان، حیوانی است به صورت انسان و حیوانی که به صورت انسان باشد، بشر است.[36]{انسان= حیوان به صورت انسان=بشر} آنچه را که شیخ طوسی مطرح می کند در واقع اثبات این معناست که دین، مجموعه ای است از اسلام و ایمان.[37]
سخن ابو الفتح رازی در تفسیر وی از این آیه ی روشنگر معناست:«قتاده گفت: قوله«ان الدین عند الله الاسلام »، گفتن شهاده ان لا اله الا الله و ایمان آوردن به آنچه رسول آورد از نزد خدای و این دین خداست».[38] در سخن ابو الفتح گفتن شهادت، همان اسلام است که با ایمان آوردن به آنچه پیامبر (ص) آورده (اصول اسلام) مجموعه ای پدید می آورد که بر آن می توان نام دین را اطلاق کرد.[39]
درنتیجه حاصل کلام این می شود که: ایمان، در ظاهر با اسلام شریک است، اما در باطن از یکدیگر جدایند. «اسلام»، اقرار به دین خداوند است بدون عمل، ولی «ایمان» اقرار و عمل به دستورات دین می باشد. هر چند موضوع ایمان و اسلام یکی است و ایمان، مرتبه ای از اسلام برتر است. سرانجام اسلام، به همراه ایمانی که رشد می کند و سیر تعالی دارد، بالا می رود تا به بالا ترین مراحل برسد و آن وقت«اسلام کامل» خواهد بود و اسلامی در چنان مرحله نشانه اش ایمان و علم و عمل است.
[1] . احزاب/21
[2] . جاثیه / 20
[3] آل عمران: 83
[4] . جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح – تاج اللغه و صحاح العربیه، ج 5، ص 1952.
[5] . صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغه،چ اول ، ج 8،ص 334.
[6] . فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چ دوم، ج 3، ص 248.
[7] . ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 1، ص 107.
[8] . دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، ج 2، ص 2091 و 2092.
[9] . نراقی، مولی احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه فی أحکام الشریعه، چ اول، ، ج 1، ص 198، «الاسلام أن تشهد أن لا اله الا الله و أن محمداً رسول الله و تقیم الصلوه و تؤتی الزکوه و تصوم الرمضان و تحجّ البیت».
.[10] حجرات: 14
[11] . صافات: 26
[12]. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج8، ص24
[13] . آل عمران: 19
[14] . آل عمران: 85
[15] . مائده: 3
[16] . دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، ج 2، ص 2092.
