پا کندمی فروشان مستان دل خروشـــان
بربسته چشم وگوشان،پیران سربه زیرند
فصل چهارم
۳-۱ نقش تعلیم و تربیت در تکامل شخصیت انسان از منظر امام خمینی (ره)

1. 1. بررسی اجمالی دیدگاه های مختلف در رابطه با تأثیر تعلیم و تربیت در تکامل انسان

نگاهی به مبانی تعلیم و تربیت در رئالیسم اسلامی
فلسفه تعلیم و تربیت در ایران به‌عنوان یک رشته‌ دانشگاهی، تاریخی بسیار کوتاه دارد. اگر مبدأ این تاریخ را همانند برخی کشورهای پیشرو در این زمینه، تأسیس انجمن ملَی مربوطه در این حوزه‌ی معرفتی بدانیم، باید اذعان کنیم که کشور ما هنوز در دوران پیش- تاریخی فلسفه تعلیم و تربیت قرار دارد. پیرو تلاش‌هایی که چند تن از اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها و تعدادی از دانشجویان تحصیلات تکمیلی این رشته در دو سال اخیر داشته‌اند، در سال (۱۳۸۷) انجمن ملَی برای رشته‌ فلسفه تعلیم و تربیت در ایران تأسیس شده است.

با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و تأسیس حکومتی دینی و اسلامی بر اساس تعالیم قرآنی، ضرورت تغییری بنیادین در تمام نظامات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، بویژه در نظام تعلیم و تربیت کشور، احساس می‏شد.
این ضرورت هم به لحاظ ماهیت فرهنگی، و معنوی انقلاب و هم به لحاظ تأثیرپذیری سایر نظامات از نظام تربیتی بود. این در حالی بود که نظام آموزش و پرورش بجا مانده از دوران قاجاریه بویژه دوران پهلوی، روساخت و تقلیدی از نظام تعلیم و تربیت کشورهای غربی بود که با اعتقادات و فرهنگ اصیل مردم مسلمان هماهنگی نداشت، زیرا نظام تربیتی غرب بر اساس نوعی جهان‏بینی و فلسفه خاص شکل گرفته است و نمی‏تواند با اصول و مبانی جامعه اسلامی هماهنگی داشته باشد. در راستای همین امر اقداماتی از قبیل تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی، جهاد دانشگاهی و دفتر همکاری حوزه و دانشگاه و… صورت گرفت.
این نکته بسیار آشکار است که اگر بنا باشد در مورد نظام تعلیم و تربیت کشور، کاری اساسی صورت گیرد، قبل از هر چیز لازم است فلسفه تربیتی مناسب با جهان‏بینی انقلاب اسلامی به وجود آید و سایر جنبه‏ه ای تعلیم و تربیت (هدفها، روش و…) مبتنی بر آن شکل بگیرد تا بدین وسیله از استحکام و انسجام لازم برخوردار گردد و گرنه هر کاری که بدون توجه به این نکته مهم و اساسی صورت گیرد، کاری سطحی، غیر منسجم و بی‏بنیان خواهد بود؛ بر همین اساس، تبیین مبانی و اصول اساسی نظام تعلیم و تربیت اسلامی با بهره گرفتن از منابع اسلامی بسیار لازم و ضروری است، امّا با توجه به اینکه هر کسی نمی‏تواند مسائل اساسی جهان‏بینی اسلامی را از منابع و متون دینی به آسانی استخراج کند و نظامی فلسفی و تربیتی پدید آورد، پس لازم است به نظر عالمان دینی و حکمای الهی و مسلمان، که مقبولیت لازم را دارا باشند، مراجعه کرد.
تربیت از دیدگاه ایده الیسم
ایده آلیسم قدیمی ترین فلسفه نظام دار در فرهنگ غرب است و به لحاظ تاریخی به زمان افلاطون در یونان باستان برمی گردد. به طور کلی ایده آلیست ها معتقدند که اندیشه ها تنها واقعیت موجود می باشند، البته تمام ایده آلیست ها جهان مادی را رد نمی کنند بلکه اکثرا معتقدند که تحول، بی ثباتی و بی اطمینانی از ویژگی های خاص جهان مادی است. امروزه فلسفه ایده آلیسم دارای شاخه های متعددی شده است که می توان به ۱- ایده آلیسم افلاطونی ۲- ایده آلیسم مذهبی ۳- ایده آلیسم جدید اشاره کرد.
