10 سر موش صحرایی نر از نژاد ویستار با وزن حدود 250 گرم به 2 گروه آزمایش و شاهد تقسیم شد. سپس هر موش با تزریق صفاقی 60 میلی گرم بر کیلو گرم پنتوباربیتال سدیم بیهوش شد, بعد از تراکئوستومی ,سیاهرگ و سرخرگ رانی موش به ترتیب برای تزریق و اندازه گیری فشارخون کانول گذاری شدند. سپس کانول شریانی جهت ثبت فشار شریانی و ضربان قلب به ترنسدیوسر فشار مرتبط با دستگاه Power lab مجهز به سیستم A-to-D متصل شد. و پارامترهای فشار خون ( فشار میانگین سرخرگی, فشار سیستول و فشار دیاستول) و ضربان قلب قبل و بعد از تزریق درون وریدی عصاره گل ریواس(45 میلی گرم بر کیلو گرم), حلال عصاره(45 میلی گرم بر کیلو گرم) , و همچنین  اپی نفرین(04/0 میلی گرم بر کیلوگرم) و استیل کولین (2/0 میلی گرم بر کیلوگرم) به ترتیب به عنوان داروهای مقلد  آدرنرژیک و کولینرژیک ثبت گردید.

داده ها با استفاده از نرم افزار آماری SPSS و تست Paired samples T- test با در نظر گرفتن سطح معنی دار P≤.o5 تجزیه و تحلیل شد. نتایج نشان دهنده کاهش فشار میانگین سرخرگی, فشار سیستول, فشار دیاستول و همچنین کاهش قابل ملاحظه ضربان قلب در مقایسه با حالت شاهد بود. همچنین بعد از تزریق استیل کولین در هر دو گروه شاهد و آزمایش ضربان قلب کاهش یافته است اما در گروه آزمایش بیشتر از گروه شاهد کاهش یافته است.

می توان  از مطالعه حاضر نتیجه گرفت که اثر کاهش دهندگی فشارخون بر موش صحرایی ممکن است از طریق اثر کرونوتروپیک قلبی باشد.

 واژگان کلیدی: عصاره آبی- الکلی, گل گیاه ریواس, فشارخون, ضربان قلب

فهرست مطالب

عنوان                                                                                      صفحه

فصل اول

مقدمه…………………………………………………………………………………………………… 2

1-1-ریواس……………………………………………………………………………………………. 3

1-1-1- طبقه بنی علمی ریواس……………………………………………………………………… 4

1-1-2- گونه های ریواس…………………………………………………………………………………. 5

1-1-3- ترکیبات اصلی ریواس…………………………………………………………………………. 5

1-1-4- خصوصیات فارماکولوژیکی ریواس……………………………………………………… 5

1-2- قلب……………………………………………………………………………………………….. 6

1-2-1- عضله قلب…………………………………………………………………………………………….. 6

1-3- اندوتلیوم و عضله صاف عروق………………………………………………………………………. 8

1-4- عوامل تعیین کننده فشار خون شریانی……………………………………………………… 8

1-5- فشار متوسط شریانی……………………………………………………………………………………. 9

1-6- کنترل قلب بوسیله اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک…………………………….. 10

1-7- سیستم آدرنرژیک در قلب و عروق…………………………………………………………… 10

1-8- سیستم کولینرژیک در قلب و عروق………………………………………………………… 12

1-9- مکانیسم های کنترل جریان خون……………………………………………………………. 12

1-9-1- تنظیم جریان خون…………………………………………………………………………… 12

1-9-2- عوامل موضعی…………………………………………………………………………………… 13

1-9-3- عوامل هورمونی و یونی : ( تنظیم همورال )………………………………….. 14

1-9-4- تنگ کننده رگی یونی……………………………………………………………………… 15

1-9-5-گشادکننده های رگی هورمونی………………………………………………………… 15

1-9-6-گشاد کننده های رگی یونی……………………………………………………………… 15

1-9-7- عوامل عصبی…………………………………………………………………………………….. 15

1-9-8- سیستم عصبی خود مختار………………………………………………………………. 16

1-10- تنظیم عصبی فشار خون………………………………………………………………………… 16

1-10-1- افزایش فشار خون عصبی……………………………………………………………… 16

1-10-2- تون وازوموتور………………………………………………………………………………….. 16

1-10-3- اتساع عروق…………………………………………………………………………………….. 17

1-10-4- مکانیسمهای رفلکسی برای حفظ فشار شریانی…………………………… 17

1-11- داروهای مقلد سمپاتیک…………………………………………………………………………. 17

1-11-1- داروهای مهارکننده گیرنده های الفا و بتا……………………………………. 18

1-12- داروهای مقلد پاراسمپاتیک…………………………………………………………………….. 18

1-13- داروهای مهار کننده رسپتورهای موسکارینی……………………………………….. 18

فصل دوم

مروری بر تحقیقات پیشین……………………………………………………………………………………….. 20

2-1- مطالعات انجام شده در رابطه با اثرات ریواس………………………………………….. 20

2-2-هدف پژوهش………………………………………………………………………………………………. 22

2-3- فرضیات………………………………………………………………………………………………………. 22

فصل سوم

مواد و روش ها…………………………………………………………………………………………………………… 24

3-1- مواد مورد نیاز……………………………………………………………………………………………… 24

3-2- وسایل مورد نیاز………………………………………………………………………………………….. 24

3-3- تهیه و نگهداری موش صحرایی………………………………………………………………… 25

3-3-4- عصاره گیری به روش ماسراسیون یا خیساندن………………………………. 26

3-3-5- اجزای سیستم ثبت فشار خون و ضربان قلب………………………………… 26

3-6- مراحل انجام آزمایش………………………………………………………………………………….. 27

3-6-1- بی هوش کردن حیوان…………………………………………………………………….. 27

3-6-2- جراحی………………………………………………………………………………………………. 27

3-6-2-1- تراکئوستومی………………………………………………………………………………… 27

3-6-2-2- کانول گذاری ورید و شریان ران………………………………………………….. 28

3-7- ثبت فشارخون و ضربان قلب…………………………………………………………………….. 28

3-8- کالیبراسیون ترانسدیوسر…………………………………………………………………………… 30

3-9- چگونگی تجویز داروها……………………………………………………………………………….. 30

3-10- تجزیه و تحلیل آماری…………………………………………………………………………. 31

فصل چهارم

نتایج……………………………………………………………………………………………. 33

4-1- گراف های ثبت شده با دستگاه………………………………………………………………… 33

4-2- فشار میانگین سرخرگی در پاسخ به دوزهای مختلف عصاره ریواس و حلال آن در هر دو حالت کنترل وآزمایش       36

4-3- فشار سیستولی، فشار دیاستولی، فشار میانگین سرخرگی و ضربان قلب در حضور عصاره گل ریواس 36

4-3-1-فشار سیستول، فشار دیاستول و فشار میانگین سرخرگی در حضور عصاره گل ریواس   36

4-4–  فشار سیستولی , دیاستولی , فشار میانگین سرخرگی و ضربان قلب در حضور توام عصاره گل ریواس و اپی نفرین……………………………………………………………………………………………………………………………. 41

4-3-1- فشار میانگین سرخرگی در حضور توام عصاره گل ریواس و اپی نفرین         41

4-4-2-فشار سیستولی در دو حالت عصاره توام اپی نفرین و حلال توام با اپی نفرین   43

4-4-3- میزان تغییرات  فشار دیاستولی در دو حالت عصاره توام با اپی نفرین و حلال توام با اپی نفرین          44

4-4-4- میزان تغییرات ضربان قلب در دو حالت حضور عصاره و حلال توام با اپی نفرین        46

4-5- فشار میانگین سرخرگی , فشار سیستولی , فشار دیاستولی و ضربان قلب در دو حالت حضور توام عصاره گل ریواس و حلال با استیل کولین………………………………………………………………………………… 48

4-5-1- فشار میانگین سرخرگی در دو حالت عصاره و حلال توام با استیل کولین      48

4-5-2- فشار سیستولی در دو حالت عصاره گل ریواس و حلال توام با استیل کولین  50

4-5-3- با توجه به جدول های 4-17 و 4-18 و نمودار4-12 فشار دیاستولی در حضور استیل کولین (2/ میلی گرم بر کیلو گرم )………………………………………………………………………………………………………….. 52

4-5-4- ضربان قلب در حضور عصاره گل ریواس و حلال توام با استیل کولین…………… 54

فصل پنجم

بحث و نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………… 58

5-1-نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………. 62

5-2-پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………. 62

منابع و مآخذ

منابع فارسی…………………………………………………………………………………………………………… 63

منابع انگلیسی……………………………………………………………………………………………………….. 64

مقدمه

استفاده از گیاهان دارویی به قدمت عمر انسان بر می گردد، اما استفاده صحیح از گیاهان دارویی مشروط به وجود اطلاعات دقیق و علمی در مورد آنهاست. اولین گام در این راستا جمع آوری و شناسایی گیاهان دارویی است و از آنجایی که انسان جزئی از طبیعت است به طور مسلم برای هر بیماری طبیعت گیاه مداوای آن را عرضه کرده است و باید گفت انسان تنها با داروهای شیمیایی مداوا نمی شود.

تعداد بیشماری از گونه های گیاهی موجود در سرتاسر دنیا جز گیاهان دارویی محسوب می شوند. ایران از لحاظ آب و هوایی و موقعیت جغرافیایی در زمینه رشد گیاهان دارویی یکی از مهمترین مناطق جهان به حساب می آید و در گذشته هم منبع تولید ومصرف گیاهان دارویی بوده است و دانشمندان ایرانی مانند : ابوریحان بیرونی و ابو علی سینا کتابهای مفصلی را در مورد این گیاهان نوشته اند.

گیاهان دارویی به دلیل دارا بودن طبیعتی سازگار با خلقت بشر هیچگونه عوارضی ایجاد نمی کنند البته باید این را به یاد داشته باشیم که داروهای شیمیایی نیز به تقلید مواد موثره گیاهان دارویی ساخته می شوند، طبیعت این مخزن پر از دارو، افقهای تازه ای را برای جامعه پزشکی و داروسازی گشوده است .

ریواس از گیاهان خوراکی و دارویی مناطق سردسیری است که در ایران در نواحی زاگرس به خصوص در دامنه های سرسبز دنا به وفور دیده می شود که علاوه بر مصرف خوراکی و تهیه انواع شربت، ترشی و دسر قسمت های مختلف این گیاه برای درمان بیماریهای مختلف مورد استفاده قرار می گیرد .(4,6)

1-1-ریواس

ریواس با نام انگلیسی Rhubarb گیاهی است علفی, چند ساله با ریشه ضخیم و گوشتی است. ریواس بومی نواحی آسیای مرکزی و شمالی است ودر نواحی سردسیر جهان می روید, بنابر این گیاهی است سرمادوست وقسمت زیر زمینی آن در مقابل سرما و خشکی مقاوم است.

نام علمی این گونه ای که در این تحقیق مورد بررسی قرار می گیرد Rheum persicum L. می باشد و از تیره علف هفت بند می باشد. برگهای ریواس بسیار پهن, زبر و خشن می باشد وگاه پهنای برگ به بیش از 70 سانتی متر می رسد. در سالهایی که بارندگی خوب باشد ارتفاع ساقه های گل دهنده ممکن است به 50 تا 80 سانتی متر برسد.

