نتایج مطالعهی تطبیقی نشان داد که اختلافنظرهای اندیشمندان مسلمان هنگام ارائهی نظرات متفاوت و گاه متضاد در خصوص مشروعیت ابزار اقتصادی نوین،که بیمه یکی از برجستهترین آنها است، از 7 حوزه ناشی گردیده که در واقع نشان از مبنای فکری و ذهنی متفاوت ایشان و زاویهی دید خاص ایشان نسبت به منابع دینی دارد. بطور خلاصه میتوان گفت بطور معمول مخالفان بیمهی متعارف به سه دسته تقسیم میشوند: دستهی اول که مخالف هر گونه بیمه بوده و معتقدند که تمام لزومات نظری و عملی در دین بیان شده است و قرارداد بیمه امری مستحدث و مشروع است که جایی در بابهای فقه اسلامی ندارد. اما مخالفان این گروه اعم از کسانی که به دلیل شبهات با بیمه مخالفند و چه موافقان، معتقدند شارع مقدس نسبت به رفتار انسان مکلّف عاقل آزادی عمل قائل شده است لذا بیمه را مورد بررسی فقهی قرار میدهند. دستهی دوم که به دلیل شبهات فقهی تشخیص داده در این قرارداد با مشروعیت آن مخالفت میکنند. ایرادات مورد نظر این گروه و نیز پاسخهای داده شده به آنها از مباحث موضوعشناسی و اعتقاد به مدخلیت نیازهای انسان در توجیه و جواز استفاده از طراحیهای نوین مالی، اعتقاد به حجیت عرف در تشخیص معیارهای فقهی و نیز توجه به اصول و عمومات فقهی ناشی میشود. دستهی سوم که تنها متعرض مشروعیت بیمهی عمر هستند. همچنین دیدگاههای موافقان با مشروعیت بیمهی متعارف از اعتقاد به تأیید شارع نسبت به رفتار انسان مکلّف، مدخلیت نیازهای انسان در توجیه رفتار، حجیت عرف، مباحث موضوعشناسی و توجه به اصول و عمومات فقهی سرچشمه گرفته است.
کلید واژگان: ریسک، مدیریت ریسک، بیمه، تکافل، غرر، قمار
عنوان فهرست مطالب صفحه
فصل اول: کلیات
1-1.مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 1
1-2. طرح مسئله تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………. 2
1-3. سوالات تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………….. 3
1-4. اهمیت مسئله ……………………………………………………………………………………………………………………………. 3
1-5. اهداف تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………. 4
1-6. روش پژوهش …………………………………………………………………………………………………………………………….. 4
1-7. پیشینه تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………….. 4
1-8. مفاهیم کلیدی ………………………………………………………………………………………………………………………….. 7
فصل دوم: مروری بر ادبیات موضوع در ادبیات متعارف
2-1.مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 10
2-2. بخش اول: مروری بر مبانی نظری ریسک و مدیریت آن در ادبیات اقتصادی متعارف ………………………… 11
2-2-1. مفهوم ریسک ………………………………………………………………………………………………………………………… 11
2-2-2. انواع ریسک ………………………………………………………………………………………………………………………….. 14
2-2-3. زمینههای نظری مدیریت ریسک …………………………………………………………………………………………….. 15
2-2-3-1. درآمدی بر مدیریت ریسک ………………………………………………………………………………………………… 15
2-2-3-2. ضرورت مدیریت ریسک …………………………………………………………………………………………………….. 15
2-2-3-3. ماهیت مدیریت ریسک ……………………………………………………………………………………………………… 16
2-2-3-4. فرآیند مدیریت ریسک ………………………………………………………………………………………………………. 17
2-2-3-5. راهبردهای مدیریت ریسک ………………………………………………………………………………………………… 17
2-2-3-5-1. تکنیکهای مورد انتخاب ریسکگریزها ……………………………………………………………………………. 18
\ 
2-2-3-5-2. تکنیکهای مورد انتخاب ریسکپذیرها ……………………………………………………………………………. 18
2-3. بخش دوم: انواع بیمه …………………………………………………………………………………………………………………. 20
2-3-1. بیمه بازرگانی متعارف ……………………………………………………………………………………………………………. 20
2-3-1-1. واژه بیمه ………………………………………………………………………………………………………………………….. 20
2-3-1-2. معنای اصطلاحی بیمه ……………………………………………………………………………………………………….. 21
