بطورکلی زلزله یکی از سوانح طبیعی است که تأثیرات مخربی بر سکونتگاههای انسانی برجای گذاشته و تلفات جانی و مالی سنگینی بر ساکنان آنها وارد می سازد. در عین حال آسیبپذیری شهر تأثیر مستقیمی در تلفات انسانی ناشی از بحران دارد و آسیب پذیری ناشی از زلزله اصولاً در نتیجه ساخت و سازهای بیرویه در حریم گسلها، عدم رعایت ضوابط و استانداردها، توزیع نامناسب جمعیت و امکانات در سطح شهر بوده و تشدید می گردد؛ از این رو اساس بررسی میزان آسیبپذیری شهر یکی از ضروریات مدیریت شهری به حساب میآید. اینک با توجه به این مهم، در پژوهش حاضر به ارزیابی میزان آسیبپذیری شهر پیرانشهر پرداخته شده است. در این پژوهش روش تحقیق توصیفی- تحلیلی میباشد. بدین منظور در وهله اول با استفاده از شاخصها و معیارهای مربوطه و با بهرهگیری از مدل تحلیل شبکهای (ANP) و سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) چگونگی آسیب پذیری کلی شهر پیرانشهر مورد بررسی قرار گرفته است. در مرحله دوم آسیبپذیری شهر با استفاده از تکنیکهای تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، TOPSIS، VIKOR، به تفکیک محلات مشخص گردید. در نهایت به تحلیل فضایی و مکانیابی مراکز امدادی از جمله بیمارستانها و ایستگاههای آتشنشانی و پایگاههای اسکان موقت با استفاده از مدلهای میانگین نزدیک‌ترین همسایه (Nearest Neighbor )، تحلیل شبکه (Network Analysis Model)، ANP و منطق فازی (FUZZY) پرداخته شد. نتایج حاصل از پژوهش بیانگر آن است که 27 درصد مساحت شهر دارای آسیبپذیری زیاد و خیلی زیاد، 56 درصد آسیبپذیری متوسط و 17 درصد آسیبپذیری کم میباشد. همچنین محلههای 21، 23، 31 و 41 که واقع در ه استبافت فرسوده ( قدیمی) و حواشی شهر میباشند، به دلیل قدمت بالا، مصالح با کیفیت نامناسب، ریزدانه بودن قطعات، همجواری نامناسب کاربریها و دسترسی نامناسب به بیمارستان، مراکز درمانی، اورژانس و آتشنشانی آسیبپذیرتر از دیگر محله های شهر میباشند؛ در عین حال قرارگیری بافت فرسوده (خیابان امام خمینی) در حاشیه کوه و عدم رعایت استانداردها در ساخت و سازهها، بر میزان این آسیبپذیری افزوده است. در قسمتهای شمال و شمال شرقی شهر که عمدتاً ساختمانها تازهساخت میباشند و از مصالح ساختمانی با کیفیت بالا بهره گرفته شده است، همچنین به دلیل وجود فضاهای باز و مراکز آموزشی و اداری نوساز و بزرگ بودن مساحت قطعات؛ احتمال آسیب پذیری در این بخش از شهر بسیار کم است.
کلمات کلیدی: آسیبپذیری شهری، زلزله، پیرانشهر، سیستم اطلاعات جغرافیایی
فهرست مطالب
عنوان صفحه
..