میوه آن فندقه 3 پهلو با زاویه برجسته و باله مانند به طول 5 تا 10 میلیمتر و به رنگ قرمز خونین می باشد. گل های آن نر و ماده وریز اندکه با یک پایک نازک به انتهای ساقه چسپیده ان و حالت خوشه ای دارند.(5, 36)

شکل 1-1 گیاه ریواس

1-1-1- طبقه بنی علمی ریواس

فرمانرو : گیاهان

دسته : گیاهان گلدار

رده : دو لپه ای ها

راسته : میخک سانان  Caryophyllales

تیره : هفت بندان  Polygonaceae

سرده , Rheum

1-1-2- گونه های ریواس

جنس Rheum  دارای 50 حدود گونه در سطح جهان و 3 گونه ,  Rheum ribes   ، Rheum Persicum و Rheum turkestanicum (چند ساله) در ایران است .

که نمونه مورد بررسی ما Rheum persicum می باشد که از دامنه زاگرس از منطقه دنا جمع آوری شده است.

1-1-3- ترکیبات اصلی ریواس

ریواس سرشار از ویتامینهای A ,B و C می باشد. فلاونوئیدها, تانن ها, آنتراکوئینونها, کلسیم, فیبر, گلیکوزیدها, Aloe-emodin , Rhein , Chrysophanol نیز از دیگر ترکیبات فلاونوئیدها می باشند.(23, 27)

 1-1-4- خصوصیات فارماکولوژیکی ریواس

عصاره ریزوم ریواس خاصیت Vasodilatory قوی دارد ، که این خصوصیت باعث کاهش فشار خون می شود.(7)
عصاره ریشه ریواس خاصیت ضد التهابی[1] دارد و ضد رگ زایی[2] دارد.(8, 9)
یکی از مهمترین اثرات ریواس بر روی کلیه ها دیورتیک ( مدر) بودن ان است .(11)
عصاره ریشه ،برگ وساقه ریواس خاصیت ضد باکتریایی بر روی پاتوژن های گرم منفی دارد.(12)
عصاره ریواس باعث کاهش پروتئینوری و کاهش شدت گلومرولوسیروزی[3] میشود.(14)
فلاونوئیدهای[4] موجود در عصاره ریواس خاصیت ضد افسردگی[5] دارند.(16)
آنتراکوئینونهای[6] موجود در ریواس خاصیت ضد سرطانی دارند(15)
1-2- قلب

 قلب یا دل اندام ماهیچه ای است که مسئول پمپ خون به شریانها بوسیله حرکات ضرباندار متناوب است وبه این صورت خون را به همه نواحی ارسال می کند.

قلب در اصل از 2 پمپ جدا از هم تشکیل شده است :

قلب راست که خون را به ریه ها پمپ می کند .

قلب چپ که خون را به اندامهای محیطی پمپ می کند.

هر یک از این 2 قلب مجزا از 2 حفره قلب مجزا , از 2 حفره ضرباندار به نام های دهلیز و بطن تشکیل شده است.

دهلیزها به منزله پمپ اولیه و ضعیف عمل می کنند که حرکت خون را به درون بطن ها تسهیل می نمایند.

بطن ها هم نیروی اصلی لازم را برای فرستادن خون به , (1) جریان خون ریوی توسط بطن راست یا (2) جریان خون محیطی توسط بطن چپ را فرآهم می کنند.

قلب انسان در سمت چپ بدن در ناحیه سینه ای 0 (توراسیک) قرار دارد و به گونه ای قرار گرفته است که راس (apex) آن به سمت چپ و پایین قرار می گیرد.

قلب انسان به طور متوسط 70 بار در دقیقه می تپد.(2)

1-2-1- عضله قلب

قلب از 3 نوع عضله اصلی تشکیل شده است که شامل عضله دهلیزی , عضله بطنی و فیبرهای عضلانی ویژه تحریکی – هدایتی هستند .

عضله قلب مانند عضله اسکلتی مخطط است ولی دوره انقباض عضله قلب خیلی طولانی تر است زیرا پتانسیل عمل در عضله قلب تقریبا در اثر باز شدن 2 نوع کانال بوجود می آید :

کانالهای سریع سدیمی (همانند کانال عضله اسکلتی )
کانالهای آهسته کلسیمی یا کانالهای سدیمی – کلسیمی
تفاوت اصلی عضله قلبی با عضله اسکلتی مربوط می شود به همین کانالهای نوع دوم و تفاوت اینها با نوع اول این هست که این کانالها آهسته تر باز می شوند و مهمتر اینکه این کانالها به مدت چند دهم ثانیه باز باقی می ماند که در طی این مدت مقدار زیادی از هر دو یون کلسیم و سدیم وارد فیبر عضلانی می شوند و بدین ترتیب دپلاریزاسیون را برای مدت طولانی حفظ می نمایند و موجب ایجاد کفه در پتانسیل عمل می گردند.

دومین تفاوت عضله اسکلتی با عضله قلبی که تا حدودی مسئول طولانی شدن پتانسیل عمل و ایجاد کفه در عضله قلبی می شود این است که بلافاصله بعد از شروع پتانسیل عمل نفوذپذیری غشای سلول قلبی به پتاسیم حدود 5 برابر کاهش می یابد در حالی که در عضله اسکلتی این چنین نیست .(2)

عضله قلب به عنوان سنسیشیوم عمل می کند, سنسیشیوم یعنی واحد یکپارچه ای متشکل از تعداد زیادی سلول که دیواره سلولی بین آنها وجود ندارد, ولی قلب سنسیشیوم واقعی نیست بلکه از نظر عملکردی مثل سنسیشیوم عمل می کند. بدین سبک که در بین آنها اتصالات منفذدار تشکیل می شود که تقریبا به طور کامل امکان انتشار یون ها را فرآهم می کنند یعنی وقتی که یک محرک به هر قسمتی از عضله قلب اعمال می شود باعث انقباض کل عضله قلبی می شود.(2)

سیستم لوله های عرضی (T) سلول های میوکارد, در مبادله مواد بین مویرگ و سلول میوکارد شرکت می کند. همانند عضله اسکلتی وقتی یک پتانسیل عمل از غشای عضله قلب می گذرد, پتانسیل عمل درون فیبر عضله قلب می گذرد, پتانسیل عمل توبولهای T نیز به نوبه خود بر روی غشای توبول های طولی سارکوپلاسمی اثر می کنند و موجب آزاد شدن مقدار زیادی یون کلسیم از شبکه سارکوپلاسمی به درون سارکوپلاسم عضله به صورت آنی می گردد, سپس یونهای کلسیم در عرض چندین میلی ثانیه به درون میوفیبریل ها انتشار می یابند و واکنش های شیمیایی روی هم لغزیدن اکتین و میوزین را کاتالیز می کنند که این عمل موجب انقباض عضله می شود.

مدت انقباض عضله قلب چند میلی ثانیه بعد از آغاز پتانسیل عمل شروع می گردد و تا چند میلی ثانیه بعد از پایان پتانسیل عمل ادامه می یابد, به مدت زمان شروع یک ضربان تا شروع ضربان بعدی چرخه قلبی می گویند.

برداشتن فاصله جغرافیایی میان انسان ها در سراسر دنیا
ایجاد تحول در عرصه ارتباطات و انتقال اطلاعات و اخبار است
اینترنت کارخود را بعنوان ابزار ارتباط جهت تبادل داده ها و منابع تحقیقاتی شروع کرد و به مرور زمان توانست خود را تاسطح برقراری ارتباط بین افراد از طریق پست الکترونیک ارتقاء بخشد. پس از مدتی اینترنت بمنزله فضایی جدید جهت بسط فعالیتهای تجاری در امور نقل و انتقالات مالی، بازاریابی و نیز ابزار پیگیری برای مصرف کنندگان مورد توجه واقع شد. وبلاگ ها و وب سایت ها، نرم افزار های گفتگوی آنلاین، سرویس هایی پست الکترونیک …. امکانات جدیدی بودند که در پرتوی اینترنت و شبکه جهانی وب در اختیار کاربران قرارگرفتند.
در حالیکه هنوز هیچکس تصور نمی کرد که روزی جنبه اجتماعی اینترنت بصورت کاربرد آن در آید، شبکه های اجتماعی پا به عرصه وجود گذاشتند و به جرأت می توان گفت یک از تأثیرگذار‌ترین سرویس های اطلاع رسانی و اخبار شده اند شبکه های اجتماعی، نسل جدیدی از پایگاهایی هستند که بر مبنای تشکیلات آنلاین فعالیت می کند و هر کدام دسته ای از کاربران اینترنتی با ویژگی های خاص را گرد هم می آورند. این شبکه های اجتماعی نوع جدیدی از رسانه‌های اجتماعی هستند که امکان دستیابی به شکل جدیدی از برقراری ارتباطات و انتقال اطلاعات و به اشتراک گذاری محتوارا در اینترنت فراهم می نمایند.
شبکه های اجتماعی از جمله فیس بوک امروزه امکان کاملاً متفاوتی را در برقراری ارتباطات افراد فراهم نموده است، شبکه های اجتماعی به کلی خط سیر را تغییر داده و امکان برقراری ارتباط بین افراد گروههای یک اجتماع را با افراد و گروههای جوامع دیگر مهیا نموده است و طبیعی است که این امر تأثیرات جهانی خود را برجای خواهد گذاشت.
امروزه با توجه به استقبال گسترده شهروندان از شبکه های مجازی و ظهور ابزار جدید و فراگیر انتشار اخبار و اطلاعات در جامعه، ضرورت بررسی تأثیر آن بر تغییر ماهیت و شیوه های انتشار اخبار احساس می شود اگر چه روزنامه تلویزیون، رادیو و …. در زمان خود رسانه های جدید به شمار می آمدند اما با ورود به عصر ارتباطات و گسترش فضاهای مجازی رسانه های جدید تغییراتی را در ماهیت اطلاعات، تولید خبر و انتشار آن ایجاد کرده اند که به جرات می توان گفت تا پیش از این به یک رویا شبیه بود. تأثیر گذاری شبکه های اجتماعی ازجمله فیس بوک بر میزان و کیفیت مشارکت های اجتماعی در تولید خبر، ایجاد گروه، و شبکه های علاقمند به موضوع و هدفی خاص، مشارکت اعضاء در ایجاد محتوای اخبار (تولید خبر، قدرت انتخاب و بهره برداری از تنوع آن) تاثیر بر انتشار سریع و آزادانه اخبار و اطلاعات، امکان عبور از مرزهای جغرافیایی، تغییر مرز و خط کشی بین رسانه و مخاطب، افزایش سرعت در فرآیند آموزش، شکل گیری و ترویج سریع شایعات و اخبار در فضای سایبری بخش از تغییراتی است که این رسانه نوظهور در مقابل سایر رسانه بر شیوه و ماهیت اطلاع رسانی ایجاد کرده است که در این پژوهش قصد بررسی آنرا خواهیم داشت.
1-1 بیان مسئله:
در زمان های گذشته که هنوز رسانه های گروهی یکی پس از دیگری پا به عرصه وجود نگذاشته بودند، اخبار و اطلاعات بوسیله دهان و گوش دامنه می گرفت و ماهها طول می کشید تا خبر یا اطلاعات گسترش عمومی پیدا کند و در نتیجه خود بخود از اثر می افتاد و به جای آنکه مانند گلوله برفی در مسیر خود حجم یابد، آب می شد بنابراین تاثیر خبر جز در محیط های بسته مانند روستا و بازار و محله و طبقه که در آنها ارتباطات سریعاً برقرار می شد تجسم نمی یافت. افراد می بایست از خانه های خود خارج می شدند و با دوستان و آشنایان در محله و قهوه خانه و سرگذر تماس حاصل می کردند تا در جریان وقایع چند روز گذشته که خبر آن تازه به محل آنها رسیده بود قرار می‌گرفتند.