2-3-1-3. تاریخچه بیمه بازرگانی متعارف ………………………………………………………………………………………….. 21
2-3-1-4. ارکان قرارداد بیمه بازرگانی ………………………………………………………………………………………………… 23
2-3-1-5. اصول بیمه بازرگانی ………………………………………………………………………………………………………….. 24
2-3-1-6. انواع رشتههای بیمه بازرگانی ……………………………………………………………………………………………… 27
2-3-1-6-1. بیمههای اموال ………………………………………………………………………………………………………………. 29
2-3-1-6-1-1. بیمههای اشیاء ………………………………………………………………………………………………………….. 30
عنوان صفحه
2-3-1-6-1-2. بیمههای زیان پولی …………………………………………………………………………………………………… 31
2-3-1-6-1-3. بیمههای مسئولیت ……………………………………………………………………………………………………. 31
2-3-1-6-2. بیمههای اشخاص ………………………………………………………………………………………………………….. 31
2-3-1-6-2-1. بیمه عمر …………………………………………………………………………………………………………………. 31
2-3-1-6-2-1-1. تاریخچه و ماهیت بیمه عمر …………………………………………………………………………………… 32
2-3-1-6-2-1-2. تعریف بیمه عمر …………………………………………………………………………………………………… 32
2-3-1-6-2-1-3. انواع بیمهنامههای عمر …………………………………………………………………………………………… 33
2-3-1-6-2-1-4. حقبیمه قرارداد بیمه عمر ……………………………………………………………………………………… 33
2-3-1-6-2-2. بیمههای حوادث اشخاص …………………………………………………………………………………………… 36
2-3-1-6-2-2-1. اقسام بیمه حوادث ………………………………………………………………………………………………… 36
2-3-1-6-2-2-2. تعهدات بیمهگر و موارد استثنا ………………………………………………………………………………… 37
2-3-1-6-2-3. بیمههای بهداشت و درمان …………………………………………………………………………………………. 37
2-3-1-6-2-3-1. معرفی بیمه درمانی ………………………………………………………………………………………………. 37
2-3-1-6-2-3-2. اقسام بیمه درمانی ………………………………………………………………………………………………… 37
2-3-1-6-3. بیمههای مسئولیت ………………………………………………………………………………………………………… 37
2-3-1-6-3-1. معرفی بیمههای مسئولیت …………………………………………………………………………………………. 38
2-3-1-6-3-2. انواع بیمههای مسئولیت …………………………………………………………………………………………….. 38
2-3-2. بیمه تعاونی ………………………………………………………………………………………………………………………….. 38
2-3-2-1. معرفی بیمه تعاونی ……………………………………………………………………………………………………………. 39
2-3-2-2. ساختار مدیریتی بیمه تعاونی …………………………………………………………………………………………….. 39
2-3-3. بیمه اجتماعی متعارف …………………………………………………………………………………………………………… 39
2-3-3-1. تاریخچه و ماهیت بیمههای اجتماعی ………………………………………………………………………………….. 39
2-3-3-2. بیمه اجتماعی تحت تأثیر سیاستهای اقتصادی و اجتماعی ……………………………………………………… 40
2-3-3-3. سیر تکامل خدمات بیمهای دولتی ………………………………………………………………………………………. 44
2-3-3-4. ویژگیهای بیمههای اجتماعی …………………………………………………………………………………………….. 46
2-3-3-5. اصول و موازین نظام بیمه اجتماعی …………………………………………………………………………………….. 47
2-3-3-5-1. اصول حاکم بر نحوه اداره امور تأمین اجتماعی ………………………………………………………………….. 47
2-3-3-5-2. اصول حاکم بر نحوه تأمین مالی بیمههای اجتماعی ………………………………………………………….. 48
2-3-3-5-3. اصول حاکم بر نحوه ارائه مزایا ………………………………………………………………………………………… 48
2-3-3-6. طرحها و برنامههای بیمه اجتماعی ………………………………………………………………………………………. 50
فصل سوم: روششناسی پژوهش
3-1.مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 53
3-2. انواع تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………. 53
عنوان صفحه
3-3. روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………… 54
3-3-1. روش تحقیق توصیفی …………………………………………………………………………………………………………….. 54
3-3-1-1. هدف تحقیق توصیفی ………………………………………………………………………………………………………… 55
3-3-1-2. انواع تحقیقات توصیفی ………………………………………………………………………………………………………. 55
