فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
در این فصل سعی بر آن است تا با مروری بر ادبیات مربوط به موضوع پژوهش، آشنایی بیشتر با آن پیدا کرده و وضعیت دانش مربوط به آنرا دریابیم. این فصل شامل چهار بخش میباشد که بعضی از بخشها نیز قسمتهای جزئیتری را در بر دارد.
در بخش اول راجع به عملکرد تحصیلی، بخش دوم راجع به مهارتهای اجتماعی، بخش سوم راجع به اضطراب امتحان بحث شده و در بخش آخر به بررسی پیشینه داخلی و خارجی پژوهش پرداخته شده و در پایان جمعبندی از فصل آمده است.
مبانی نظری عملکرد تحصیلی
مطالعه عوامل مؤثر بر عملکرد تحصیلی طی سه دههی اخیر بیش از پیش مورد توجهی متخصصان تعلیم و تربیت قرار گرفته است. حساسیت تعلیم و تربیت از یک سو و پیچیدگی جهان امروز از سوی دیگر مدیران و معلمان آگاهتری را طلب میکند تا زمینهی رشد جمعی را فراهم نمایند. امروزه تمرکز آموزش بهجای ارائه برنامههای آموزشی یا مدیریت رفتار کلاسی، به پرورش دانشآموزان با انگیزه و راهبردی تغیر کرده است (پاریس و وینگوگراد^[۲۰]، ۲۰۱۲). عملکرد تحصیلی از این جهت اهمیت دارد که پیشرفت آموزشگاهی در یادگیری اثر داشته و یادگیری آموزشگاهی پیشرفت تحصیلی را تحت تأثیر قرار میدهد و معلم برای افزایش سطح انگیزش دانشآموزان نسبت به یادگیری موضوعهای مختلف درسی، باید سعی کند تا شرایط یادگیری را بهبود بخشد و کیفیت روش آموزش را افزایش دهد تا از این طریق دانشآموزان به موفقیت دست یابند و نسبت به توانایی خود در یادگیری اعتماد به نفس کسب کنند (سیف، ۱۳۸۸).

نیاز به پیشرفت یکی از نیازهای است که توسط موری^[۲۱] مطرح گردید. انگیزه پیشرفت تمایل فرد در رسیدن به اهداف شخصی تعیین شده است. این هدف ممکن است گرفتن نمره الف در درس روانشناسی باشد یا صعود به قله کوه (زیمباردو^[۲۲]، ۲۰۱۰). بهطور کلی افراد دارای انگیزه پیشرفت احساس میکنند که بر زندگیشان مهار دارند و از آن لذت میبرند، آنها سعی میکنند عملکرد خود را بهبود بخشند و ترجیح میدهندکارهایی را انجام دهند که چلشانگیز باشد و به کارهایی دس میزنند که ارزیابی پیشرفت آنان امکان پذیر باشد (توکرلد^[۲۳]، ۲۰۰۰).
اصطلاح عملکرد تحصیلی به میزان یادگیری آموزشگاهی فرد به صورتیکه توسط آزمونهای مختلف درسی مثل حساب، دیکته، تاریخ، جغرافیا و نظایر اینها سنجیده میشود اشاره میکند (شمس، ۱۳۷۸).
آموزش و پرورش از مهمترین نهادهایاجتماعی است، که در واقع کیفیت فعالیت سایر نهادهای اجتماعی تا اندازه زیادی بستگی به چگونگی عملکرد در این نهاد دارد(ندیمی و بروج، ۱۳۹۰). عملکرد عبارت است از مجموعه رفتارهایی که فرد در ارتباط با انجام وظایفش از خود نشان میدهد (رابینز، ۱۳۸۸)و ماو^[۲۴](۱۹۹۷: ۲۷۵) در تعریف عملکرد تحصیلی میگوید مجموعه رفتارهای تحصیلی است که در دو بعد پیشرفت تحصیلی و پسرفت تحصیلی در زمینه کسب معلومات نشان داده میشود. پیشرفت تحصیلی بر مقدار یادگیری آموزشگاهی فرد از طریق آزمونهای مختلف درسی مانند حساب، ادبیات، تاریخ، … سنجیده میشود اشاره میکند(سیف، ۱۳۸۸). یا به عبارت دیگر پیشرفت تحصیلی به موفقیت فراگیران در امور تحصیلی اشاره دارد که بر اساس آزمونهها قابل سنجش باشد (حسینی نصب، ۱۳۷۷) و همچنین انجام دادن کاری است برای به دست آوردن نتیجه مطلوب و برتری و تفوق در یک مهارت یا گروهی از معلومات. (شعاری نژاد، ۱۳۸۹) البته این عملکرد میتواند در ارتباط با عوامل دیگر تحصیل از قبیل فعالیتهای کلاسی و دانشگاهی و ارتباط با همکلاسی و اساتید نیز نشان داده شود.
تعاریف عملکرد تحصیلی
از عملکرد تحصیلی تعاریف زیر ارائه شده است :
- مقدار دستیابی دانش آموز به هدف‌های تربیتی که معمولاً در حیطه شناختی و در یک موضوع درسی خاص است می‌باشد (زرین چنگ، ۱۳۸۴).
- تعیین مقدار یادگیری دانش آموزان در طول یک نیمسال تحصیلی و یکسال تحصیلی که به وسیله یک آزمون در پایان دوره آموزشی اندازه‌گیری می‌شود(شکوهی، ۱۳۹۰).
- مقدار یادگیری آموزشگاهی فرد به صورتی که توسط آزمونهای مختلف دروس مانند: ریاضی، علوم و… سنجیده می‌شود(شکوهی، ۱۳۹۰).
رایج‌ترین ملاک برای تعیین عملکرد تحصیلی میانگین نمرات دروس مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد، زیرا دارای ثبات و اعتبار بیشتری نسبت به سایر ملاک‌هاست و دقیق‌تر عملکرد تحصیلی را نشان می‌دهد(فروتن، ۱۳۸۷).
عوامل مؤثر بر عملکرد تحصیلی