فصل نخست:کلیات تحقیق. 2

1-1- مقدمه. 2

1-2-بیان مساله. 4

1-3- سئوالات تحقیق. 11

1-4- فرضیه های تحقیق. 11

1-5-پیشینه تحقیق. 12

1-6- اهداف تحقیق. 13

1-7-روش تحقیق. 13

1-8-محدودیت های تحقیق. 14

1-9-سازماندهی و ساخـــتار پژوهش:. 14

فصل دوم: مفاهیم قرارهای تامین کیفری. 15

2-1- مفهوم شناسی قرار و جایگاه آن. 16

2-2- مفهوم اصطلاحی قرار. 19

2-3- تعریف قرار. 21

2-4- انواع قرارها. 22

2-4-1- قرار اعدادی. 22

2-4-2- قرارهای نهایی. 22

2-5- انواع قرارهای کیفری:. 23

2-5-1- قرارهای اعدادی: :. 23

2-5-2- قرار تأمین کیفری: 24

2-5-3- التزام به عدم خروج از حوزه قضایی با قول شرف: 25

2-5-4- التزام به عدم خروج با تعیین وجه التزام: 29

2-5-5- اخذ کفیل با تعیین وجه الکفاله: 31

2-5-6- اخذ وثیقه اعم از وجه نقد، ضمانت نامه بانکی، مال منقول یا غیر منقول: 36

2-5-7- قرار بازداشت: 38

2-6- مزایای قرار بازداشت موقت: 39

2-6-1- پیشگیری از امحاء آثار جرم: 41

2-6-2- پیشگیری از تبانی: 41

2-6-3- بازداشت به عنوان اقدام تأمینی: 41

2-6-4- ثبت در سوابق کیفری متهم: 42

2-7- معایب بازداشت  متهم تحت قرار: 43

2-7-1- تعارض با اسناد و تعهدات بین المللی: 43

2-7-2- تعارض با اصل برائت: 46

2-7-3- ایجاد زمینه منفی در صدور رأی: 46

2-7-4- حرفه ای شدن متهمان: 47

2-7-5- جبران ناپذیر بودن بازداشت پس از صدور رای برائت : 48

فصل سوم: تحلیل و بررسی قرارهای نظارتی و بازداشت: 51

3-1- انواع قرار بازداشت: 51

3-1-1- قرار بازداشت اختیاری: 51

3-1-2- قرار بازداشت اجباری: 52

3-2- معایب و محاسن قرارهای تامین : 53

3-3- وجود تمایز قرار بازداشت موقت از سایر قرارهای تأمین: 58

3-4- نظارت قضایی: 61

3-4-1- انواع قرارهای نظارتی: 64

3-4-2- قرار ارجاع امر به کارشناس: 66

3-4-3- قرار تامین خواسته کیفری : 68

3-4-4- قرار عدم صلاحیت: 73

3-4-5- قرار اناطه: 76

3-4-6- قرار امتناع از رسیدگی: 80

3-5- قرار تامین کیفری و تاسیس جدید «قرار نظارت» در قانون جدید 92 : 83

فصل چهارم: بررسی قرارهای نهایی: 87

4-1-  قرار منع تعقیب: 87

4-2-  قرار موقوفی تعقیب: 88

4-3-  قرار ترک تعقیب : 90

4-4-  قرار مجرمیت: 92

4-5- قرار تعلیق اجرای مجازات: 93

4-6-  قرار تعلیق تعقیب: 94

4-7- انواع قرارهای كیفری صادره از دادسرا : 95

4-7-1- ماده 133 قانون آیین دادرسی در امور کیفری: 96

4-7-2- ماده 134 قانون آیین دادرسی در امور کیفری: 97

4-7-3- تناسب تامین: 99

4-7-4- افتخاء متهم: 101

4-8- بررسی تعارض بین ماده 129 و 132 قانون آیین دادرسی کیفری: 103

4-9- انواع تامین و میزان تامین: 105

4-9-1- قرار آزادی متهم با قول شرف: 105

4-9-2- قرار التزام به حضور با تعیین وجه التزام: 106

4-9-3- قرار اخذ کفیل: 107

4-10- اقدام متهم در مقابل قرار: 107

4-11- قرار تامین وثیقه: 108

4-11-1- میزان وثیقه: 109

4-11-2- صدور قرار قبولی وثیقه: 109

4-11-3- عجز از تودیع وثیقه: 110

4-12- محمکومیت متهم توام با تخلف از قرار و قرار تأمین منع خروج از کشور: 111

4-13- قرار بازداشت موقت: 112

4-13-1- اصول حاکم بر بازداشت موقت: 112

4-13-2- صدور قرار بازداشت موقت در موارد زیر جایز است: 113

4-13-3- موارد الزامی بازداشت موقت: 114

4-13-4- تبصره 2 ماده 390 قانون مجازات اسلامی و تقاضای شاکی در بازداشت: 116

نتیجه گیری: 120

پیشنهادات: 121

فهرست منابع: 122

چکیده انگلیسی:. 125

چکیده:
در جریان تحقیقات مقدماتی لازم است که مرجع تحقیق تصمیماتی را برای پیشبرد روند تحقیقات اخذ نماید و یا در پایان تحقیقات در مورد کافی بودن دلایل توجه اتهام به متّهم یا عدم کفایت آن و نهایتاً لزوم ارسال پرونده به دادگاه اظهار نظر کند. این تصمیمات که گاه ماهوی است قرار نامیده می شود که به دو دسته قرارهای اعدادی و نهایی تقسیم می شوند که انواع هر کدام به صورت مشروح شرح و بسط داده شده و با قانون جدید آئین دادرسی کیفری مطابقت داده شده است و به دلیل اهمیت قرارهای کیفری و کاستی های موجود در این خصوص در قوانین گذشته، به خصوص در عدم تنوع در قرارها و نقصان ها و ابهامات موجود راجع به قرارها در قانون جدید تغییرات مثبتی در این خصوص به وجود آمده است. تنوع قرارها در قانون جدید و گنجاندن قرارهای نظارت قضایی یکی از اصلی ترین تمهیدات در نظر گرفته شده در قانون جدید می باشد. علیهذا با توجه به اهمیت فزاینده حقوق بشر در سطح ملی و بین­المللی و از طرفی به علت تعارض ذاتی بازداشت فرد با اصل برائت که رعایت حقوق و آزادیهای متهم از آثار بارز این اصل است، حقوقدانان کیفری و بدنبال آن سازمانهای بین­المللی و منطقه­ای و دولتها را بر آن داشته است که با وضع قواعد و مقررات، در جهت تحدید بازداشت متهم گام برداشته و مقامهای قضایی را وا دارند که از آن تنها در موارد ضرورت و بعنوان آخرین چاره و برای کمترین مدت زمان ممکن استفاده کنند و حتی­المقدور از راههای جایگزین مانند اقدام­های غیربازداشتی اعم از سایر قرارهای تأمینی و یا اقدامات نظارتی بهره گیرند، علی ایحال در صورت صدور قرار بازداشت رعایت کلیه حقوق متهم الزامی است. در این مقال تلاش گردیده با توجه به آنکه مفاد زیادی از اعلامیه­های جهانی و منطقه­ای حقوق بشر، دارای موازینی در ارتباط با اصول آیین دادرسی کیفری من­جمله حفظ حقوق متهم و تحدید بازداشت موقت هستند، حتی­المقدور نواقص و کاستی­های موجود قوانین آیین دادرسی کیفری بررسی و امید است به منظور بهینه سازی قواعد آیین دادرسی کیفری با اصول فوق،مقایسه و مطابقت داده شود.

واژگان کلیدی: قرار، اعدادی، نهایی، نظارت قضایی، تامین، اسناد بین المللی.

فصل نخست:
 کلیـات تحقیق
1-1- مقدمه
آیین دادرسی کیفری در هر کشوری تضمین کننده حقوق و آزادی های افراد در جامعه است. چنانچه قوانین آیین دادرسی کیفری در کشوری به خوبی تنظیم نشده باشد، در آن جامعه شاهد نقض حقوق افراد ملت خواهیم بود ولی ترقی قوانین آیین دادرسی کیفری و توجه به حقوق مسلم و ابتدایی افراد در جامعه باعث می گردد حقوق افراد جامعه پایمال نگردد.

همان طور که ملاحظه می گردد قوانین موجود در کشورمان اکثراً قدیمی بوده و با عنایت به انقلاب اسلامی مستلزم تصحیح بعضی از آنها می باشد و به نظر می رسد که شاکله ی حقوق نیاز به پیرایشی دقیق دارد. به شکلی که بعضی از قوانین موجود کارایی و کارکرد لازم را ندارد که تغییرات گسترده در خصوص قوانین مختلف و به خصوص قوانین آیین دادرسی کیفری، خود شاهدی بر این موضوع می باشد.

این تغییرات گاه تا آنجا پیش رفته که تأسیسات حقوقی جامعه که محصول چند دهه نظام دادرسی ایران بوده مورد تغییرو تحولات اساسی واقع گردیده است. البته در حال حاضر در خصوص انجام این امور، قوانین جدیدی صورت گرفته و سعی شده است در تشکیلات دادگستری بخش های تخصصی در خصوص این مسائل به ایفای وظایف بپردازند و معاونت های مختلف در دستگاه قضایی نیز بر این اساس انجام وظیفه می نمایند.

پس از انحلال دادسرا در نظام دادرسی کشورمان، مشکلات فراوانی در رسیدگی های کیفری ایجاد شد که این اقدام مورد انتقاد بسیاری از قضات و حقوقدانان واقع گردید که سرانجام سبب شد که در سال 1381 نهاد دادسرا بار دیگر در کشورمان احیاء گردد. با این شرایط طبیعی است قانون آیین دارسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب 1378 پاسخ گوی مسائل مختلف دادرسی در ایران نبوده و قانون اصلاح قانون تشکیل دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری و آیین نامه آن نیز به دلیل محدود بودن مواد آن نمی تواند پاسخگوی این مسائل باشد.

با توجه به این مسائل و اجرای آزمایشی قانون آ.د.د.ع و انقلاب در امور کیفری و با توجه به اهمیت این قانون و لزوم تصویب نهایی آن از سوی مجلس به عنوان یک قانون مدون، دستگاه قضایی در صدد تدوین لایحه آیین دادرسی کیفری برآمد.

در این قانون که در حال حاضر به تصویب رسید و قانون جدیدمان می باشد، سعی شده است آیین دادرسی کشورمان با مبانی حقوقی و شرعی و اسناد بین المللی مطابقت نماید. رویکرد اساسی قانون جدید حفظ حقوق متهمان  و حرکت در مسیر دادرسی منصفانه می باشد. براین اساس تنظیم مواد و پیش بینی های جدید امری اجتناب ناپذیر محسوب می گردد و این از مسائلی است که در قانون جدید در نظر گرفته شده است. با توجه به این ضرورت، در قانون جدید آیین دادرسی کیفری نیز سعی بر این بوده است تا کارکرد و نقش این قرارها در جریان تحقیقات مقدماتی به شکل مطلوب تری نمایان گردد.

به دلیل اهمیت قرارهای کیفری و کاستی های موجود در این خصوص در قوانین گذشته، به خصوص در عدم تنوع در قرارها و نقصان ها و ابهامات موجود راجع به قرارها در قانون جدید تغییرات مثبتی در این خصوص به وجود آمده است. تنوع قرارها در قانون جدید و گنجاندن قرارهای نظارت قضایی یکی از اصلی ترین تمهیدات در نظر گرفته شده در قانون جدید می باشد.

