1-4- سوال های اصلی تحقیق                                                                                               6

1-5- فرضیه های اصلی تحقیق                                                                                              6

1-6- تعریف عملیاتی متغیرهای تحقیق                                                                                                7

1-6-1- متغیرهای وابسته                                                                                                    7

1-6-2- متغیرهای مستقل                                                                                                    8

1-7- ساختار تحقیق                                                                                                           11

فصل دوم : مبانی نظری و پیشینه تحقیق

2-1- مقدمه                                                                                                                     13

2-2- مبانی نظری                                                                                                              14

2-3- سرمایه­ی فکری و ارزش بازار                                                                                        16

2-4- سرمایه­ی فکری و عملکرد مالی                                                                                      17

2-5- رویکرد های مدیریت سرمایه‌‌ی فکری                                                                              18

2-6- ویژگی های سرمایه‌‌ی فکری                                                                                          18

2-7- طبقه بندی های جدید سرمایه‌‌ی فکری                                                                             19

2-8- عناصر سرمایه‌‌ی فکری                                                                                                            20

2-8-1- سرمایه انسانی                                                                                                       21

2-8-2- سرمایه ارتباطی                                                                                                      23

2-8-3- سرمایه ساختاری                                                                                                    25

2-9- اهداف اندازه‌گیری سرمایه‌‌ی فکری                                                                                 28

2-10- روش های اندازه ­گیری سرمایه‌‌ی فکری                                                                           29

2-10-1- ترازنامه نامرئی                                                                                                     30

2-10-2- کنترل دارایی های ناملموس                                                                                     30

2-10-3- کارت ارزیابی متوازن                                                                                             30

2-10-4- ارزش افزوده­ی اقتصادی                                                                                         31

2-10-5- شاخص سرمایه‌‌ی فکری                                                                                         31

2-10-6- کارگزار تکنولوژی                                                                                                 32

2-10-7- نرخ بازده دارایی ها                                                                                               32

2-10-8- روش تشکیل سرمایه بازار                                                                                       33

2-10-9- روش سرمایه‌‌ی فکری مستقیم                                                                                   33

2-10-10- روش جهت یابی تجاری اسکاندیا                                                                            34

2-10-11- روش های مالی و مراحل اندازه گیری مالی سرمایه‌‌ی فکری                                             34

2-10-12- مدل مدیریت سرمایه‌‌ی فکری                                                                                 35

2-10-13- مدل جدول سرمایه‌‌ی فکری (درخت شاخص سرمایه‌‌ی فکری)                                        35

2-10-14- مدل حسابرسی سرمایه‌‌ی فکری                                                                              37

2-10-15- مدل هدایت گر دارایی های نامشهود اسویبی                                                               38

2-11- گزارشگری سرمایه‌‌ی فکری                                                                                         39

2-12- پیشینه تحقیق                                                                                                          42

2-12-1- تحقیقات خارجی                                                                                                  43

2-12-2- تحقیقات داخلی                                                                                                   53

فصل سوم : روش شناسی تحقیق

3-1- مقدمه                                                                                                                     59

 

3-2- روش شناسی تحقیق                                                                                                    60

3-3- بیان عملیاتی فرضیه‌های تحقیق                                                                                       60

3-4- جامعه مورد مطالعه                                                                                                     63

3-5- دوره زمانی                                                                                                              63

3-6- روش‌های گردآوری اطلاعات و داده‌‌های تحقیق                                                                   64

3-7- روش های تجزیه و تحلیل آماری                                                                         64

3-8- مدل‌های آماری                                                                                                          65

3-8-1- مدل رگرسیون                                                                                                       65

3-8-2- خصوصیات آماری مدل رگرسیون خطی                                                                                   65

3-8-3- مفروضات اساسی مدل رگرسیون خطی                                                                                    66

3-8-4- آزمون مفروضات اساسی رگرسیون خطی                                                                      67

3-8-5- همخطی بودن متغیرهای مستقل                                                                                  68

3-8-6- آزمون های مرتبط با روابط متغیرها                                                                              69

3-8-7- آزمون نرمال بودن داده ها                                                                                         69

3-9- آزمون فرضیه ها                                                                                                        70

3-10- تعریف عملیاتی متغیرهای تحقیق                                                                                   71