3-3-2. تعریف روش تحلیل محتوا ……………………………………………………………………………………………………… 55
3-3-2-1. مراحل تحلیل محتوا ………………………………………………………………………………………………………….. 56
3-3-3. درآمدی بر روش تحقیق تطبیقی …………………………………………………………………………………………….. 56
3-3-3-1. تعریف مطالعه تطبیقی………………………………………………………………………………………………………… 57
3-3-3-2. هدف مطالعه تطبیقی………………………………………………………………………………………………………….. 57
فصل چهارم: پوشش ریسک و بیمه در آراء اندیشمندان اسلامی؛ تجزیه و تحلیل یافتهها
4-1. مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 58
4-2. بخش اول: پوشش ریسک و بیمه در مالیه اسلامی ………………………………………………………………………… 59
4-2-1. مدیریت ریسک در اسلام ……………………………………………………………………………………………………….. 59
4-2-2. الگوی تکافل در پوشش ریسک ……………………………………………………………………………………………….. 59
4-3. بخش دوم: ماهیت فقهی بیمه متعارف؛ اختلاف نظرهای اندیشمندان اسلامی …………………………………… 60
4-3-1. موافقان مشروعیت …………………………………………………………………………………………………………………. 61
4-3-1-1. بیمه های بازرگانی متعارف در تطبیق با عقود شرعی ……………………………………………………………. 61
4-3-1-1-1. قرارداد بیمه و عقد مضاربه …………………………………………………………………………………………….. 62
4-3-1-1-2. قرارداد بیمه و عقد ضمان ………………………………………………………………………………………………. 62
4-3-1-1-3. قرارداد بیمه و صلح ……………………………………………………………………………………………………….. 62
4-3-1-1-4. قرارداد بیمه و هبة معوّضه ……………………………………………………………………………………………… 63
4-3-1-2. بیمه های بازرگانی متعارف در تطبیق با نهادهای حقوقی صدر اسلام ………………………………………. 63
4-3-1-2-1. نظام عاقله و عقد بیمه …………………………………………………………………………………………………… 63
4-3-1-2-2. عقد بیمه و ضَمان خطرالطریق ……………………………………………………………………………………….. 64
4-3-1-2-3. قرارداد بیمه و عقد موالات ……………………………………………………………………………………………… 64
4-3-1-3. بیمه های بازرگانی متعارف به عنوان عقود جدید و مشروع ……………………………………………………. 65
4-3-2. مخالفان مشروعیت ………………………………………………………………………………………………………………… 66
4-3-2-1. فقهایی که عقود شرعی را محصور در تعدادی خاص میدانند …………………………………………………. 67
4-3-2-2. فقهایی که شرایط کلی صحت عقود را در نظر میگیرند ………………………………………………………… 67
4-3-2-2-1. وجود غرر …………………………………………………………………………………………………………………….. 67
4-3-2-2-2. وجود رهان …………………………………………………………………………………………………………………… 69
4-3-2-2-3. وجود میسر …………………………………………………………………………………………………………………… 69
4-3-2-2-4. وجود ربا ………………………………………………………………………………………………………………………. 71
عنوان صفحه
4-3-2-2-5. ضمان مالم یجب ………………………………………………………………………………………………………….. 72
4-3-2-2-6. اکل مال به باطل ………………………………………………………………………………………………………….. 72
4-3-2-2-7. وجود غبن ……………………………………………………………………………………………………………………. 73
4-3-2-2-8. معلق بودن عقد ……………………………………………………………………………………………………………. 74
4-3-2-2-9. معامله کالی به کالی ……………………………………………………………………………………………………… 74
4-3-2-2-10. مغایرت با اصل توکل ………………………………………………………………………………………………….. 74
4-3-2-2-11. معامله بر معدوم …………………………………………………………………………………………………………. 75
4-3-2-2-12. مغایرت با آزادی اراده ………………………………………………………………………………………………….. 75
4-3-2-2-13. اجماع بر تحریم ………………………………………………………………………………………………………….. 76
4-3-2-2-14. سفهی بودن ……………………………………………………………………………………………………………….. 76
4-3-3. قائلان به تفکیک بیمههای حلال و حرام ………………………………………………………………………………….. 76
4-3-3-1. وجود غرر …………………………………………………………………………………………………………………………. 76
4-3-3-2. وجود میسر ………………………………………………………………………………………………………………………. 77
4-3-3-3. وجود ربا …………………………………………………………………………………………………………………………… 77