1-2-بیان مساله
آزادی گوهری گرانمایه در تاریخ و فرهنگ همه ملت هاست که برای مسائل گوناگونی که در زندگی اجتماعی برای افراد مطرح می شود، راه حل هایی ارائه می کند که هدف همه آنها رها ساختن اشخاص از هر گونه بی عدالتی، ظلم و استبداد، جهل و تعصب و در پایان حفظ مقام و حیثیت و کرامت انسانی اوست. ضرورت انجام تحقیقات مقدماتی و حضور متهم و حفظ حقوق بزه دیده امری اساسی محسوب می گردد و از سوی دیگر دادرسی منصفانه واصل برائت مانع ایجاد محدودیت برای افرادی محسوب می شود که بزهکاری و مجرمیت آنها ثابت نشده است. بنابراین حداکثر سعی موجود در تدوین مقررات مربوط به قرارهای تأمین کیفری در قانون جدید این مسئله بوده است که با حفظ ضرورت انجام تحقیقات مقدماتی و حفظ حقوق بزه دیدگان، دادرسی با اصل برائت مغایرت نداشته باشد. از آنجا که قرارهای کیفری یکی از موارد ضروری در جریان تحقیقات مقدماتی محسوب می گردد و با توجه به این ضرورت، در قانون جدید نیز سعی بر این بوده است که تا کارکرد و نقش این قرارها در جریان تحقیقات مقدماتی به شکل مطلوب تری نمایان گردد. اینکه ما بتوانیم در دادرسی هایمان به شکل مطلوب تر، کاراتر و منصفانه تر گام برداریم اثرات بسیار مؤثری بر ترافیک های قضایی، اصل برائت و در نهایت آزادی های اجتماعی خواهد داشت. مقام والای انسان و رعایت آزادی و حقوق بشر از دیرباز مورد توجه بوده و بشر همواره جهت استیفای حقوق انسانی خود تلاش نموده است. لازمه وصول به اهداف عالیه انسانی در گروی تضمین امنیت جامعه بشری است که خود دارای ارکان مختلفی بوده که بدون شک، امنیت قضایی از ارکان مهم آن می­باشد.

ایجاد امنیت قضایی در یک جامعه پیشرفته، محتاج قوانینی است که محتوای آن با معیارهای سنجیده شده، شایستگی و توان پاسداری از نظم جامعه را داشته باشد، از طرفی اهمیت آیین دادرسی کیفری بر صاحبنظران و بویژه بر حقوقدانان کیفری پوشیده نیست تا آنجا که گفته­اند چنانچه به کشوری ناشناخته گام  نهید و مشتاق آگاهی از حقوق و آزادیهای فردی  و ارزش و اعتباری که جامعه برای آن قائل است باشید، کافی است به قانون آیین دادرسی کیفری آن کشور مراجعه نمایید.[1]

آیین دادرسی کیفری عبارتست از «مجموعه قواعد و مقرراتی که برای کشف جرم، تعقیب متهمان و تحقیق از آنها، تعیین مراجع صلاحیتدار، طرق شکایت از احکام و نیز بیان تکالیف مسئولان قضایی و انتظامی در طول رسیدگی به دعوای کیفری و اجرای احکام از یکسو و حقوق متهمان از سوی دیگر وضع و تدوین شده است».[2] قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب (در امور کیفری) مصوب 1378 با مختصر تغییری، همین تعریف را در ماده 1 ارائه می­کند.

در مجموع باید گفت هر دو روش (حمایت از متهم و حمایت از جامعه) به تنهایی عاری از عیب و نقص نیست، کمال مطلوب اینست که قوانین آیین دادرسی کیفری به نحوی وضع گردد تا منافع هر دو تأمین شود.[3]

متهمی که وارد فرآیند کیفری می­شود تا زمانیکه مسئولیت کیفری و مجرمیت او طی یک دادرسی عادلانه و منصفانه اثبات نشود، بی­گناه فرض می­گردد، به عبارتی اصل بر برائت متهم است، مگر خلاف آن ثابت شود. این اصل در قوانین داخلی کشورها من جمله قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران[4] و نیز در اسناد بین­المللی و منطقه­ای مهم [5] با صراحت بیان شده است.

علی­ایحال هر چند اصل بر برائت و آزادی متهم که از آثار اصل برائت است، می­باشد لیکن به جهت رعایت منافع و مصالح فرد و جامعه و در موارد ضرورت تحقیق و یا اقدام تأمینی ناگزیر از پیش­بینی قرار بازداشت موقت در قوانین آیین دادرسی کیفری هستیم. قرار بازداشت موقت که یکی از قرارهای تأمین کیفری است مختصرا عبارتست از«سلب آزادی متهم و زندانی کردن او در تحقیقات مقدماتی توسط مقام صالح قضایی».[6]

همچنانکه معروض گردید قرار بازداشت موقت، ذاتاً با اصل برائت و آثار ناشی از آن در تعارض است و علیرغم دیدگاههای نوین بین­المللی در جهت اعتلای حقوق بشر، آیین دادرسی کیفری جدید، هر چند درصدد توجه به حقوق متهم است، مع­الوصف با این پیش فرض که نه تنها نتوانسته است در جهت تحدید موارد بازداشت گام بردارد، بعلاوه نوعی تعارض بین مواد مربوطه بوجود آورده است، لذا با توجه به اهمیت خاص این قرار تأمینی به جهت تضاد ذاتی آن با آزادی­ها و حقوق اساسی بشر و نیز حمایت از حقوق متهم در بسیاری از اسناد بین­المللی و اعلامیه­های جهانی حقوق بشر نیز مورد توجه قرار گرفته است که مآلاً به شرح برخی از مهمترین آنها می­پردازیم:

مهمترین اعلامیه­های جهانی و منطقه­ای حقوق بشر

اعلامیه جهانی حقوق بشر
در دهم دسامبر 1948 (19 آذر 1327)، مجمع عمومی سازمان ملل متحد، اعلامیه جهانی حقوق بشر را تصویب و در تعقیب این اقدام تاریخی مجمع عمومی از کلیه کشورهای عضو دعوت نمود که متن اعلامیه را منتشر کرده و موجبات پخش و انتشار و تفسیر آن را مخصوصاً در مدارس و موسسات تربیتی فراهم سازند، بدون اینکه از لحاظ وضع سیاسی کشورها و سرزمینها تبعیضی به عمل آید.

اهمیت انتشار اعلامیه مزبور از آن جهت است که برای نخستین بار از سوی جامعه بین­المللی در تاریخ جهان، حقوق و آزادیهای اساسی بشر، به عنوان آرمان مشترک همه افراد جهان تلقی گردید.[7]

« این اعلامیه دارای یک مقدمه و 30 ماده است و علیرغم گذشت بیش از 50 سال از زمان تصویب آن، همچنان مهمترین سند دفاع از حقوق و آزادیهای فردی در زمینه حقوق بین­المللی می­باشد. حقوقی که هر انسان به خاطر انسان بودنش در همه زمانها و مکانها، صرفنظر از وابستگی­های فکری، نژادی و ملی باید از آن برخوردار باشد، ولی متأسفانه هر روز شاهد نقض این حقوق اساسی و بدیهی در گوشه و کنار جهان می­باشیم، در حالیکه سازمان ملل متحد بر طبق توصیه­های کنفرانس 1994وین، دهه­ی 1995-2004 را به عنوان دهه­ی ملل متحد برای آموزش حقوق بشر اعلام نموده است. ماده نهم این اعلامیه مقرر می­دارد: «احدی نباید بدون مجوز توقیف، حبس یا تبعید شود»[8]. در مواد دیگر نیز به طور تلویحی به این امر اشاره دارد.

2- میثاق بین­المللی حقوق مدنی و سیاسی

با توجه به ناکافی بودن اعلامیه جهانی حقوق بشر برای تکمیل تعهدات حقوقی، کمیسیون حقوق بشر اقدام به تهیه میثاق فوق نمود که در 16 دسامبر 1966 همراه با میثاق بین­المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسید و در تاریخ 23 مارس 1976 با تودیع سی و پنجمین سند، قدرت اجرائی پیدا کرد. این میثاق مشتمل بر 1 مقدمه و 53 ماده است که جزئیات بیشتری نسبت به اعلامیه جهانی حقوق بشر، انواع حقوق و آزادی­ها را تشریح و تعریف نموده است. بنابراین برای نخستین بار، حقوق مندرج در یک قطعنامه بین­المللی دارای ضمانت اجرای بین­المللی گردید و دولتهای طرف این میثاق متعهد به اتخاذ تدابیر لازم و ارائه گزارش آن به کمیته حقوق بشر گردیده­اند (ماده 40).

از ماده 28 تا ماده 45 به چگونگی تأسیس، وظایف و اختیارات کمیته­ای پرداخته است که در واقع بر اجرای مقررات میثاق از سوی دولتها نظارت دارد و از آنها گزارش می­خواهد. کمیته مزبور مرکب از 18 کارشناس از اتباع دولتهای عضو است. تا اکتبر سال 1997 تعداد 140 کشور به عضویت میثاق بین­المللی حقوق مدنی و سیاسی درآمده و آن را تصویب کرده­اند.[9]

دولت ایران در تاریخ 15/1/47 آن را امضاء و در اردیبهشت 1354 به تصویب پارلمان رسانیده است»[10] مهمترین مفاد آن از قبیل برائت ، انتخاب وکیل، فرصت رسیدگی متعارف، بازداشت موقت و … در بخش سوم میثاق از مواد 6 تا 27 خاصّه مواد 9 و14 آن ذکر گردیده است.

3- کنوانسیون اروپائی حقوق بشر

کنوانسیون اروپائی حقوق بشر مشتمل بر یک مقدمه و 66 ماده ، در تاریخ چهارم نوامبر 1950 تصویب شد و در تاریخ سوم سپتامبر 1953 به مرحله اجرا درآمد.

مقررات مواد کنوانسیون تحت عنوان پنج بخش ذکر شده، که عبارت است از ؛ بخش اول: حقوق ماهوی شناخته شده در کنوانسیون، بخش دوم: تشکیل کمیسیون و دادگاه اروپائی حقوق بشر، بخش سوم: احکام مربوط به کمیسیون اروپائی حقوق بشر، بخش چهارم: مقررات مربوط به دادگاه اروپائی حقوق بشر و بخش پنجم: مقررات مربوط به امضاء و الحاق به کنوانسیون، اعلام حق شرط و نحوه خروج از آن. [11]

ماده 5 کنوانسیون، دربردارنده اهمیت زیادی در خصوص عدالت کیفری و مقرراتی در خصوص ضمانت اجرای کیفری سالب و محدود کننده آزادی است.

حالیه نگارنده بعنوان کمترین سعی نموده، ضمن بررسی پیرامون ابعاد مختلف این قرار و بیان راهکارها استفاده از جایگزین­های بازداشت موقت، با توجه به اهمیت امروزین حقوق بشر، در جهت شناسایی و رفع کاستی­ها نواقص و تعارضات مقررات مربوط به بازداشت موقت در قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری و قانون اصلاح قانون تشکیل دادگاههای عمومی و انقلاب موسوم به قانون احیاء دادسرا و نیز قانون احترام به آزادیهای مشروع و حفظ حقوق شهروندی، گامی هرچند ناچیز بردارد.