• • آموزش راهبردهای فراشناختی

لووت^[۲۵] (۲۰۰۸) در پژوهش خود دریافت که آموزش های فراشناختی، مهارت ها و باورهای جدیدی نسبت به عملکرد یادگیری دروس ایجاد میکند و کاربرد علمی این باورها را برای فراگیران ممکن میسازد و موجب افزایش یادگیری فراگیران می گردد (به نقل از عابدینی و همکاران، ۱۳۸۹).

• • محیط خانواده

صاحبنظران روان شناسان و علوم تربیتی یکی از مهمترین نهادهای مؤثر بر عملکرد تحصیلی را محیط خانواده بر می شمارند. زیرا محیط خانواده اولین و بادوام ترین عامل در تکوین شخصیت کودکان و نوجوانان زمینه ساز رشد جسمانی، اخلاقی، عقلانی و عاطفی است پدر و مادری که به تعلیم و تربیت، سواد، حسن رفتار یا هر نوع پیشرفت اجتماعی بی توجه باشد مسلماً بر پیشرفت تحصیلی فرزند خود تآثیر منفی گذاشته است. محیط خانوادگی بیشتر از بهره هوشی کودکان در موقعیت تحصیلی آنان مؤثر است. پس والدین باید بدانند محیطی که برای مودکان خود فراهم می کنند باید محیطی غنی و آکنده از صفا و صمیمیت، مهر و عطوفت و همراه با نظم و انضباط، تفریحات مناسب و گردش های به موقع باشد (حجازی و همکاران، ۱۳۸۸).

• • بی سوادی یا کم سوادی والدین

این مورد یکی از عوامل مؤثر در افت تحصیلی دانش آموزان است. پایین بودن سطح تحصیلات و فرهنگ خانواده در درجه اول سبب می شود که خانواده نتواند کمک های درسی لازم را به دانش آموزان ارائه کند و در حل مشکلات درسی آنان را یاری کنند. پایین بودن سطوح تحصیلات خانواده سبب می شود که والدین نتوانند در خانه از روزنامه، مجلات و کتاب های درسی کمکی استفاده کند. در نتیجه فرزندان نیز از این لحاظ در محرومیت به سر می برند (محمدی، ۱۳۸۶).

• • ناکافی بودن امکانات داخل خانه

فراهم کردن امکاناتی از قبیل میز، صندلی و اتاق مخصوص در خانواده هایی که در یک اتاق زندگی می کنند بسی دشوار است برخی از دانش آموزان جای مناسبی برای درس خواندن در خانه ندارند و مجبور می شوند برای پیدا کردن مکانی آرام و بدون سر و صدا برای مطالعه به کتابخانه یا مدرسه بروند. بیرون رفتن دانش آموزان از خانه به هر نیتی که باشد ممکن است مشکلاتی برای آنان و خانواده هایشان به وجود آورد. برخی دانش آموزان عادت دارند که شب ها مطالعه کنند.
شلوغ بودن خانه و نداشتن مکانی مناسب باعث می شود که آنان نتوانند به خوبی از عهده انجام تکالیف خود برآیند و در نتیجه دچار افت تحصیلی می شوند. بنابراین فراهم کردن امکانات می تواند در پیشرفت تحصیلی فرد تأثیرات بسزایی داشته باشد. آگاهی والدین از شیوه های مطالعه ممکن است دانش آموزان شیوه های صحیح مطالعه را نیاموخته باشد و ندانند چه موقع، کجا و چگونه باید مطالعه کنند والدین نیز ممکن است زمینه های مناسب مطالعه را برای او فراهم نکرده باشند یا به علت عدم آگاهی از شیوه های صحیح مطالعه نتوانند مهارتهای مطالعه را به بیاموزند.