3-10-1- متغیرهای وابسته                                                                                                   71

3-10-2- متغیرهای مستقل                                                                                                  72

3-11- خلاصه فصل                                                                                                           74

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده‌ها و یافته‌های پژوهش

4-1- مقدمه                                                                                                                     76

4-2- آمار توصیفی                                                                                                             76

4-3- آزمون فرضیه های تحقیق در سطح کل صنایع                                                                     80

4-3-1- آزمون فرضیه اول                                                                                                   80

4-3-2- آزمون فرضیه های 1-1، 2-1 و 3-1                                                                            82

4-3-3- آزمون فرضیه دوم                                                                                                   85

4-3-3-1- بررسی رابطه میان سرمایه فکری و اجزای آن با نرخ بازده سرمایه                                     85

4-3-3-2- بررسی رابطه میان سرمایه فکری و اجزای آن با نرخ بازده دارایی ها                                              89

4-3-3-3- بررسی رابطه میان سرمایه فکری و اجزای آن با نرخ رشد درآمد                                       93

4-3-3-4- بررسی رابطه میان سرمایه فکری و اجزای آن با ارزش افزوده هر کارگر                              97

4-3-4- آزمون فرضیه سوم                                                                                                  101

4-3-4-1- بخش اول: بررسی رابطه میان سرمایه فکری و عملکرد آتی – یک سال تاخیر                                   102

4-3-4-2- بخش دوم: بررسی رابطه میان سرمایه فکری و عملکرد آتی – دو سال تاخیر                                    104

4-3-4-3- بخش سوم: بررسی رابطه میان سرمایه فکری و عملکرد آتی – سه سال تاخیر                                   107

4-4- بررسی فرضیه اول در هر صنعت                                                                                                109

4-4-1- آزمون فرضیه اول                                                                                                   109

4-4-2- آزمون فرضیه های 1-1، 2-1 و 3-1                                                                            111

4-5- خلاصه فصل                                                                                                                        113

فصل پنجم : نتیجه‎گیری و پیشنهادات

5-1- مقدمه                                                                                                                     115

5-2- خلاصه موضوع و روش تحقیق                                                                                       115

5-3- خلاصه یافته های تحقیق                                                                                               117

5-3-1- خلاصه نتایج حاصل از آزمون فرضیه اول                                                                      117

5-3-2- خلاصه نتایج حاصل از آزمون فرضیه های 1-1، 2-1 و 3-1                                                            118

5-3-3- خلاصه نتایج حاصل از آزمون فرضیه دوم                                                                      119

5-3-4- خلاصه نتایج حاصل از آزمون فرضیه سوم                                                                     120

5-3-5- خلاصه نتایج حاصل از آزمون فرضیه اول در سطح صنایع                                                  123

5-3-6- خلاصه نتایج حاصل از آزمون فرضیه های 1-1، 2-1 و 3-1 در سطح صنایع                            124

5-4- نتیجه گیری                                                                                                              126

5-5- بررسی تطبیقی نتایج تحقیق                                                                                           127

5-6- محدودیت های تحقیق                                                                                                 128

5-7- پیشنهادهای برخاسته از تحقیق                                                                                       128

5-8- پیشنهاد برای تحقیقات آتی                                                                                           129

5-9- خلاصه فصل پنجم                                                                                                     129

منابع                                                                                                                              130

فهرست جداول

جدول 2-1- ارزش بازار سازمان اسویبی                                                                                  38

جدول2-2- خلاصه­ی تحقیقات خارجی                                                                                   51

جدول2-3- خلاصه­ی تحقیقات داخلی                                                                                                56

جدول 3-1- تعداد شرکت ها در هر سال                                                                                  63

جدول 4-1- آمار توصیفی مربوط به متغیرهای تحقیق                                                                   77

جدول 4-2- نتایج ضریب همبستگی پیرسون                                                                             78

جدول 4-3- نتایج ضریب همبستگی اسپیرمن                                                                            79

جدول 4-4- نتایج بررسی مدل 1                                                                                           80

جدول 4-5- نتایج بررسی مدل 2                                                                                           83

جدول 4-6- نتایج حاصل از آزمون همخطی متغیرها                                                                    84

جدول 4-7- نتایج بررسی مدل 3                                                                                           86