1-3- سئوالات تحقیق

3-اهداف تحقیق ……………………………………………………………………………………………. 6

4- سوال های تحقیق……………………………………………………………………………………….. 7

5-فرضیه های تحقیق……………………………………………………………………………………….. 7

6-روش تحقیق………………………………………………………………………………………………. 7

7- ساختار تحقیق……………………………………………………………………………………………. 8

فصل اول:کلّیات ومفاهیم…………………………………………………………………………………… 9

مبحث اول :اهلیت…………………………………………………………………………………………… 10

مبحث دوم:حجر…………………………………………………………………………………………….. 12

گفتار اول: تعریف حجر……………………………………………………………………………………. 12

گفتار دوم :انواع محجورین………………………………………………………………………………… 12

بند اول: صغیر………………………………………………………………………………………………… 13

بند دوم :مجنون (سایکوز)…………………………………………………………………………………. 13

بند سوم: غیر رشید…………………………………………………………………………………………… 15

گفتار سوم: معنای لغوی رشد……………………………………………………………………………… 15

گفتار چهارم :رشد از منظر روانشناسی………………………………………………………………….. 16

بند اول: تعریف روانشناسی رشد…………………………………………………………………………. 16

بند دوم : مراحل رشد شناختی پیاژه……………………………………………………………………… 16

الف- تولد تا 4 سالگی……………………………………………………………………………………… 17

ب- 4 تا 7 سالگی…………………………………………………………………………………………… 17

ج- 7 تا 11 سالگی ………………………………………………………………………………………… 18

د- 11 تا 15 سالگی ……………………………………………………………………………………….. 18

ر-15 تا 18سالگی…………………………………………………………………………………………… 18

بندسوم:چند نکته درباره مراحل رشدشناختی…………………………………………………………… 18

مبحث سوم:بلوغ……………………………………………………………………………………………… 21

گفتار اوّل: تعریف لغوی بلوغ ……………………………………………………………………………. 21

گفتاردوم:تعریف بلوغ جنسی……………………………………………………………………………… 20

گفتار سوم :بلوغ جنسی ازمنظر علم  پزشکی …………………………………………………………. 21

گفتار چهارم:بلوغ ازمنظر قرآن …………………………………………………………………………… 26

بند اول- بلوغ نكاح…………………………………………………………………………………………. 26

بند دوم- بلوغ حلم………………………………………………………………………………………….. 27

بند سوم- بلوغ اَشُدُ………………………………………………………………………………………….. 28

گفتار پنجم:نظرات مفسّرین در مورد بلوغ اشد ……………………………………………………….. 30

گفتار ششم :جمع­بندی از مفهوم بلوغ در قرآن کریم ………………………………………………… 31

گفتار هفتم :بلوغ از دیدگاه احادیث و روایات ……………………………………………………….. 32

بند اول: احتلام در پسران………………………………………………………………………………….. 32

بند دوم: حیض در دختران………………………………………………………………………………… 33

بندسوم:رویش موی خشن برعانه ……………………………………………………………………….. 34

بند چهارم :سن بلوغ………………………………………………………………………………………… 34

الف:سن بلوغ در پسران …………………………………………………………………………………… 35

ب:سن بلوغ در دختران …………………………………………………………………………………… 35

گفتار هشتم :بلوغ امر تکوینی یا حقیقت شرعّیه ……………………………………………………… 37

گفتار نهم: بلوغ از منظر صاحب­ جواهر ………………………………………………………………… 39

بنداول: سه علامت بلوغ از منظر صاحب جواهر………………………………………………………. 40

بند دوم: سن بلوغ در منظر صاحب جواهر…………………………………………………………….. 42

گفتار دهم: بلوغ در فقه اهل سنت ………………………………………………………………………. 43

گفتار یازدهم :نقاط افتراق و اشتراک در فقه امامّیه و اهل سنّت ………………………………….. 44

گفتار دوازدهم: رابطه بلوغ جنسی با رشد کیفری…………………………………………………….. 44

فصل دوم:سن مسئولیت کیفری…………………………………………………………………………… 46

مبحث اول: مسئولیت كیفری………………………………………………………………………………. 47

گفتار اول: تعریف مسئولیت كیفری……………………………………………………………………… 47

گفتار دوم: تعریف اهلیّت کیفری واهلیت جنایی……………………………………………………… 48

گفتار سوم: اركان مسئولیّت کیفری ………………………………………………………………………. 49

گفتار چهارم: شروط مسئولیّت کیفری ………………………………………………………………….. 50

گفتار پنجم: تفاوت مسئولیّت کیفری ومسئولیّت مدنی ……………………………………………… 50

بندالف-اختلاف از جهت هدف و عکس­العمل در برابر مسئولیّت ……………………………….. 51

بند ب- اختلاف از جهت کیفیت مسئولیّت­ها ………………………………………………………… 51

بندج-اختلاف ازجهات عنصر قانونی …………………………………………………………………… 51

بند د:اختلاف از جهت مجازات…………………………………………………………… 51

گفتار ششم: تاریخچه سن مسئولیّت کیفری صغیر در قانون جزای ایران………………………… 52

بند اول:قانون مجازات 1304………………………………………………………………………………. 52

بند دوم :قانون تشکیل دادگاه اطفال مصوب 1338…………………………………………………… 52

بند سوم : سن مسئولیّت کیفری اطفال در قانون اصلاحی مجازات عمومی …………………….. 53

بند چهارم :سن مسئولیّت کیفری اطفال  بعد از انقلاب اسلامی……………………………………. 54

بند پنجم: تشکیل دادگاه­های عمومی ……………………………………………………………………. 54

بند ششم : قانون آیین دادرسی كیفری…………………………………………………………………… 55

بند هفتم: قانون مجازات اسلامی 1361…………………………………………………………………. 55

بندهشتم:  قانون مجازات اسلامی  1370……………………………………………………………….. 55

بند نهم: ماده 49 قانون مجازات اسلامی 1370………………………………………………………… 57

گفتار هفتم: تدابیر تأمینی و مجازات ملایم برای کودکان …………………………………………… 59

فصل سوم:رشد کیفری……………………………………………………………………………………… 60

مبحث اول : رشد کیفری از منظر حقوق………………………………………………………………… 61

گفتار اول : تعریف رشد کیفری …………………………………………………………………………. 61

گفتاردوم: ارتباط اهلیّت بارشد …………………………………………………………………………… 63

گفتار سوم:ارتباط رشد مدنی و رشد کیفری …………………………………………………………… 64

گفتارچهارم:رشد کیفری در قانون مجازات پس از انقلاب …………………………………………. 64

بنداول:رشد کیفری در قانون مجازات اسلامی 1392…………………………………………………. 64

بند دوم: مسئولیت نقصان یافته …………………………………………………………………………… 65

بند سوم : ارتباط رشد كیفری با کمال العقل …………………………………………………………… 67

بند چهارم: مراتب جنون …………………………………………………………………………………… 68

بند پنجم: مُبَرسَم……………………………………………………………………………………………… 69

بند ششم: معنای معتوه در جواهر کلام………………………………………………………………….. 70

بند هفتم: مراد صاحب جواهر از معتوه………………………………………………………………….. 71

بند هشتم:احکام فقهی معتوه از منظر صاحب جواهر…………………………………………………. 72

بند نهم: تعارض روایات د احکام فقهی معتوه…………………………………………………………. 73

بند دهم: مسئولیّت کیفری مَعتُوه …………………………………………………………………………. 74

مبحث دوم: رشد کیفری در فقه امامّیه…………………………………………………………………… 77

گفتاراول:رشد کیفری از منظر علامه حلّی  …………………………………………………………….. 77

گفتاردوم:رشد کیفری از منظر صاحب جواهر و صاحب کفایه…………………………………….. 79

گفتار سوم: رشد ازمنظر آیت الله حکیم ………………………………………………………………… 82

گفتارچهارم:رشد کیفری از منظر فقهای معاصر………………………………………………………… 82

گفتارپنجم: ادله عقلی رشد کیفری……………………………………………………………………….. 87

مبحث سوم: رشد در عرف………………………………………………………………………………… 90

گفتار اول: رشد اجتماعی…………………………………………………………………………………… 90

گفتار دوم: رشد اخلاقی……………………………………………………………………………………. 91

گفتار سوم رشد اقتصادی…………………………………………………………………………………… 92

مبحث چهارم:رشد کیفری دررویه قضایی……………………………………………………………… 93

مبحث پنجم: مجازات کودکان بزه کار در قانون مجازات 1392…………………………………… 96

گفتار اول : مزیت قانون مجازات 92 برای کودکان ………………………………………………….. 98

بند اول :نظام نیمه آزادی…………………………………………………………………………………… 98

بند دوم: نظام نیمه آزادی در قانون مجازات 92………………………………………………………. 99

بندسوم: حبس زدایی………………………………………………………………………………………… 100

بندچهارم:تقسیم بندی سنّی کودکان در قانون مجازات ……………………………………………… 100

بندپنجم:قاعده درا……………………………………………………………………………………………. 101

گفتاردوم:ایرادبر قانون مجازات اسلامی 1392………………………………………………………… 102

مبحث ششم: بررسی رشد کیفری درحقوق ایران با فرانسه…………………………………………. 102

گفتاراول: تاریخچه سن مسئولیّت کیفری اطفال در حقوق فرانسه ……………………………….. 104

گفتار دوم: مفاهیم پایه حقوق كیفری فرانسه…………………………………………………………… 105

بند اول: قابلیّت انتساب در نظام حقوقی فرانسه………………………………………………………. 105

بند دوم: خطاب در فقه امامیّه……………………………………………………………………………… 108

گفتار سوم: بررسی تطبیقی حمایتی اطفال درایران وفرانسه…………………………………………. 109

بند اول: تطبیق حقوق ایران با نظام کیفری فرانسه…………………………………………………….. 110

الف- اطفال صغیر غیر ممیّز……………………………………………………………………………….. 110

ب- اطفال ممیز غیر بالغ ………………………………………………………………………………….. 110

ج-اطفال 18-15 سال ……………………………………………………………………………………… 110

بند دوم : قانون مجازات 1945 فرانسه………………………………………………………………….. 111

بند سوم: توّلد مفهوم « مجازات بر مجازات » …………………………………………………………. 112

مبحث هفتم:بررسی رشد کیقری در انگلستان………………………………………………………….. 113

گفتاراول: سن مسئولیت کیفری در حقوق انگلستان………………………………………………….. 114

بند اول:سن عدم مسئولیّت کیفری ……………………………………………………………………….. 114

بنددوم: تطبیق با حقوق ایران……………………………………………………………………………… 114

بند سوم: مسئولیت کیفری نسبی (کودکان از 10 سال تازیر 14 سال)…………………………….. 115

بندچهارم:انتقادات وارد بر اماره قابل رد عدم رشد کیفری………………………………………….. 117

الف: رشد سریعتر کودکان در دوران فعلی…………………………………………………………….. 118

ب:حذف مجازات‌های خشن……………………………………………………………………………… 118

ج: تبعیض‌آمیز بودن اماره قابل رد عدم رشد…………………………………………………………… 118

بند پنجم:مسئولیت کیفری مطلق(کودکان بین 14 سال تا 18 سال)………………………………… 119

بند ششم: سیستم جدید دادرسی کودکان در حقوق انگلستان………………………………………. 119

گفتاردوم:اصول مشترک رشد کیفری درسه کشور ایران ، فرانسه وانگلستان ……………………. 120

گفتار سوم :مبنای سن 18 سال به عنوان رشد کیفری…………………………………………………. 121

نتایج …………………………………………………………………………………………………………… 124

پیشنهادها …………………………………………………………………………………………………….. 128

منابع:……………………………………………………………………………………………………………. 130

منابع فارسی…………………………………………………………………………………………………… 130

الف  – کتب فارسی………………………………………………………………………………………… 130

ب- کتب عربی………………………………………………………………………………………………. 131

ج- مقالات فارسی………………………………………………………………………………………….. 132

د- پایان نامه ها………………………………………………………………………………………………. 134

ط-فهرست جداول………………………………………………………………………………………….. 135

ه- منابع سایت……………………………………………………………………………………………….. 135

و- فهرست مجله……………………………………………………………………………………………. 135

چكیده انگلیسی………………………………………………………………………………………………. 136

چکیده:

“رشد کیفری” اصطلاح حقوقی است که کمتر مورد استفاده حقوق دانان به ویژه مقررات کیفری پس از انقلاب قرار گرفته است ؛اگرچه در فقه امامیه موضوع ناشناخته و ناشناسی نیست .بخش عمده ای از سرانه اعدام برابر17/5 نفر در یک میلیون نفر را، کودکان زیر 18 سال در برمی گیرد.این امر وضعّیت غیر متعارفی از منظر دیپلماتیک برای کشورما ایجادکرده است .پرسش مهم آن است که آیا نظام حقوقی اسلام نمی تواند راه کاری برای آن بیابد ؟با مرور بر ماده91 قانون مجازات اسلامی 92 ،می توان به این پرسش پاسخ مثبت داد.این پایان نامه درصدداست تا رشد کیفری موضوع ماده مزبور رااز منظرعلمی(پزشکی وروان شناسی)،روایات،دیدگاه فقها و بررسی تطبیقی درسایر کشورهای دیگر مانند انگلستان به عنوان نماینده نظام حقوقی کامن لا و فرانسه به عنوان نماینده نظام حقوقی رومی ژرمنی مورد بررسی قرار دهد. قانون جدید که مبتنی برمنابع شرعی است نشان می دهد ؛ مقررات اسلامی صرفا تعبدی و انعطاف ناپذیر نیستند و می توان با تاکید بر دو عنصر زمان ومکان ،قوانین متناسب با جامعه امروزی وضع نمود که حتی از قوانین عرفی نیز مترقی تر باشد .