تعلیم و تربیت ایده آلیستی اهداف متعددی را در بر می گیرد که از مهم ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد: ۱- جستجوی حقیقت ۲- خودشکوفایی۳- رشد منش ۴- رشد ذهنی در حالی که اصرار ایده آلیست ها بر برنامه درسی کم نیست، آنان تاکید می کنند که مهم ترین عامل تعلیم وتربیت در هر سطحی این است که شاگردان را به سمت تفکر کردن سوق دهیم. ایده آلیست ها معتقدند که اندیشه ها می توانند زندگی را تغییر دهند. مسیحیت و مارکسیسم روزگاری یک اندیشه محض بود اما همین اندیشه جوامع متعددی را دگرگون ساخته است. به نظر ایده آلیست ها آدمیان از طریق گسترش قدرت تفکر، قادرند موجوداتی شریف تر و عاقل تر شوند. آنان استفاده از آثار کلاسیک را برای انسانی کردن تجارب یادگیری تشویق می کنند.
ایده آلیست ها انسانها را موجوداتی متفکر می دانند. آنها به انسان به عنوان موجودی که تفکر می کند، می خورد، می خوابد و تنفس دارد می نگرند و مهم تر از همه این ها انسان را موجودی می دانند که حیطه تفکر او از پست ترین تا بالاترین نقطه است.
جایگاه تعلیم و تربیت در مکتب رئالیسم
صاحبان این مکتب معتقدند که تربیت باید بیشتر برحواس مبتنی باشد برای ادراک حسی بیشتر از فعالیت مجرد حافظه ارزش قائلند. اینان معتقدند که قواعد و اصولی را که تعلیم و تربیت بر آن استوار است می توان از طبیعت کشف کرد و بدست آورد. در اصول فلسفه تربیتی رئالیستی به دو نکته توجه شده است :
الف) گنجاندن مواد آموزشی مربوط به علوم طبیعی به جای مواد ادبی محض در برنامه درسی
ب) اعتماد به بررسی و بحث علمی و تفکر منطقی و برخورد تجربی با پدیده ها
خلاصه نظرات تربیتی رئالیسم
هدف تعلیم و تربیت : کودکان باید زندگی سالم و خوب یاد بگیرند. هدف از تعلیم و تربیت باید مواجه ساختن آنها با واقعیت های زندگی باشد و تربیت کودکان به گونه ای باشد که از زندگی درست بهره مند شوند، روشن و درست بیاندیشند و دارای اخلاق نیکو باشند.
در این سیستم تربیتی دانش آموز باید هدف اصلی باشد نه وسیله رسیدن به هدف. توجه به استعداد و رغبت دانش آموز، تربیت نیروی تمرکز فکر، فراهم آوردن امکان کنجکاوی و تفکر و فعالیت در کشف حقایق باید در تربیت مورد توجه قرار بگیرد.
درباره تربیت علاوه بر این مکاتب
نظریه ها و مکاتب دیگری نظیر نظریه پندارگرا ماتریالیسم،ماده گرایی، پراگماتیسم و عمل گرایی نیز وجود دارند که همه از این لحاظ که ساخته ذهن و اندیشه بشر هستند دارای یک عیب اساسی هستند و آن تک بعدی بودن آن هاست یعنی به بعضی مسائل می پردازندو بعضی دیگر را نادیده می انگارند ولی در اسلام به خاطر پیوند آن با منبع علم الهی این مشکل وجود نداردو به صراحت می توان گفت که این تنها نظریه کامل درباره تربیت است.
ایده الیسم :معلم محور ،نه دانش آموز محور،اصل یادگیری در این ایده حفظ کردن مطالب است و به قوه حافظه تاکید دارد،این مکتب به پرورش روحی می پردازد و در رئالیسم دانش آموز محور ،دانش آموز اظهار نظر می کند،بحث و گفت و گو می کندو در کلاس به پرورش جسمی می پردازد.
با توجه به آنچه در اینجا ذکر شدوبیان دیدگاه ها ونظریه ها نتایج زیر به دست می آید که: ۱- اولا تنها مکتب و نظریه جامع و کامل در مورد تربیت همان نظریه اسلامی است که تمام جوانب امر را مد نظر داشته و تربیت را از لحاظ این که انسان را به تعالی و مقصد نهایی کمال که همانا رسیدن به درجه قرب الی الله است می رساند محترم می شمارد.