جدول 4-8- نتایج بررسی مدل 4                                                                                           88

جدول 4-9- نتایج بررسی مدل 5                                                                                           90

جدول 4-10- نتایج بررسی مدل 6                                                                                         92

جدول 4-11- نتایج بررسی مدل 7                                                                                         94

جدول 4-12- نتایج بررسی مدل 8                                                                                         96

جدول 4-13- نتایج بررسی مدل 9                                                                                         98

جدول 4-14- نتایج بررسی مدل 10                                                                                       100

جدول 4-15- نتایج بررسی مدل یک سال تاخیر بازده سرمایه                                                         102

جدول 4-16- نتایج بررسی مدل یک سال تاخیر بازده دارایی­ها                                                       102

جدول 4-17- نتایج بررسی مدل یک سال تاخیر رشد درآمد                                                          103

جدول 4-18- نتایج بررسی مدل یک سال تاخیر ارزش افزوده‌‌ی کارکنان                                           104

جدول 4-19- نتایج بررسی مدل دو سال تاخیر بازده سرمایه                                                          104

جدول 4-20- نتایج بررسی مدل دو سال تاخیر بازده دارایی­ها                                                        105

جدول 4-21- نتایج بررسی مدل دو سال تاخیر رشد درآمد                                                                       106

جدول 4-22- نتایج بررسی مدل دو سال تاخیر ارزش افزوده‌‌ی کارکنان                                             106

جدول 4-23- نتایج بررسی مدل دو سال تاخیر بازده سرمایه                                                          107

جدول 4-24- نتایج بررسی مدل دو سال تاخیر بازده دارایی­ها                                                        108

جدول 4-25- نتایج بررسی مدل دو سال تاخیر رشد درآمد                                                                       108

جدول 4-26- نتایج بررسی مدل دو سال تاخیر ارزش افزوده‌‌ی کارکنان                                             109

جدول 4-27- نتایج بررسی مدل 1 در سطح صنایع                                                                     110

جدول 4-28- نتایج بررسی مدل 2                                                                                         112

جدول 5-1- رابطه میان ضریب کلی ارزش افزوده سرمایه­ فکری با هریک از متغیرهای عملکرد مالی جاری 119

جدول 5-2- رابطه­ میان عناصر سرمایه فکری با هریک از متغیرهای عملکرد مالی جاری                      120

جدول 5-3- نتایج حاصل از بررسی رابطه میان ضریب کلی ارزش افزوده سرمایه فکری با هریک از متغیرهای عملکرد مالی آتی            121

جدول 5-4- نتایج حاصل از بررسی رابطه­ میان عناصر سرمایه فکری با هر یک از متغیرهای عملکرد مالی آتی       122

جدول 5-5- رابطه­­ی میان سرمایه­ی فکری و ارزش بازار                                                               123

جدول 5-6- رابطه­ میان عناصر سرمایه­ی فکری و ارزش بازار                                                      125

فهرست نمودارها

نمودار 2-1- درخت شاخص سرمایه‌‌ی فکری روس                                                                    36

نمودار 2-2- اجزای سرمایه‌‌ی فکری در مدل حسابرسی سرمایه‌‌ی فکری بروکینگ                                37

نمودار 3-1- چارچوب نظری فرضیه های تحقیق                                                                                    60

نمودار 4-1- نمودار توزیع فراوانی خطاهای مدل 1                                                                     81

نمودار 4-2- نمودار توزیع فراوانی خطاهای مدل 2                                                                     84

نمودار 4-3- نمودار توزیع فراوانی خطاهای مدل 3                                                                     87

نمودار 4-4- نمودار توزیع فراوانی خطاهای مدل 4                                                                     89

نمودار 4-5- نمودار توزیع فراوانی خطاهای مدل 5                                                                     91

نمودار 4-6- نمودار توزیع فراوانی خطاهای مدل 6                                                                     93

نمودار 4-7- نمودار توزیع فراوانی خطاهای مدل 7                                                                     95

نمودار 4-8- نمودار توزیع فراوانی خطاهای مدل 8                                                                     97

نمودار 4-9- نمودار توزیع فراوانی خطاهای مدل 9                                                                     99

نمودار 4-10- نمودار توزیع فراوانی خطاهای مدل 10                                                                  101