واژگان کلیدی:رشد،بلوغ،رشد کیفری،مسئولیّت کیفری،کمال العقل،

 مقدّمه: 

رسول خدا- صلی الله علیه و آله – ویارانش خواندن نماز ظهر را با جماعت شروع كردندولی بر خلاف معمول، پیروان حضرت ملاحظه کردند که پیامبر ( ص) دو ركعت آخر نماز ظهر رابا شتاب به پایان رساندند. بعد از نماز،تعدادی از صحابه علّت شتاب درنماز را از آن بزرگوار جویا شدند.

پیامبر-صلی الله علیه و آله- فرمودند: اما سمعتم صراخ الصبی ؛آیا فریاد گریه كودك را نشنیدید؟!

امروزه شاید صدای گریه کودکان بی دفاع از بی عدالتی هابلنداست.شاید تنگ نظری بزرگانمان ، عرصه را بر کودکان بی دفاع بسته باشد.امید که با تاسی از رسول رحمت وعطوفت نمازمان را به قَصر گزاریم تا کودکانمان در آغوش عدالت آرامش یابند .

سن مسوولیّت كیفری اطفال را باید یكی از چالش برانگیزترین مباحث حقوقی در ایران دانست .

دلیل این امر آن است كه شاید فقه هزار ساله ی شیعه فرصت اجرا پیدا نکرده است تا احکام خود را منطبق با نیازهای روز هماهنگ سازد . با توجه به حاكمیّت قواعد شرعی بر قوانین ایران و تبعیّت قانونگذار ایرانی از نظریه مشهور فقهای شیعه در تدوین و تصویب قوانین ، تعیین سنی خاصّ به عنوان سن بلوغ شرعی، مبنای شناسایی مسوولیّت كیفری برای اطفال بزهكار گردیده است.

«اماره سن » مشکلات عدیده ای رادر نگاه جامعه بین المللی برای کشور ماایجادکرده است که کنکاش « چرایی » و « چیستی » آن دراین پژوهش ،بحث می شود.

باشداین قلم، قدمی هرچند بسیار ناچیز در راه پویایی حقوق شهروندان ایرانی بردارد.

تحوّلات عمیق و ناگهانی قوانین کیفری بعد از انقلاب خصوصا در بُعد « سن مسئولیت کیفری» از یک سو و تضاد ظاهری مصوّبات جدید با شریعت سَمحه و سَهله اسلام از سوی دیگر ، هر پژوهشگر منصفی را به تحقیق در این باره وا می دارد.

 در حالی که اهلیّت کیفری تا قبل از انقلاب بر پایه سه رکن عقل، بلوغ و رشد استوار بود. پس از انقلاب به یک باره رشد کیفری از این ارکان حذف می شود و باعث بروزبسیاری از مشکلات
می گردد.بلوغ، سن و ماهیّت آن نیز به نوبه خود موضوع سوالات دیگری می شود. از بررسی سن بلوغ در علوم طبیعی، قرآن و سنّت می توان به این نتیجه رسید که (ماهیّت بلوغ شرعی،ماهیتّی جسمی و جنسی است و سن به عنوان امری قراردادی ،هیچ گاه نمی تواند اماره ای برای آن باشد ؛بلکه سن ارائه شده در احادیث مختلف از باب طریقیّت است نه موضوعیّت.)[1]

1-بیان مسئله

رشد کیفری به معنی رسیدن به سنی است که شخص قوه تمییز و تشخیص کامل حُسن و قبُح اعمال و درک اوامر و نواهی شرعی و قانونی را داشته باشد.

رشد کیفری نوعی تکامل عقلی است. در متون فقهی شیعه و سنّی از این رشد،بیشتر با عنوان “کمال العقل” یاد شده است.رشد کیفری در غالب موارد با پدیده بلوغ ،حادث می شود امااین همنشینی نمی تواند ؛ بی توجهی ما را نسبت به آن توجیه نماید؛ خصوصا” وقتی از جرایمی نام برده می‌شود که برخی بزرگسالان نیز از درک آن عاجز هستند. نظام حقوق جزای اکثر کشورهای دنیا در زمینه مسئولیت کیفری ، سن مسئولیت تام را از سن مسئولیت ناقص و سن برخورداری از برخی تخفیفات ،جدا کرده اند.

(نظر به این که سرانه اعدام در یک میلیون نفر در سال 2009 در ایران برابر17/5 بوده است وایران مقام دوم را بعد از چین داراست .)[2] فشار جامعه بین المللی در این مورد،برای کشورمان مشکلات زیادی ایجادکرده است. ضمن حفظ قواعد اصولی واستفاده از فقه پویا ،بایداز اعمالی که جهت وهن اسلام وتبلیغات غرض آلود علیه این دین مبین می شود، اجتناب کرد .

اینک یک سوال اصلی و سوال فرعی پیش روی ماست.

 سوال اصلی -آیا اگر کودکی ماهیّت جرم یا حرمت آن را درک نکند یا در رشد و کمال عقل آنان شبهه وجود داشته باشدو بین افعال واشیا تمییز ندهد؛ می توان به قاعده درا روی آورد ؟

 سوال فرعی – چگونه یک دختر 9 ساله می تواند درک واقعی از افعال و جرایمی داشته باشد که گاهی بزرگسالان نیزازدرک درست آن ناتوانند؟

 آیا صدور حکم قصاص برای دختر 9 ساله ی متهّم به قتل که توانایی درک واقعی افعال خود را ندارد؛ می تواند به عدالت نزدیک باشد ؟

درپایان نامه کارشناسی ارشد یک وکیل پایه یک، ادعّا شده است که موکّل وی به نام “احمد” (متهم پرونده کلاسه 80/864 شعبه ششم محاکم عمومی بابل)[3] به اتهام قتل عمد در سن 5/15 سالگی به قصاص محکوم شده است در زندان محتلم وبالغ شده ومنتظر اعدام در سن 18 سالگی است. در این مورد ،قضاوت چهره زشت خویش را به ما نشان می دهد وسکوتِ عدالت، سرشارازناگفتنی هاست!

در بند 3 مصوّبه شورای اقتصادی و اجتماعی کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل با عنوان « تدابیر احتیاطی برای تضمین حمایت از حقوق افراد مواجه با مجازات مرگ» چنین آمده است:

«افراد زیر 18 سال در زمان ارتکاب جرم به مرگ محکوم نمی شوند.» اینجاست که باید در متون حقوقی ، تجدیدنظر اساسی شود.

اولّین بار بعد از پیروزی انقلاب ،با تعریف دو تن از قضات دادگاه كیفری استان تهران(آقایان محسن افتخاری و حسن رحیمی) نسبت به «رشد کیفری » درخصوص اتهّام نوجوانی كه در مردادماه سال 84 مرتكب قتل شده بود؛ قصاص اطفال زیر 18 سال، وارد مرحله جدیدی شد. این رویداد مهم ،نقطه عطفی در تکوین ماده 91 قانون مجازات اسلامی 92 قرار گرفت. اتفاق تازه‌ی كه در دادگستری استان تهران افتاد؛ جسارت دو تن از قضات دادگاه كیفری استان در تعریف بلوغ فكری بدون توجه به سن مندرج در شناسنامه قاتل بود.این مورد با استقبال ریاست وقت قوه قضّاییه مواجه شد .

“رشد کیفری” تا قبل از تصویب قانون مجازات اسلامی 92، در قوانین کیفری کشور ما مورد توجه قرار نگرفته بود. در حالی که درکتب فقهی و حقوقی ” رشد مدنی” به معنی قوه تشخیص نفع و ضررو عقل معاش مورد بحث وتوجه حقوقدانان و فقها واقع شده است.

 در قانون جدید مجازت اسلامی، تغییر شگرفی نسبت به قانون مجازت اسلامی 70 ایجاد شده است .

بر اساس  ماده 91 قانون مجازات اسلامی 92، در جرایم موجب حدّ یا قصاص هرگاه افراد بالغ کمتر از 18 سال، ماهیّت جرم یا حرمت آن را درک نکنند و یا در رشد و کمال عقل آنان شبهه وجود داشته باشد ، حسب مورد با توجه به سن آنان به مجازات های پیش بینی شده در فصل 10 قانون فوق، محکوم می شوند.

 مسوولیّت کیفری اطفال در تمام دنیا تقریبا از لحاظ سنی به ویژه سن مسوولیّت مطلق کیفری، یک حد مشخصّ و مشابه دارد که بین 17 تا 19 سالگی است.در این سن،اطفال به تعادل جسمی و عقلی می رسند.

در شرع مقدّس اسلام ،سن بلوغ به طور قطع مقدر نشده است و در میان فقها نیز اختلاف نظرهایی وجود دارد. حتی ممکن است ادعّا شود؛ سن ، نشان دهنده بلوغ نیست و باید نشانه های جسمی بلوغ در فرد ایجاد شود اما به نظر می رسد برای داشتن یک نظام حقوقی که برازنده یك کشور اسلامی است ؛باید اماره ای برای سن رشد کیفری کودکان در نظر گرفته شود این اماره می تواند سن 18سال باشد. بند الف ماده 37 کنوانسیون حقوق کودک از دولت ها تعهّد گرفته است که: «… مجازات اعدام و یا حبس ابد بدون امکان آزادی را نمی توان در مورد کودکان زیر 18 سال اعمال کرد.»

به بیان دیگر ، مشکل از آنجا ناشی می شود که قانون گذار، سن بلوغ را ملاک مجازات های کیفری قرار داده است.

2- پیشینیه تحقیق

ضمن تحقیق و تفحّص در پایان نامه ها با عنوان رشد کیفری موضوع ماده 91 قانون مجازات اسلامی وبررسی تطبیقی آن با سایر کشورها،دریافتم که تاکنون پژوهشی کامل و مستقل در این زمینه صورت نگرفته است .

 در مورد رشد کیفری مقاله هایی چون مقاله ی رشد کیفری (نقدی بر تبصره یک ماده ی 49 قانون مجازات اسلامی) نوشته ی دکتر عباس زراعت دیده می شود ولی نقد ایشان به ماده 49 قانون مجازات اسلامی سال 70 است . مقاله دیگری با نام رشد کیفری از دکتر محسن رهامی وجود دارد که به ضرورت تکوین این وضع حقوقی در قانون ، پرداخته است .