4-3-3-4. مغایرت با اصول میراث و وصیت …………………………………………………………………………………………. 78
4-3-3-5. مغایرت با اصل توکل …………………………………………………………………………………………………………. 78
4-3-3-6. اکل مال به باطل ………………………………………………………………………………………………………………. 79
4-4. بخش سوم: معرفی بیمهی تکافل ……………………………………………………………………………………………….. 80
4-4-1. کلیات تکافل ………………………………………………………………………………………………………………………… 80
4-4-1-1. واژه و اصطلاح تکافل ………………………………………………………………………………………………………….. 80
4-4-1-2. خاستگاه تکافل …………………………………………………………………………………………………………………. 80
4-4-1-3. اولین شرکت تکافل …………………………………………………………………………………………………………… 81
4-4-2. سازوکار کلی تکافل ……………………………………………………………………………………………………………….. 82
4-4-2-1. ارکان مدل های تکافل ………………………………………………………………………………………………………. 82
4-4-2-2. ایجاد هیئت فقه اسلامی …………………………………………………………………………………………………….. 83
4-4-3. الگو های عملیاتی تکافل (الگوهای متعارف) …………………………………………………………………………….. 84
4-4-3-1. الگوهای یک وجهی …………………………………………………………………………………………………………… 84
4-4-3-1-1. الگوی مضاربه ……………………………………………………………………………………………………………….. 84
4-4-3-1-1-1. تکافل عمومی با الگوی مضاربه …………………………………………………………………………………… 85
4-4-3-1-1-2. تکافل خانواده با الگوی مضاربه …………………………………………………………………………………… 86
4-4-3-1-2. الگوی وکالت ………………………………………………………………………………………………………………… 89
4-4-3-1-2-1. تکافل عمومی با الگوی وکالت ……………………………………………………………………………………. 89
4-4-3-1-2-2. تکافل خانواده با الگوی وکالت ……………………………………………………………………………………. 90
4-4-3-2. الگوهای ترکیبی ………………………………………………………………………………………………………………… 93
عنوان صفحه
4-4-3-2-1. مضاربه-وکالت ……………………………………………………………………………………………………………… 93
4-4-3-2-1-1. مضاربه- وکالت- عمومی ……………………………………………………………………………………………. 93
4-4-3-2-1-2. مضاربه- وکالت- خانواده ……………………………………………………………………………………………. 93
4-4-3-2-2. وقف …………………………………………………………………………………………………………………………….. 96
4-4-3-2-2-1. وقف-مضاربه-عمومی ………………………………………………………………………………………………… 96
4-4-3-2-2-2. وقف-مضاربه-خانواده ………………………………………………………………………………………………… 96
4-4-3-2-2-3. وقف-وکالت-عمومی ………………………………………………………………………………………………….. 99
4-4-3-2-2-4. وقف-وکالت-خانواده ………………………………………………………………………………………………….. 99
4-4-3-2-2-5. وقف- مضاربه-وکالت؛ عمومی …………………………………………………………………………………….. 102
4-4-3-2-2-6. وقف-مضاربه-وکالت؛ خانواده ……………………………………………………………………………………… 102
4-4-3-3. الگوی تکافل مبتنی بر تبرّع (تکافل غیرانتفاعی) …………………………………………………………………… 105
4-4-3-4. الگوی تکافل مبتنی بر تعاون (تکافل تعاونی) …………………………………………………………………….. 105
4-4-4. الگوهای نظری (غیر عملیاتی) تکافل ……………………………………………………………………………………….. 106
4-4-5. الگوهای شیعی تکافل …………………………………………………………………………………………………………….. 107
4-4-5-1. الگوی تکافل براساس پیشنهاد آیت الله سیدعبدالهادی شاهرودی …………………………………………… 107
4-4-5-2. الگوی تکافل براساس پیشنهاد آیت الله دکتر حسنآقا نظری ………………………………………………….. 111
4-4-6. تکافل و بیمه های تعاونی ……………………………………………………………………………………………………….. 114
4-4-7. تکافل خانواده ……………………………………………………………………………………………………………………….. 114
4-4-7-1. معرفی ……………………………………………………………………………………………………………………………… 114
4-4-7-2. منطق وجود بیمه تکافل خانواده …………………………………………………………………………………………. 115
4-4-7-3. اصول حاکم بر قرارداد تکافل خانواده …………………………………………………………………………………… 115
4-4-8. تکافل اتکایی ………………………………………………………………………………………………………………………… 116