…………….. فصل اول:کلیات تحقیق…. 1
1-1- بیان مسئله. 2
1-2- ضرورت انجام تحقیق… 4
1-3- سؤالات تحقیق… 4
1-4- فرضیههای تحقیق… 5
1-5- پیشینه تحقیق… 5
1-6- اهداف تحقیق… 9
1-7- روش انجام تحقیق… 9
1-8- نوآوری تحقیق… 10
1-9- مشکلات و تنگناهای تحقیق… 10
1-10- استفاده کنندگان از نتایج تحقیق… 10
…………….. فصل دوم: مفاهیم، مدلها و مبانی نظری تحقیق…. 12
2-1- مقدمه. 13
2-2- مفاهیم و اصطلاحات… 13
2-2-1- بلایا 13
2-2-1-1- بلایای انسانی… 13
2-2-1-2- بلایای طبیعی… 14
2-2-2- بحران.. 14
2-2-3- مدیریت بحران.. 15
2-2-3-1- مدیریت بحران شهری… 15
2-2-3-2- چرخه مدیریت بحران.. 15
2-2-3-3- چرخه اصلی مدیریت بحران.. 16
2-2-3-4- مراحل مدیریت بحران.. 16
2-2-4- زلزله. 17
2-2-5- ایمنی… 17
2-2-6- آسیبپذیری… 17
2-2-7- شهر. 18
2-2-8- آسیب پذیری شهری… 18
2-2-8-1- عوامل مؤثر در آسیب پذیری شهر. 20
2-2-8-2- ساختار شهر و آسیبپذیری… 21
2-2-8-3- بافت شهر و آسیبپذیری… 21
2-2-8-4- شکل شهر و آسیب پذیری… 23
2-2-8-5- تراکمهای شهری و آسیب پذیری… 23
2-2-8-6- آسیب پذیری تأسیسات و زیر ساختهای شهری… 24
2-2-9- مدیریت شهری… 24
2-2-10- برنامهریزی… 25
2-2-10-1- برنامهریزی فضایی… 25
2-2-10-2- برنامهریزی شهری… 25
2-2-10-2-1- نقش برنامهریزی شهری در کاهش آسیب پذیری شهرها در برابر خطرات زلزله. 26
2-2-11- کاربری اراضی شهری… 26
\ 
2-2-11-1- برنامه ریزی کاربری اراضی شهری… 26
2-2-11-2- ارتباط بین کاربری زمین و آسیبپذیری در برابر زلزله. 27
2-2-12- امداد رسانی… 28
2-2-12-1- فضاهای امدادرسانی هنگام زلزله. 28
2-2-13- دسترسی… 29
2-2-14- شبکه ارتباطی شهر. 29
2-2-14-1- آسیب پذیری شبکه ارتباطی… 29
2-2-15- مکانیابی… 30
2-2-16- سیستم اطلاعات جغرافیایی… 31
2-3- رهیافتها و رویکردها 31
2-3-1- رهیافت‌های گوناگون پیرامون آسیبپذیری… 31
2-3-1-1- رهیافت غالب…. 32
2-3-1-2- رهیافت اقتصاد سیاسی… 32
2-3-2- دیدگاههای آسیبپذیری… 33
2-3-2-1- دیدگاه زیست فیزیکی… 33
2-3-2-2- دیدگاه ساخت اجتماعی… 33
2-3-2-3- دیدگاه ترکیبی… 34
2-3-3- دیدگاههای مدیریت بحران.. 34
2-3-3-1- دیدگاه سنتی… 34
2-3-3-2- دیدگاه قانون طبیعی… 34
2-3-3-3- دیدگاه تعاملی… 35
2-3-4- رویکردهای مدیریت بحران.. 35
2-3-4-1- رویکرد بحران گریزی… 35
2-3-4-2- رویکرد بحران ستیزی… 36
2-3-4-3- رویکرد بحران پذیری… 36
2-4- مدلهای ارزیابی آسیبپذیری… 36
2-4-1- مدلهای وزن دهی به معیارها : 36
2-4-1-1- فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP). 37
2-4-1-2- مدل تحلیل شبکهای (ANP). 38
2-4-2- مدلهای ریاضی تلفیق لایه های اطلاعاتی… 39