از نظر بررسی تطبیقی درمورد”سن مسئولیّت کیفری ” پایان نامه هایی موجوداست ولی در مورد رشد کیفری هنوز تحقیق جامع وکاملی وجود ندارد.

این پایان نامه درصدداست که رشد کیفری موضوع ماده مزبور را از نظر فقه اسلامی وبررسی تطبیقی درسایر کشورهای دیگر مانند انگلستان به عنوان نماینده نظام حقوقی کامن لا و فرانسه به عنوان نماینده نظام حقوقی رومی ژرمنی مورد کنکاش قرار دهد.

از نظر فقهی ،مرحوم علّامه حلّی در کتاب ” تحریر الاحکام” در جرایم مستوجب قصاص ،علاوه بر رسیدن به سن بلوغ ،رشد مرتکب را برای استیفای قصاص ،شرط دانسته است. ایشان عبارت )به شرط الرشد فیهما )را بعد از اثبات قصاص عنوان کرده است که این عبارت در نزد فقهای ما نادر است که به بسط و توضیح آن خواهیم پرداخت .

3-اهداف تحقیق

نگارنده امیدوار است دراین پایان نامه به اهداف زیر نائل آید.

 دکترحسین محمودیان
 
استاد مشاور :
دکتر محمود قاضی طباطبایی
 
 
نگارش :
 
 

برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده درج نمی شود

تکه هایی از متن به عنوان نمونه :

«فهرست مطالب»

عنوان                                                                                           صفحه

فصل اول : طرح مسئله ، ضرورت و اهمیت

1-1 طرح مسئله و ضروت تحقیق …………………………………………………………………………………. 2

1-2 اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………………..10

فصل دوم : مباحث نظری و تجربیِ تحقیق

2-1 چارچوب و مباحث نظری ……………………………………………………………………………………. 11

2-1-1 دیدگاه کارکرد گرایی ……………………………………………………………………………………… 11

2-1-2 دیدگاه ستیز …………………………………………………………………………………………………… 12

2-1-2-1 طبقه اجتماعی و آموزش ………………………………………………………………………………….. 14

2-1-2-2 برابری فرصتهای آموزشی ……………………………………………………………………………… 19

2-1-3 بُعد خانواده و پیشرفت فرزندان ……………………………………………………………………… 21

2-1-4 ساختار و کارکرد خانواده ……………………………………………………………………………… 27

2-2 مدل تحلیلیِ تحقیق ……………………………………………………………………………………………… 32

فصل سوم : روش تحقیق

3-1 فرضیات تحقیق …………………………………………………………………………………………………. 34

3-1-1 فرضیات کلی تحقیق …………………………………………………………………………………………… 34

3-1-2 فرضیات جزئی تحقیق ……………………………………………………………………………………….. 34

3-2 روش تحقیق و ابزار جمع آوری اطلاعات ………………………………………………………….. 36

3-3 دوره مطالعاتی ………………………………………………………………………………………………….. 37

3-4 جامعه آماری ……………………………………………………………………………………………………. 37

3-5 روش نمونه گیری …………………………………………………………………………………………….. 37

3-6 حجم نمونه آماری …………………………………………………………………………………………….. 38

3-7 تعاریف نظری و عملی متغیرها …………………………………………………………………………. 38

3-7-1 متغیر وابسته ……………………………………………………………………………………………………. 38

3-7-2 متغیرهای مستقل ……………………………………………………………………………………………..  39

3-8 تعیین سطح سنجش متغیرها …………………………………………………………………………….. 44

3-9 پردازش و آماده سازی داده ها ………………………………………………………………………… 45

فصل چهارم : تحلیل داده ها

4-1 متغیرهای اصلی تحقیق ……………………………………………………………………………………… 50

4-2 یافته های توصیفی تحقیق ………………………………………………………………………………….. 51

4-2-1 توصیف متغیرهای وابسته ………………………………………………………………………………….. 51

4-2-2 توصیف متغیرهای مستقل …………………………………………………………………………………. 55

4-3 تحلیلهای دومتغیره و آزمون فرضیات تحقیق ……………………………………………………. 70

4-3-1 آزمون فرضیات مربوط به وضعیت تحصیل فرزندان …………………………………………. 71

4-3-2 آزمون فرضیات مربوط به تعدادفرزندان محروم ازتحصیل درهر خانوار…………… 91

4-4 تحلیل چند متغیره …………………………………………………………………………………………….. 100

4-4-1 مدل رگرسیون لوجیستیک مربوط به وضعیت تحصیل فرزندان …………………… 101

4-4-1-1 وضعیت تحصیل تنها فرزندان 17تا30ساله درخانوار ………………………………….. 101

4-3-1-2 وضعیت تحصیل اولین فرزندان واقع در رده سنی 17تا30ساله …………………… 109

4-3-2 مدل رگرسیون لوجیستیک مربوط به داشتن یا نداشتن فرزندِ محروم از

تحصیل درخانواده …………………………………………………………………………………….. 113

فصل پنجم : خلاصه ، بحث و نتیجه گیری

5-1 خلاصه یافته های توصیفی تحقیق ………………………………………………………………… 121

5-2 خلاصه یافته های مربوط به تحلیلهای دو متغیره …………………………………………. 122

5-3 خلاصه یافته های مربوط به تحلیلهای چندمتغیره ………………………………………… 124

5-4 بحث و نتیجه گیری ……………………………………………………………………………………… 126

فهرست منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………  132

«فهرست جداول»

شماره وعنوان جدول                                                                           صفحه

1-1 درصد بیسوادان درکل کشوربه تفکیک جنس و محل سکونت1355 ، 1365 ، 1375 …………………….. 4

1-2 میزان رشد و کاهش بی سوادی در قبل و بعد ازانقلاب ………………………………………………………………. 4

1-3 درصد بی سوادی برحسب سن ، جنس و محل سکونت دربین گروههای سنی 15تا34 سال ، 1375 …………. 5

1-4 درصد باسوادانی که درحال حاضر تحصیل نمی کنندبرحسب سن، دوره تحصیلی و محل سکونت 1375 … 6

1-5 درصد باسوادانی که درحال حاضرتحصیل نمی کنند برحسب سن، جنس و دوره تحصیلی ، 1375 ………….. 7

4-1 توزیع فرزندان 17تا30ساله برحسب سطح سواد وتحصیلات …………………………………………………… 50

4-2 میزانهای محرومیت تحصیلی فرزندان برحسب دوره تولد ………………………………………………………… 52

4-3 توزیع فرزندان واقع درفاصله سنی 17تا30سال برحسب وضعیت تحصیل ……………………………….. 53

4-4 توزیع خانوارها برحسب تعدادفرزندان محروم ازتحصیل به تفکیک محل سکونت ……………………… 54

4-5  توزیع کل خانوارها،خانوارهای دارای فرزندمحروم ازتحصیل و خانوارهای بدون فرزندمحروم ازتحصیل برحسب

تعداداعضا (بعد خانوار)………………………………………………………………………………………………………………….. 56

4-6 توزیع کل خانوارها، خانوارهای دارای فرزندمحروم ازتحصیل و خانوارهای بدون فرزندمحروم ازتحصیل برحسب

تعداد فرزندان ………………………………………………………………………………………………………………………………. 57

4-7 توزیع خانوارها برحسب جنس سرپرست و محل سکونت …………………………………………………………. 58

4-8 توزیع خانوارها برحسب وضع زناشویی سرپرست ………………………………………………………………….. 58

4-9 توزیع خانوارها برحسب محل سکونت ………………………………………………………………………………………. 59

4-10 توزیع خانوارها برحسب زبان محلی و قومی ………………………………………………………………………….. 60

4-11 توزیع خانوارها برحسب نوع ساختار خانواده ………………………………………………………………………… 61

4-12 توزیع خانوارها برحسب وضع شغلی سرپرست …………………………………………………………………….. 61

4-13 توزیع خانوارها ، فرزندان محروم ازتحصیل وبهره مندازتحصیل برحسب سطح تحصیلات سرپرست ….. 62

4-14 توزیع کل خانوارها، خانوارهای دارای فرزندمحروم ازتحصیل و خانوارهای بدون فرزندمحروم ازتحصیل

برحسب میزان درآمد خالص سالانه …………………………………………………………………………………………………. 64

4-15 توزیع خانوارها برحسب نحوه تصرف محل سکونت ………………………………………………………………. 65

4-16 توزیع کل خانوارها، خانوارهای دارای فرزند محروم ازتحصیل و خانوارهای بدون فرزندمحروم ازتحصیل

برحسب تعداداتاق دراختیارخانوار……………………………………………………………………………………………………. 66

4-17 توزیع کل خانوارها، خانوارهای دارای فرزندمحروم ازتحصیل و خانوارهای بدون فرزندمحروم ازتحصیل

برحسب سطح زیربنای دراختیارخانوار……………………………………………………………………………………………….67

4-18 توزیع کل خانوارها، خانوارهای دارای فرزندمحروم ازتحصیل و خانوارهای بدون فرزندمحروم ازتحصیل

برحسب مقدار هزینه سالانه خدمات فرهنگی ………………………………………………………………………………………. 68

4-19 توزیع فرزندان 17تا30ساله برحسب جنسیت …………………………………………………………………………. 69

4-20 توزیع فرزندان 17تا30ساله برحسب نحوه رفتار والدین با آنان ……………………………………………… 69

4-21 توزیع فرزندان محروم ازتحصیل و بهره مندازتحصیل برحسب متغیرهای مستقل اسمی ………… 72

4-22 رابطه وضعیت تحصیل اولین فرزندان 17تا30ساله بامحل سکونت خانواده ……………………………. 77

4-23 رابطه وضعیت  تحصیل تنها فرزندان 17تا30ساله با محل سکونت خانواده ……………………………. 78

4-24 رابطه وضعیت تحصیل اولین فرزندان 17تا30ساله با نوع زبان محلی و قومی …………………………79

4-25 رابطه وضعیت تحصیل تنها فرزندان 17تا30ساله با نوع زبان محلی و قومی ………………………….. 79

4-26 رابطه وضعیت تحصیل اولین فرزندان 17تا30ساله با نوع ساختار خانواده …………………………….. 80

4-27 رابطه وضعیت تحصیل تنها فرزندان 17تا30 ساله با نوع ساختار خانواده ………………………………. 80

4-28 رابطه وضعیت تحصیل اولین فرزندان 17تا30ساله با وضع شغلی سرپرست ………………………….. 81

4-29 رابطه وضعیت تحصیل تنها فرزندان 17تا30ساله با وضع شغلی سرپرست …………………………….. 82

4-30 رابطه وضعیت تحصیل اولین فرزندان 17تا30ساله با نوع مالکیت مسکن خانوار……………………….. 82

4-31 رابطه وضعیت تحصیل تنها فرزندان 17تا30ساله با نوع مالکیت مسکن خانوار ………………………… 83

4-32 رابطه وضعیت تحصیل اولین فرزندان 17تا30ساله با نحوه رفتار پدر……………………………………….. 84

4-33 رابطه وضعیت تحصیل تنها فرزندان 17تا30ساله با نحوه رفتار پدر ………………………………………… 84

4-34 رابطه وضعیت تحصیل اولین فرزندان 17تا30ساله با نحوه رفتار مادر ……………………………………. 85

4-35 رابطه وضعیت تحصیل تنها فرزندان 17تا30ساله با نحوه رفتار مادر ………………………………………. 85

4-36 رابطه وضعیت تحصیل اولین فرزندان 17تا30ساله با سطح سواد تحصیلات سرپرست ……………. 86