فهرست ضمائم

فهرست شرکت ها                                                                                                              134

فهرست صنایع                                                                                                                  135

فهرست نمونه­ها و متغیرها                                                                                                    136

 

1-1- مقدمه

سرمایه‌‌ی فکری[1]موضوع جدیدی است که به لحاظ نظری در چند سال اخیر در سطح جهانی مطرح شده ‌‌است. از آن جا که سرمایه­ی فکری منبعی پر ارزش برای کشورها و سازمان‌‌ها به ‌‌حساب می‌‌آید، میزان رشد و توسعه‌‌ی آن به سرعت در حال تبدیل شدن به شاخص توسعه یافتگی کشورهاست. سرمایه­ی فکری نوعی سرمایه­ی ارزشمند است که دارایی نامشهود یک سازمان شناخته می­شود (استوارت، 1997). از سوی دیگر، این منبع نامشهود به عنوان یکی از باارزش­ترین منابع شرکت‌‌ها و سرمایه‌‌ای کلیدی در رشد کارآفرینی مطرح شده ‌‌است. اقتصاد امروز مبتنی بر سرمایه­ی فکری است و کالاهای آن دانش و اطلاعات هستند. منابع نامشهود، عواملی غیر از دارایی­های مالی و فیزیکی است که در ایجاد ارزش یک شرکت مشارکت دارند و تحت کنترل آن هستند (بونتیس، 1998). امروزه سرمایه­ی فکری مجموعه ­ای از دانش، تجربه، مهارت شخصی، روابط خوب و توانایی فناوری، منبع مهم مزیت رقابتی و عامل کلیدی سودآوری شرکت محسوب می­شود (اسریویهاک، 2008).

محیط کسب و کار مبتنی بر دانش، نیازمند رویکردی است که دارایی­های نامشهود جدید سازمانی مثل دانش و شایستگی­های منابع انسانی، نوآوری، روابط با مشتری، فرهنگ سازمانی، نظام­ها، ساختار سازمانی و غیره را در برگیرد. در این میان، نظریه­ی سرمایه­ی فکری، توجه روز افزون محققان دانشگاهی و دست­اندرکاران سازمانی را به خود جلب کرده است (قلیچ لی وهمکاران، 1385).

در تحقیق حاضر، به مطالعه بر روی سرمایه­ی فکری و رابطه­ آن با ارزش بازار سهام و همچنین چگونگی تأثیر آن بر عملکرد مالی جاری و آتی شرکت­ها در بورس اوراق بهادار تهران پرداخته می­شود.

1-2-تشریح و بیان موضوع

تحولات نوین در عرصه­ اقتصاد، جهانی شدن و پیامدهای آن موجب شده تا عملکرد شرکت­ها بیشتر از پیش مورد توجه قرار گیرد. سهام­داران، سرمایه­گذاران، مشتریان، مدیران، کارکنان، عرضه­کنندگان مواد اولیه، توزیع کنندگان، مؤسسات و نهادهای دولتی، مؤسسات ارائه دهنده­ی تسهیلات و به نوعی، همه کسانی که با مؤسسات مختلف درگیر هستند همواره این مؤسسات را ارزیابی می­ کنند. در گذشته، بیشتر ارزیابی­ها به صورت ارزیابی عملکرد شرکت­ها با شاخص­های مالی و ارزیابی دارایی­های مالی و ملموس یک موسسه صورت می­گرفت.