2-4-2-1- مدل منطق بولین : 40
2-4-2-2- مدل منطق فازی : 41
2-4-2-3- مدل TOPSIS.. 43
2-4-2-4- مدل VIKOR… 44
2-4-3- مدل تحلیل شبکه. 45
2-4-4- شاخص میانگین نزدیک‌ترین همسایه. 46
…………….. فصل سوم: معرفی منطقه مورد مطالعه.. 48
3-1- مقدمه. 49
3-2- خصوصیات جغرافیایی و اقلیمی شهر. 49
3-2-1- موقعیت جغرافیای شهر. 49
3-2-1-1- موقعیت و مختصات جغرافیایی… 50
3-2-1-2- وضعیت توپوگرافی پیرانشهر. 50
3-2-1-3- درصد و جهت شیب در شهر پیرانشهر. 51
3-2-2- وضعیت زمین شناسی پیرانشهر. 52
3-2-2-1- واحدهای زمین ساختی… 52
3-2-2-2- كرتاسه در زیر پهنه پیرانشهر. 54
3-2-2-3- تكتونیك و لرزه خیزی منطقه پیرانشهر. 55
3-2-2-4- گسل پیرانشهر. 57
3-2-3- واحدهای هیدرولوژیکی شهر پیرانشهر. 58
3-2-3-1- آبهای سطحی… 58
3-2-3-2- آبهای زیر زمینی… 60
3-2-4- ویژگی‌های اقلیمی شهر پیرانشهر. 60
3-2-4-1- بارندگی… 61
3-2-4-2- دما 62
3-2-4-3- رطوبت نسبی… 62
3-2-4-4- تابش….. 63
3-2-4-5- باد. 64
3-3- ویژگی‌های جمعیتی و اجتماعی شهر پیرانشهر. 65
3-3-1-1- ساختار سنی و جنسی جمعیت…. 66
3-3-2- بعد خانوار. 67
3-3-3- وضع سواد. 68
3-3-4- تراکم ناخالص جمعیتی به تفکیک محلات شهر. 68
3-4- ویژگی‌های کالبدی و کاربری اراضی… 70
3-4-1- الگوی مالکیت…. 74
3-4-2- نظام کلی تراکم ساختمانی… 74
3-4-3- تعداد طبقات… 76
3-4-4- کیفیت بنا 77
3-4-5- مصالح بنا 79
3-4-6- قدمت بنا 80
3-5- نتیجهگیری… 82
…………….. فصل چهارم: یافتههای تحقیق و تجزیه و تحلیل آن.. 83
4-1- مقدمه. 84
4-2- ارزیابی آسیبپذیری شهر پیرانشهر در برابر زلزله. 84
4-2-1- آسیب پذیری کالبدی… 84
4-2-1-1- لایه همجواری کاربری اراضی شهری… 84
4-2-1-2- سایر لایههای ارزیابی آسیبپذیری… 88
4-2-1-3- تهیه نقشه آسیب پذیری… 90
4-2-2- آسیب پذیری محله های شهر. 92
4-2-2-1- آسیبپذیری ناشی از قدمت ابنیه. 92
4-2-2-2- آسیبپذیری ناشی از مصالح بنا 93
4-2-2-3- آسیبپذیری ناشی از تعداد طبقات… 94
4-2-2-4- آسیبپذیری ناشی از عرض معبر. 94
4-2-2-5- آسیبپذیری ناشی از درجه محصوریت…. 95
4-2-2-6- آسیبپذیری ناشی از ریزدانگی قطعات… 96
4-2-2-7- آسیبپذیری ناشی از کاربریها 96
4-2-2-8- برآورد آسیبپذیری محلات با استفاده از شاخص نهایی… 98
4-3- ارزیابی و تحلیل مراکز امداد و نجات در شهر پیرانشهر. 100
4-3-1- تحلیل و مکانیابی ایستگاههای آتشنشانی… 100
4-3-1-1- شاخصهای مؤثر در استقرار بهینه ایستگاههای آتشنشانی… 101
4-3-1-2- ترکیب و تلفیق نهایی لایهها 104
4-3-2- ارزیابی، تحلیل مراکز درمانی و مکانیابی بیمارستان.. 106
4-3-2-1- توزیع و پراکنش مراکز درمانی موجود. 106