• • فقر اقتصادی

فقر اقتصادی خانواده، توان اولیا در تأمین بهداشت، خوراک و پوشاک مناسب، کتب و وسایل کمک آموزشی به صفر می رساند. این چنین مشکلات سبب می شود که دانش آموزان نتواند آمادگی لازم را برای یادگیری وفعالیت کلاسی داشته باشد و در نتیجه انگیزه و رغبت برای یادگیری را از دست می دهد (خدامی و همکاران، ۱۳۹۰).

• • معلمان و اولیای مدرسه

معلمان از طریق اولیای مدرسه می توانند هر یک از دانش آموزان را بشناسند و متناسب با وضعیت روحی و روانی و خانوادگی با آنان رفتار کنند. اگر اولیای مدرسه در ابتدای سال، استقبال خوبی از دانش آموزان داشته باشند و در حد امکان با هدیه کردن یک شاخه گل به هر یک از دانش آموزان نگرش مثبتی در آنان ایجاد کنند، می توانند خوشبینی نسبت به مدرسه و مقدمه علاقه مندی به درس و یادگیری و ایجاد پرورش میل و رغبت را در آنان به وجود آورند (سیف، ۱۳۸۸).
میوکی^[۲۶] (۲۰۰۶) بر این باور است که تمرکز بر تدریس، رویکردی است که یادگیری مستقل با آگاهی فراشناختی یادگیرنده و خود- مسئولیتی^[۲۷] وی در ارتباط است. اما فراگیران به معلمانی نیاز دارند که دارای تفکر فراشناختی و باور به استقلال فراگیر داشته باشند. وی اصول زیر را برای ارتقای سطح آگاهی های فراشناختی و در نتیجه افزایش عملکرد تحصیلی فراگیران، پیشنهاد می کند: ۱- تأمل در تجربیات یادگیری گذشته، ۲-تشویق و ترغیب افزایش آگاهی از هدف، ۳- دید انتقادی در ارائه روش های تدریس و افزایش آگاهی فراشناختی در مورد تکالیف و مواد درسی، ۴- افزایش آگاهی ها و فرایند های فراشناختی در یادگیری کلاسی به منظور رشد استفاده خود کار از آگاهی ها^[۲۸] فراشناختی، ۵-تأمل در تجربیات یادگیری خود، ۶- ارزشیابی متقابل^[۲۹] معلم و فراگیر به منظور نظارت بر عملکرد یادگیری، ۷- بحث کلاسی بعد از انجام تمرین یادگیری. وی همچنین راهکارهایی را برای افزایش آگاهی های فراشناختی معلمان جهت ارتقا سطح آگاهی های فراشناختی فراگیران توصیه می کند که شامل خود- راهبری و تعامل بین سازمان دهنده درس^[۳۰] و سایر عناصر برای اهداف برنامه ریزی درسی می شود (سلیمی، ۱۳۸۸).

• • استناد بعد از موفقیت و شکست

دانش آموزان، دانشجویان پس از شکست، عموماً بر اهمیت علل بیرونی (سخت بودن امتحان، عملکرد معلم، محیط آموزشی، محیط خانوادگی و کتاب) تأکید می ورزند و بعد تر موفقیت تمایل دارند که بیشتر بر آثار عوامل درونی (کوشش، انگیزه، هوش، فعالیت و دقت) تأکید کنند، سه دیدگاه در این باره وجود دارد:
الف) بر طبق دیدگاه اول وقتی دانش آموزی موفق است، می تواند اعتماد و احساس ارزش شخصی خود را با اسناد کردن عملکرد خود به عوامل درونی افزایش دهد، و بر عکس زمانی که به شکست مواجه می شود، می تواند با انکار مسئولیت، عملکرد خود را به عواملی از قبیل: معلم، زندگی خانوادگی دشواری مطالب نسبت دهد و به این ترتیب از پیامدهای مخرب عزت نفس اجتناب کند.
ب) اگر دانش آموزان و دانشجویان انتظارات موفقیت داشته باشند و نمره قبولی بیاورند و یا انتظار شکست داشته باشند و نمره مردودی بیاورند، گرایش خواهند داشت که عملکرد خود را به عواملی پایدار و درونی اسناد بدهند. اما اگر عملکرد آن ها مغایر با انتظارات آن ها باشد، در آن صورت عملکرد خود را به عواملی ناپایدار مثل شانس و آزمون دشوار، اسناد خواهند داد.
ج) از آن جا که عملکرد دانش آموزان و دانشجویان اغلب علنی و آشکار است، دانش آموزان و دانشجویان نمره های پایین خود را به عوامل بیرونی اسناد می دهند تا از شرمساری شکست تحصیلی اجتناب کنند و نمرات خود را به تلاش یا استعداد خود اسناد می دهند تا از خود تصور شایستگی و قابلیت در ذهن دیگران ایجاد کنند (سیف، ۱۳۸۸).