۲- ایرادی که به نظریه ایده الیسم می توان وارد کرد این است که صاحبان این نظریه بر اندیشه صرف انسان تاکید دارند و حواس را به عنوان یکی از مهمترین عامل شناخت جهان و رسیدن به کمال نهایی نادیده می گیرند
۳- نظریه رئالیسم نیز به نوبه خود خالی از ایراد نیست چرا که در این میان اندیشه خدادادی انسان و عقل او را که همانا در طول تاریخ تنها عامل پیشرفت او بوده به دیده انکار و رد می نگرد و بر حواس تاکید می کند.
۳-۳ بررسی اجمالی نظر امام خمینی (ره)
چنانچه تربیت اسلامی در بین ملت ما محقق بشود و همه قشرها اسلامی بشوند، آسیب دیگری در این ملت محقق پیدا نخواهد کرد.
امام خمینی ( ره )
در تعلیم و تربیت اسلامی نقطه آغاز تعلیم و تربیت، انسان است و هدف نهایی تربیت، شکوفایی استعدادها و کیفیات نظری به منظور تقرب به کمال مطلوب خداست که بایستی محور همه برنامه ها و اقدامات تربیتی قرار گیرد. بنا بر این ما پرورش یافتگان وارث انبیاء هستیم و سابقه درخشان فرهنگی داریم، جاده زندگی مان از کمربندی اسلام گذشته و ترمینال آن غنی از فرهنگ و تمدن و تربیت است، خط سیر ما مرز جغرافیایی ندارد، فرهنگ ما قله های قلمرو اندیشه ی نظم و انضباط را فتح نموده است، زیرا شکوفایی استعدادها باید با برنامه مدبرانه و … دین مدارانه … زیر سایه درخت اسلام و با راهنمایی وارثان انبیاء صورت گیرد.
تعلیم و تربیت در یک کشور یک امر حساس به شمار می رود که اگر در کنار یکدیگر باشد و به صورت صحیح عملی گردد شاهد ترقی های همه بعدی و همه جانبه آن کشور خواهیم بود و در سایه تعلیم و تربیت درست هیچ گونه بزهکاری و تبه کاری را در جامعه مشاهده نخواهیم کرد و در این صورت عدالت، عطوفت برادری، حلم، تواضع و صداقت فعالیت و خلاقیت، آزادی قرآنی، حفظ شخصیت افراد، روحیه تعادل، جایگزین اخلاق و علوم رذیله خواهد شد.
کودک آدمی به سر حد کمال می رسد . که حکومت و تسلط کامل بر خویش داشته باشد، یگانه مقصود و منظور تربیت اخلاقی و دینی آن است که انسان مالک و مختار نفس خویش گردد و به جای آنکه اسیر و تابع هواهای نفسانی خود باشد، هر میل و هوس او را به طرفی بکشاند همیشه زمام امیال خود را در کف خویش داشته باشد. بنابراین باید به کودکان خود یاد بدهیم که چگونه آزادگی خود را در اسیر کردن هواهای نفسانی بجویند و برای همین است که عده ایی تربیت را فتح مداوم قیدو بندهای نفسانی تعریف کرده اند و معتقدند آدمی هنگامی که تربیت می شود که از محدودیتهای حیوانی آزاد شود.
کودکی به اندازه کافی محبت نبیند نمی تواند به دیگری و دیگران محبت کند و اگر اساس تعلق به دیگری نداشته باشد نمی تواند خود را دوست داشته باشد و اگر خود را دوست نداشته باشد نمی تواند کس دیگری را دوست بدارد.
۳-۴ تعلیم و تربیت در کلام امام خمینی ( ره )
هر اصلاحی نقطه اولش خود انسان است. اگر چناتنچه خود انسان تربیت نشود نمی تواند دیگران را تربیت کند. انسان اگر تربیت بشود همه چیز عالم درست می شود.
همان طور یکه هر شخص و فردی موظف است که خودش را اصلاح کند موظف است که دیگران را هم اصلاح نماید.
تمام کتب آسمانی که بر انبیاء نازل شده است برای این بوده است که این موجودی الهی واقع بشود.
بهترین موجودات و افضل تمام خلایق بشود. عالم مدرسه است و معلمین این مدرسه انبیاء و اولیا هستند.
در اسلام همه امور مقدمه انسان سازی است.
با تربیت انسان عالم اصلاح می شود.
اساس عالم بر تربیت انسان است.
شریفترین شغل در عالم بزرگ کردن یک بچه است و تحویل دادن یک انسان اصلاح شده است به جامعه از این کودک های امروز، انسانها و دانشمندان فردا درست می شود. اصلاح دانشگاه زمانی آسان است که فرزندانمان را از دوره دانش آموزی زیر نظر بگیریم .
مبانی تربیتی چیست ؟