4-4-8-1. تاریخچه، مفهوم و ماهیت تکافل اتکایی ……………………………………………………………………………….. 116
4-4-8-2. اهداف و عملیات تکافل اتکایی ……………………………………………………………………………………………. 117
4-4-9. محصولات تکافل …………………………………………………………………………………………………………………… 118
4-4-9-1. گسترهی محصولات در صنعت تکافل ………………………………………………………………………………….. 118
4-4-9-2. محصولات تکافل عمومی ……………………………………………………………………………………………………. 118
4-4-9-3. محصولات تکافل خانواده ……………………………………………………………………………………………………. 118
4-5. بخش چهارم: ماهیت فقهی تکافل؛ اختلاف نظرهای اندیشمندان اسلامی ………………………………………….. 119
4-5-1. مشروعیت تکافل …………………………………………………………………………………………………………………… 119
4-5-1-1. مبانی نظری تکافل ……………………………………………………………………………………………………………. 120
4-5-1-2. مبانی عملی تکافل ……………………………………………………………………………………………………………. 120
4-5-2. تطبیق تکافل با عقود معین شرعی ………………………………………………………………………………………….. 121
4-5-2-1. بحثهای فقهی در تطبیق تکافل با عقود شرعی ……………………………………………………………………. 122
عنوان صفحه
4-5-3. تکافل به عنوان یک عقد مستقل …………………………………………………………………………………………….. 124
4-5-4. مخالفان تکافل ……………………………………………………………………………………………………………………… 125
4-6. بخش پنجم: بررسی مبانی اختلاف نظرها …………………………………………………………………………………….. 125
4-6-1. مبانی اختلاف نظرها در رأی بر عدم مشروعیت …………………………………………………………………………. 126
4-6-2. مبانی اختلاف نظرها در رأی بر مشروعیت ………………………………………………………………………………… 126
4-6-3. جمعبندی …………………………………………………………………………………………………………………………….. 126
فصل پنجم: جمعبندی و نتیجهگیری
5-1. جمعبندی تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………… 137
5-2. یافتههای تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………….. 139
5-3. پیشنهادات تحقیق …………………………………………………………………………………………………………………….. 142
منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………………………………………….. 143
عنوان فهرست شکل صفحه
شکل 2-1: ارتباط مفهومی ریسک با سایر مفاهیم …………………………………………………………………………………. 12
شکل 2-2: دسته بندی استراتژیهای مدیریت ریسک با معیار روحیه مواجهه با ریسک ……………………………… 19
شکل 2-3: دسته بندی استراتژیهای مدیریت ریسک با معیار هدف مدیریت ……………………………………………. 20
شکل 2-4: انواع بیمه بازرگانی ……………………………………………………………………………………………………………. 30
شکل 4-1: الگوی تکافل عمومی براساس عقد مضاربه …………………………………………………………………………… 87
شکل 4-2: الگوی تکافل خانواده براساس عقد مضاربه …………………………………………………………………………… 88
شکل 4-3: الگوی تکافل عمومی براساس عقد وکالت …………………………………………………………………………….. 91
شکل 4-4: الگوی تکافل خانواده براساس عقد وکالت …………………………………………………………………………….. 92
شکل 4-5: الگوی تکافل عمومی براساس عقود مضاربه_وکالت ………………………………………………………………. 94
شکل 4-6: الگوی تکافل خانواده براساس عقود مضاربه_وکالت ……………………………………………………………….. 95
شکل 4-7: الگوی تکافل عمومی براساس عقود وقف_مضاربه …………………………………………………………………. 97
شکل 4-8: الگوی تکافل خانواده براساس عقود وقف_مضاربه …………………………………………………………………. 98
شکل 4-9: الگوی تکافل عمومی براساس عقود وقف_وکالت ……………………………………………………………………
شکل 4-10: الگوی تکافل خانواده براساس عقود وقف_وکالت ………………………………………………………………… 101
شکل 4-11: الگوی تکافل عمومی براساس عقود وقف- مضاربه-وکالت ……………………………………………………. 103
شکل 4-12: الگوی تکافل خانواده براساس عقود وقف- مضاربه-وکالت ……………………………………………………. 104
شکل 4-13: الگوی تکافل براساس پیشنهاد آیت الله سیدعبدالهادی شاهرودی ………………………………………… 110
شکل 4-14: الگوی تکافل براساس پیشنهاد آیت الله دکتر حسنآقا نظری ……………………………………………….. 113