اقتصاد امروزین، اقتصاد محصولات نامشهود است؛ از این‏رو دارایی­هایی که این محصولات را ایجاد می‏کنند نیز عمدتاً دارایی­های نامشهود است. سهم‏ تولیداتی نظیر اطلاعات، خدمات‏ مشاوره‏ای، تحقیق و توسعه، خلاقیت و نوآوری و امثال آن در سازمان­ها رو به افزایش‏ است. محرکه­های اصلی‏ تولید در اقتصاد نوین را عواملی نظیر فناوری اطلاعات، طراحی، نرم‏افزار، دانش‏ و استعدادهای افراد و سرمایه ­های فکری تشکیل خواهد داد. علاوه بر این و به طور کلی در شرایط رقابت اقتصادی سنگین ‏کنونی، عواملی مانند نام و شهرت شرکت، مشتریان وفادار، تأمین ‏کنندگان‏ قابل اعتماد، کارکنان‏ خلاق و پردانش، برنامه ­های تحقیق و توسعه، سیستم­های‏ اطلاعاتی مناسب، حق الامتیاز و علائم‏ تجاری و مانند آن­ها، دارایی­های عمده­ی شرکت­ها را تشکیل می‏دهد. در چنین شرایط پیچیده‏ای، ارزش­گذاری‏ دقیق و قابل اعتماد شرکت­ها دشوار شده است و با توجه به این­که روش­های متداول‏ حسابداری، اینگونه دارایی­ها را محاسبه و در ارزشیابی کل شرکت منظور نمی‏کند، فاصله‏ بین ارزش بازار[2] شرکت­ها و ارزش دفتری[3]، روز به‏ روز بیشتر می‏شود. این فاصله به ویژه در شرکت­های مبتنی بر دانش و شرکت­های متکی‏ به فناوری پیشرفته[4]وسیع‏تر است (فخاریان، 1380).

امروزه، مدل جدیدی از دارایی­ها مطرح شده است و بطور کلی دارایی­های سازمان را به دو دسته­ی دارایی­های مشهود و دارایی­های نامشهود تقسیم می­ کنند که عموماً دارایی­های نامشهود را سرمایه‌‌ی فکری می­نامند، و ارزیابی­ها به سمت ارزیابی دارایی­های نامشهود (سرمایه‌‌ی فکری) گرایش پیدا کرده است.

افزایش فاصله­ی میان ارزش بازار و ارزش دفتری شرکت­ها منجر به توجه گسترده­ی تحقیقات به بررسی ارزش حذف شده از صورت­های مالی شده است (مثلاً لو و زاروین، 1999، لو، 2001، لو و رادهاکریشنان، 2003). لو (2001، صفحه 9) بطور مستند می­گوید که طی سال های 1977 تا 2001، نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری 500 شرکت آمریکایی از 1 تا 5 برابر افزایش یافته است که در حدود 80% ارزش بازار آن شرکت­ها در گزارشگری مالی منعکس نشده است.

برای نمونه در سال 1997، ارزش بازار شرکت مایکروسافت[5]معادل 1488 میلیارد دلار تعیین شد. این مبلغ که برابر مجموع ارزش‏ سهام شرکت­های بوئینگ، مک‏دونالد، شرکت نفتی تکزاکو و شرکت بوش بود، 4/13 برابر ارزش دفتری شرکت را نشان‏ می‏داد. به بیان دیگر تنها 7 درصد ارزش واقعی شرکت مایکروسافت با بهره گرفتن از روش­های‏ متعارف حسابداری اندازه‏گیری و به عنوان‏ دارایی­های فیزیکی در ترازنامه منعکس شده‏ بود و 93 درصد بقیه عبارت بود از دارایی­های نامشهود شرکت شامل دانش و سرمایه‏های فکری، تحقیق و توسعه و نام و اعتبار شرکت.

در سال 1994 تحقیق انجام یافته در 2000 شرکت آمریکایی نشان داد که‏ دارایی­های مشهود (فیزیکی) حدود یک سوم‏ ارزش بازار را تشکیل می‏دهد. این تفاوت به‏ هنگام ادغام و خرید شرکت­ها محاسبه و منعکس می‏شد. در سال 1995، شرکت‏آی بی ام برای خرید شرکت لوتوس مبلغ 3/2 میلیارد دلار پرداخت که 8/1 میلیارد دلار از این مبلغ برای تحقیقات در جریان‏ پرداخت شد.

شرکت­های آمریکایی سالیانه 150 میلیارد دلار صرف تحقیق و توسعه می‏کنند و تحقیقات اخیر نشان داده است که در 375 مورد ادغام و خرید شرکت­ها، پروژه‏های‏ تحقیق و توسعه در جریان، بالغ بر 75 درصد ارزش این شرکت­ها را تشکیل داده است. این­گونه مخارج در واقع سرمایه‏های عظیم‏ فکری یک سازمان‏ و نوعاً هزینه­ سرمایه‏ای محسوب می­شود، در حالی که هنوز در بسیاری از موارد برمبنای روش­های متداول حسابداری به عنوان‏ هزینه­ی‏ جاری قلمداد می­گردند.