4-3-2-2- بررسی وضع موجود بیمارستان شهر پیرانشهر و شعاع عملکرد آن.. 108
4-3-2-3- مکانیابی بیمارستانهای جدید.. 109
4-3-2-3-1- پارامترهای موثر در مکانیابی بیمارستان.. 109
4-3-2-3-2- ترکیب و تلفیق نهایی لایهها 112
4-3-3- مکانیابی بهینه‌ی پایگاههای اسکان موقت…. 113
4-3-3-1- لایه فضای سبز، اراضی بایر و مراکز آموزشی… 114
4-3-3-2- لایه مراکز انتظامی، مراکز درمانی و آتشنشانی… 115
4-3-3-3- لایههای تراکم جمعیت، دسترسی به معابر، آسیبپذیری و همجواری… 116
4-3-3-4- تلفیق لایهها و تهیه نقشه نهایی مکانیابی پایگاههای اسکان موقت…. 117
4-4- نتیجهگیری… 118
…………….. فصل پنجم: نتیجهگیری آزمون فرضیات و ارایه پیشنهادات…. 119
5-1- مقدمه. 120
5-2- بررسی و آزمون فرضیه‌ها 120
5-2-1- فرضیه اول: 120
5-2-2- فرضیه دوم. 122
5-2-3- فرضیه سوم. 123
5-3- نتیجهگیری… 126
5-4- ارایه پیشنهادها 127
فهرست شکل‌ها
شکل
صفحه
شکل شماره (2‑1): چرخه مدیریت جامع بحران 16
شکل شماره (2‑2): چارچوب نظری آسیبپذیری 19
شکل شماره (2‑3) : اصول جبر بولی 41
شکل شماره (2‑4) : برد تابع عضویت یک مجموعه فازی… 42
شکل شماره (2‑5) : تابع عضویت یک مجموعه فازی… 42
شکل شماره (3‑1) : موقعیت پیرانشهر در سطح کشور، استان و شهرستان.. 50
شکل شماره (3‑2) : توپوگرافی شهر پیرانشهر و حومه آن 51
شکل شماره (3‑3) : درجه شیب در پیرانشهر و حومه. 52
شکل شماره (3‑4) : گسلها و لرزه خیزی منطقه 57
شکل شماره (3‑5): وضعیت رطوبت نسبی ایستگاه پیرانشهر 63
شکل شماره (3‑6) : موقعیت و زوایای تابش خورشید در عرض 37 درجه شمالی 64
شکل شماره (3‑7) : نواحی و محلات 15 گانه شهر پیرانشهر. 69
شکل شماره (3‑8) : کاربری اراضی شهر پیرانشهر 73
شکل شماره (3‑9) : تعداد طبقات در شهر پیرانشهر. 77
شکل شماره (3‑10) : کیفیت بنا در شهر پیرانشهر 78
شکل شماره (3‑11) : مصالح بنا در شهر پیرانشهر 80
شکل شماره (3‑12) : قدمت بنا در شهر پیرانشهر. 81
شکل شماره (4‑1) : وزندهی فاصله مناسب کاربریها 87
شکل شماره (4‑2) : لایه نهایی ارزشگذاری شده برای ارزیابی آسیبپذیری… 89
شکل شماره (4‑3) : مدل کلی وزن دهی معیارها در مدل ANP.. 90
شکل شماره (4‑4) : نقشه آسیبپذیری کالبدی شهر پیرانشهر. 91
شکل شماره (4‑5) : سطح بندی محلات شهر بر اساس 7 شاخص آسیبپذیری 98
شکل شماره (4‑6) : آسیبپذیری محلات شهر پیرانشهر 99
شکل شماره (4‑7) : شعاع عملکرد ایستگاه آتشنشانی 102
شکل شماره (4‑8) : لایههای وزن دهی شده. 104
شکل شماره (4‑9) : وزن نهایی شاخصهای مکانیابی ایستگاههای آتشنشانی… 105
شکل شماره (4‑10) : مکانهای بهینه برای احداث ایستگاه آتشنشانی… 106
شکل شماره (4‑11) : توزیع مراکز درمانی در شهر پیرانشهر. 107