4-37 رابطه وضعیت تحصیل تنها فرزندان 17تا30ساله با سطح سواد و تحصیلات سرپرست …………… 87

4-38 رابطه متغیرهای مستقل فاصله ای با وضعیت تحصیل فرزندان ……………………………………………….. 88

4-39 رابطه متغیرهای مستقل مقوله ای با تعداد فرزندان محروم ازتحصیل درهرخانوار……………………. 93

4-40 رابطه سطح سواد و تحصیلات سرپرست خانوار با تعداد فرزندان محروم ازتحصیل ……………………………… 97

4-41 رابطه متغیرهای مستقل فاصله ای با تعداد فرزندان محروم ازتحصیل در خانواده ………………………………….. 98

4-42 طبقه بندی متغیر وابسته برای تنها فرزندان 17تا30 ساله براساس معادله لوجیستیک …………………………… 102

4-43 شاخصهای برازش مدل پیش بینی وضعیت تحصیل تنهافرزندان 17تا30سال درخانواده ………………………. 103

4-44 تأثیرمتغیرهای مستقل بروضعیت تحصیل تنها فرزندان 17تا30ساله درمدل نهایی لوجیستیک ……………… 105

4-45 طبقه بندی متغیر وابسته برای اولین فرزندان 17تا30ساله ، براساس معادله لوجیستیک ………………………..110

4-46 شاخصهای برازش مدل پیش بینی وضعیت تحصیل اولین فرزندان 17تا30 ساله ………………………………… 110

4-47 تأثیر متغیرهای مستقل بروضعیت تحصیل اولین فرزندان 17تا30 ساله ……………………………………………… 111

4-48 طبقه بندی خانوارها ازلحاظ داشتن یا نداشتن فرزندمحروم ازتحصیل براساس معادله لوجیستیک ………114

4-49 شاخصهای برازش مدل پیش بینی وضعیت خانوارها درداشتن یا نداشتن فرزند محروم ازتحصیل …… 114

4-50 تأثیر ویژگیهای سطح خانوار برداشتن یا نداشتن فرزند محروم از تحصیل ………………………………………. 116

چکیده :

دراین پژوهش، مسئله محرومیّت تحصیلیِ فرزندان درایران و عوامل تعیین کننده آن با رویکردی جامعه شناختی و جمعیت شناختی در دو سطح فرد و خانوار مورد بررسی قرار گرفته است. در سطح فردی، تأثیر ویژگیهای اجتماعی – جمعیتی خانواده و برخی عوامل فردی بروضعیت تحصیل هریک از فرزندان واقع درسنین 17تا30سال و در سطح خانوار، نقش عوامل مربوط به سطح خانوار در تعیینِ تعداد فرزندان محروم ازتحصیل درخانوار، مورد اندازه گیری قرار گرفته است.

روش تحقیق در این پژوهش ازنوع تحلیل ثانویه داده ها و اطلاعاتِ مربوط به طرح «آمارگیری از ویژگیهای اقتصادی – اجتماعی خانوار» در ایران است که توسط مرکز آمار ایران درسال 1380 به اجرا درآمده است. تحلیلهای دومتغیره و چندمتغیره تحقیق حاضر به کمک آزمونها و تکنیکهای آماری نظیر؛ آزمونهای کای اسکوئر و تحلیل واریانس، ضرائب همبستگی پیرسون، V کرامر ، اِتا و… ، و مدلهای رگرسیونی لوجیستیک صورت گرفته است .

نتایج تحلیلی داده ها بیانگر آنست که ازمیان عوامل متعدّد جمعیت شناختی در خانواده ها؛ در درجه اول بُعد خانوار و سپس تعداد فرزندان در خانواده ، در تعیین وضعیت تحصیل فرزندان از اهمیت خاصی برخوردارند و ازبین عوامل گوناگون اقتصادی و اجتماعی خانوارها؛ محل سکونت خانوار، میزان تحصیلات سرپرست خانوار، هزینه خدمات فرهنگیِ خانوار و تاحدودی تعلّقات قومی و نیز کیفیت مسکن خانوار، بیشترین میزان تأثیر رابربختِ بهره مندی فرزندان از تحصیلات بالاتر داشته اند. علاوه برمتغیرهای مذکور، وضعیت زناشویی سرپرست خانوار نیز براحتمال داشتن یا نداشتن فرزند محروم ازتحصیل در خانواده مؤثر بوده است . همچنین ازمیان عوامل فردی مورد مطالعه در این تحقیق؛ نحوه رفتارِ مادر بافرزند درمقایسه با رفتارِ پدر، دارای بیشترین تأثیر برعملکرد تحصیلی فرزندان ایرانی بوده و نقش چشمگیری در تعیین سطح تحصیلات فرزندان داشته است.

مقدمه :

از وظایف اساسی آموزش و پرورش عمومی در هر کشور انتقال میراث فرهنگی جامعه،پرورش استعدادهای دانش آموزان و آماده سازی آنها برای شرکت فعال در جامعه است. هیچ بخشی از فعالیتهای اقتصادی ،اجتماعی،سیاسی و فرهنگی دیده نمی شود که عملکرد آنها بی ارتباط با وضع سواد، سطح معلومات، مهارت، دانش وآگاهیهای جمعیت انسانی باشد. به سخن دیگر آموزش رسمی وکسب مهارتهای علمی یکی از نیاز های اصلی مرتبط با توسعه درهرجامعه است.

در آغاز هزاره سوم، بخشی از جوانان و نوجوانان کشورمان که قرار است توسعه و پیشرفت کشور به دست آنان رقم بخورد، نه تنها در سطوح اولیّه تحصیلات متوقف شده اند بلکه توفیق ثبت نام در پایه اول  دبستان را نداشته و از نعمت خواندن و نوشتن نیز بی بهره اند. در جامعه ای مانند ایران ، که توسعه همه جانبه ا ز آرزوهای صد ساله آن می باشد، کم سوادی و بی سوادی جوانان هردومسئله است.

دراین تحقیق مسئله محرومیت تحصیلی فرزندان، با نگاهی جامعه شناختی و جمعیت شناختی مورد پژوهش قرارمی گیرد و برای این منظور خانواده و خصوصیات اجتماعی-جمعیتیِ آن به عنوان مهمترین عامل و زمینه برای پرورش و رشد کیفی فرزندان، مدّ نظر قرار گرفته است. خانواده های ایرانی در فاصله سالهای 1335 تا 1365 بیشترین زاد و ولد و بیشترین رشد در بُعد خانواده را تجربه کرده اند. تعدادِ زیاد فرزندان در یک خانواده علاوه بر تقلیل منابع مادّی خانواده، توجه و حمایت والدین به هر یک از فرزندان را نیز کاهش میدهد و به قول جمعیّت شناسان، کمیّت فرزندان بر کیفیّت آنان برتری می یابد. یکی از جنبه های رشد کیفی فرزندان، فراهم کردن زمینه و شرایط مناسب جهت تحصیل و علم آموزی آنان با توجه به توانمندیشان تا سطوح مناسب و در خور جامعه ای خواهان توسعه می باشد.

در این پژوهش تئوریها و دیدگاههایی از قبیل،کارکردگرایی، دیدگاه ستیز، نابرابری اجتماعی و مدارس، بُعد خانواده و پیشرفت فرزندان، به عنوان چارچوپ نظری تحقیق و مبنایی برای انتخاب متغیر ها وآزمون فرضیه ها مورد استفاده قرارمی گیرند.

روش تحقیق دراین پژوهش از نوع تحلیل ثانویه داده ها واطلاعات است. داده های مورد استفاده در این تحقیق مربوط به طرح « آمارگیری از ویژگیهای اقتصادی- اجتماعی خانوار» می باشد که در سال 1380 توسط مرکز آمار ایران به اجرا درآمده است. واحد تحلیلِ این تحقیق را فرد و خانوار تشکیل می دهد. جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه خانوارهای معمولی ایرانی ساکن در نقاط شهری و روستایی کشور است که دارای فرزندان 17 تا 30 سال تمام می باشند.

تحقیق حاضر در پنج فصل تدوین شده است. در فصل اول مسئله اصلی تحقیق و ضرورت و اهمیت انجام این پژوهش مطرح گردیده است ، در فصل دوم به بیان دیدگاهها و مبانی نظری و همچنین پیشینه تحقیقات انجام شده در ارتباط با مسئله تحقیق، در فصل سوم مباحث روش شناختی این تحقیق، در فصل چهارم نتایج تحلیلهای توصیفی و استنباطی داده های تحقیق، و در نهایت بحث و نتیجه گیری پایانی تحقیق در فصل پنجم ارائه شده است .

این تحقیق ماحصلِ راهنماییها، همفکرییها و زحمات بی‌دریغ و ارزشمند، اساتید گرانقدرم، آقای دکتر حسین محمودیان، استاد راهنما و آقای دکتر محمود قاضی طباطبایی، استاد مشاور، است. دراینجا سپاس و امتنان قلبی خود را نسبت به این دو استاد بزرگوار ابراز می دارم. همچنین از استاد عزیزم آقای دکتر محمد میرزائی، استاد داور، که با پیشنهادات اصلاحی خود بر غنای این تحقیق افزودند و نیز خانم دکتر ماری – لادیه فولادی از انجمن ایران شناسی فرانسه که در تهیه طرح « آمارگیری از ویژگیهای اقتصادی-  اجتماعی خانوار در ایران » با مرکزآمار ایران مشارکت داشته و و با پیشنهاد شایسته خود زمینه به کارگیری داده های طرح مذکور را ایجاد کردند، ممنون و سپاسگزارم.

1-1 طرح مسئله و ضرورت تحقیق :

مسئله اصلی و محوری در این تحقیق بررسی نقش و تأثیر شرایط اقتصادی ،اجتماعی و جمعیتی خانواده بر احتمال محرومیّت از تحصیل و یا بهره مندی تحصیلی فرزندان می باشد.

جامعه ای را در دنیا سراغ نداریم که بدون گسترش افقی و عمودی وضعیت باسوادی ،دانش وآگاهی بتواندبه درجاتی از شکوفایی اقتصادی ،فرهنگی، سیاسی و…درطول تاریخ نسبت به زمان ومکان خود دست یافته باشد.درشرایط کنونی ودر عصری که هر سه سال ، دانش و اطلاعات بشری ، دو برابر می شود،نه تنها بی سوادی بلکه کم سوادی و ترک تحصیل زود هنگام نیز به عنوان محرومیّت تحصیلی قلمداد می شود ودر جامعه ای مانند ایران که خواهان توسعه و پیشرفت می باشد ،بی سوادی وکم سوادی هر دو مسئله است.

«در گرد همایی وزرای آموزش وپرورش کشورهای آسیایی در توکیو در سال 1962 میلادی ، این هدف که کلیه کشورهای آسیا تا سال 1980 پوشش تحصیلی ابتدایی خود را به صد در صد برسانند مطرح وپذیرفته شد.هر چند تلاشهای ارزشمندی برای نیل به این هدف در عموم کشورها انجام گرفته ولی تعداد قابل ملاحظه ای از کشورهای این قاره در پایان قرن بیستم میلادی هنوز به هدف پوشش کامل در سطح تحصیلات ابتدایی نرسیده اند . عدم موفقیت در نیل به این هدف عمدتاً ناشی از میزان بالای رشد جمعیت این کشورها در نیم قرن اخیر بوده است .ایران نیز از جمله کشورهایی است که در نیم قرن اخیر به ویژه در فاصله سالهای 1335 تا 1365 با رشد جمعیت شتابان و بی سابقه ای روبه رو بوده است.»(زنجانی و دیگران ، 1381 :81).