محدودیت­های صورت­های مالی در توضیح ارزش شرکت ناشی از این امر است که منبع ارزش اقتصادی تنها تولید کالای مادی نیست، بلکه ایجاد سرمایه‌‌ی فکری است. سرمایه‌‌ی فکری شامل سرمایه­ی انسانی و سرمایه­ی ساختاری متشکل از مشتریان، فرایندها، پایگاهای اطلاعاتی، علائم تجاری و سیستم­هاست (اوینسون و مالن، 1997) و نقش مهمی در ارزش آفرینی شرکت و مزیت­های رقابتی ایفا می­ کند (کاپلان و نرتن، 2004).

افزایش شناخت و بکارگیری سرمایه‌‌ی فکری به شرکت­ها کمک می­ کند تا کاراتر، اثربخش­تر، پربازده­تر و نوآورتر باشند. همچنین موفقیت شرکت­ها در رقابت، به میزان کمتری به تخصیص استراتژیک منابع فیزیکی و مالی، و به میزان بیشتری به مدیریت استراتژیک سرمایه‌‌ی فکری بستگی دارد (نمازی و ابراهیمی، 1388).

با وجود افزایش شناخت سرمایه‌‌ی فکری و تأثیر آن بر ارزش شرکت و مزیت­های رقابتی، معیار مناسب ارزیابی سرمایه‌‌ی فکری شرکت هنوز در دوران طفولیت به سر می­برد. با این حال روش اندازه ­گیری سرمایه‌‌ی فکری ارائه شده توسط پالیک (b، a2000) که در این تحقیق بکار رفته، به عنوان معیاری برای کارایی ارزش افزوده توانایی سرمایه‌‌ی فکری شرکت پیشنهاد می­گردد. مهم­ترین عنصر ضریب ارزش افزوده­ی فکری پالیک ناشی از منابع شرکت – سرمایه­ی فیزیکی، سرمایه­ی انسانی و سرمایه­ی ساختاری- است. ضریب ارزش افزوده­ی فکری بطور گسترده در تجارت و تحقیقات دانشگاهی استفاده می­شود (مثلاً فیرر و ویلیامز، 2003).

 

1-3- اهمیت و اهداف تحقیق

در اقتصاد دانش محور، سرمایه‌‌ی فکری در ایجاد ارزش در سازمان­ها نقش مهمی دارد و در دنیای امروز، موفقیت هر سازمان به توانایی مدیریت این دارایی­ها بستگی دارد. امروزه شاهد رشد اهمیت سرمایه ­های فکری، به عنوان یک ابزار مؤثر برای افزایش رقابت شرکت­ها هستیم. اندازه‌گیری سرمایه‌‌ی فکری به منظور مقایسه­ شرکت­های مختلف، تعیین ارزش واقعی آن­ها و حتی بهبود کنترل­های آن­ها ضروری است.

با وقوع انقلاب فناوری اطلاعات، جامعه­ اطلاعاتی و شبکه­ای و نیز پیشرفت سریع فناوری برتر، از دهه 1990 الگوی رشد اقتصاد جهانی تغییرات اساسی کرده است. در اقتصاد جهانی امروز دانش به عنوان مهم­ترین سرمایه جایگزین سرمایه ­های مالی و فیزیکی شده است (چن، زو و زی، 2004). در اقتصاد مبتنی بر دانش، میزان بهره­وری از سرمایه­ی فکری به منظور خلق موفقیت، به توانایی در مدیریت این منبع کمیاب بستگی دارد.

بیشتر منابع سازمانی در طول عمر خود، بازده­ی کاهشی و یا افزایشی دارند. برای نمونه، یک دارایی فیزیکی در اثر استفاده مستهلک می‌شود اما ارزش سرمایه­ی فکری در اثر استفاده کاهش نمی‌یابد. پپارد و ریلاندر (1995) بیان می­ کنند که منابع سرمایه­ی فکری همزمان می ­تواند توسط کاربران زیادی در جاهای مختلف به کار گرفته شود، بنابراین از لحاظ اقتصادی‌، غیررقابتی هستند. این بدین خاطر است که زمانی که سرمایه­ی فکری مورد شناسایی و چالش قرار می­گیرد ممکن است دانش جدید توسعه داده شود. بنابراین