شکل شماره (4‑12) : الگوی توزیع مراکز درمانی در شهر پیرانشهر با استفاده از مدل نزدیک‌ترین همسایه. 108
شکل شماره (4‑13) : شعاع عملکرد بیمارستان امام خمینی شهر پیرانشهر 109
شکل شماره (4‑14) : وزن دهی فاصله مناسب کاربریها جهت مکانیابی بیمارستان 112
شکل شماره (4‑15) : ارزشگذاری برای احداث بیمارستان.. 113
شکل شماره (4‑16) : وزن دهی فاصله مناسب اراضی بایر، فضای سبز و مراکز آموزشی با استفاده از منطق OR 115
شکل شماره (4‑17): وزن دهی فاصله مناسب مراکز درمانی، انتظامی و آتشنشانی با استفاده از منطق SUM 116
شکل شماره (4‑18) : وزندهی لایهها با منطق فازی 117
شکل شماره (4‑19) : ارزشگذاری برای ایجاد پایگاههای اسکان موقت…. 118
شکل شماره (5‑1): وضعیت دسترسی به خدمات امداد و نجات 121
شکل شماره (5‑2): عرض معابر شهر پیرانشهر 124
شکل شماره ( 5‑3): عرض معابر شهر پیرانشهر 125
فهرست جداول
جدول شماره (2‑1) : متغیرهای مؤثر بر آسیبپذیری شهرها در برابر بحران.. 19
جدول شماره (2‑2) : رابطه اندازه قطعهها و درجه آسیبپذیری… 22
جدول شماره (2‑3) : رابطه درجه آسیبپذیری و انواع بافتهای شهری… 23
جدول شماره (2‑4) : خصوصیات روش‌های عمده وزن دهی به معیارها 37
جدول شماره (2‑5) : اهمیت نسبت‌ها در روش مقایسه زوجی… 38
جدول شماره (3‑1) : میزان بارندگی شهر پیرانشهر در یک دوره 29 ساله. 61
جدول شماره (3‑2) : تغییرات ماهیانه دمای شهر پیرانشهر در یک دوره 29 ساله. 62
جدول شماره (3‑3) : رشد جمعیت شهر پیرانشهر. 65
جدول شماره (3‑4) : ساختار جمعیتی شهر پیرانشهر. 66
جدول شماره (3‑5) : توزیع خانوارها بر حسب بعد خانوار در پیرانشهر. 67
جدول شماره (3‑6) : وضعیت باسوادی در پیرانشهر. 68
جدول شماره (3‑7) : تراکم جمعیت محلات و نواحی پیرانشهر. 70
جدول شماره (3‑8) : وضعیت موجود کالبدی شهر پیرانشهر. 73
جدول شماره (3‑9) : درصد تراکم ساختمانی مسکونی پیرانشهر به تفکیک محلات 15 گانه. 75
جدول شماره (3‑10) : تعداد طبقات بناهای شهر پیرانشهر. 76
جدول شماره (3‑11) : کیفیت بناهای شهر پیرانشهر. 77
جدول شماره (3‑12) : مصالح بناهای شهر پیرانشهر. 79
جدول شماره (3‑13) : قدمت بناهای شهر پیرانشهر. 80
جدول شماره (4‑1) : طبقهبندی و وزندهی کاربریهای شهری… 86
جدول شماره (4‑2) : وزن نهایی معیارهای همجواری کاربریها 87
جدول شماره (4‑3) : وزن نهایی معیارهای آسیبپذیری… 88
جدول شماره (4‑4) : وزن نهایی شاخصهای آسیبپذیری شهر پیرانشهر. 90
جدول شماره (4‑5) : ضریب تأثیر شاخص قدمت بنا با استفاده از مدل AHP.. 92
جدول شماره (4‑6) : وضعیت محلات شهر پیرانشهر در شاخص قدمت بنا 92
جدول شماره (4‑7) : ضریب تأثیر شاخصهای مصالح با استفاده از مدل AHP.. 93
جدول شماره (4‑8) : وضعیت محلات شهر پیرانشهر در شاخص مصالح.. 93
جدول شماره (4‑9) : ضریب تأثیر شاخص تعداد طبقات با استفاده از مدل AHP.. 94
جدول شماره (4‑10) : وضعیت محلات شهر پیرانشهر در شاخص تعداد طبقات… 94
جدول شماره (4‑11) : ضریب تأثیر شاخص عرض معبر با استفاده از مدل AHP.. 94
جدول شماره (4‑12) : وضعیت محلات شهر پیرانشهر در شاخص عرض معبر. 95
جدول شماره (4‑13) : ضریب تأثیر شاخص درجه محصوریت با استفاده از مدل AHP.. 95
جدول شماره (4‑14) : وضعیت محلات شهر پیرانشهر در شاخص درجه محصوریت…. 95
جدول شماره (4‑15) : ضریب تأثیر شاخص ریزدانگی با استفاده از مدل AHP.. 96
جدول شماره (4‑16) : وضعیت محلات شهر پیرانشهر در شاخص ریزدانگی… 96
جدول شماره (4‑17) : ضریب تأثیر شاخص کاربری با استفاده از مدل AHP.. 97
جدول شماره (4‑18) : وضعیت محلات شهر پیرانشهر در شاخص کاربری… 97
جدول شماره (4‑19) : ضریب تأثیر شاخص نهایی با استفاده از مدل AHP.. 98
جدول شماره (4‑20) : وضعیت محلات شهر پیرانشهر در شاخص نهایی با استفاده از مدل VIKOR… 99
جدول شماره (4‑21) : طبقهبندی فاصله مناسب از شبکه ارتباطی… 103
جدول شماره (4‑22) : طبقهبندی تراکم جمعیت…. 103
جدول شماره (4‑23) : طبقهبندی محصوریت معابر. 104
جدول شماره (4‑24) : ضریب تأثیر شاخصها با استفاده از مدل AHP.. 105
جدول شماره (4‑25): اولویت بندی نقاط با استفاده از TOPSIS.. 106
جدول شماره (4‑26) : سازگاری کاربری درمانی با سایر کاربریهای شهری… 110
جدول شماره (4‑27) : وزن نهایی شاخصهای مکانیابی بیمارستان در مدل ANP.. 112
جدول شماره (4‑28) : معیارهای ارزیابی جهت مکانیابی پایگاههای اسکان موقت…. 114
جدول شماره (5‑1) : دسترسی محلات به مراکز امداد و نجات… 121
جدول شماره (5‑2) : عرض معابر شهر پیرانشهر. 124
جدول شماره (5‑3) : درجه محصوریت معابر شهر پیرانشهر. 125
مقدمه
با توجه به رشد جمعیت و افزایش شهرنشینی وقوع حوادث طبیعی مانند زلزله می‌تواند خسارات و تلفات سنگینی را ایجاد نموده و توسعه شهرها و کشور را دچار وقفه نماید. ضرورت کاهش آسیبپذیری شهرها در برابر این پدیده، به عنوان یکی از اهداف اصلی برنامهریزی شهری و برنامهریزی کالبدی محسوب می‌شود، در این راستا اولین گام شناسایی میزان آسیبپذیری اجزا و عناصر شهری و تحلیل و ارزیابی آن با استفاده از مدلهای موجود در این زمینه میباشد که بتوان مناطق و بافتهای آسیب‌پذیر شهری را مورد شناسایی قرار داده و با مشخص کردن این مناطق به ارائه راهکارهای علمی و عملی در ارتباط با کاهش اثرات زلزله پرداخت.
مسائل فوق‌الذکر لزوم تغییر مقیاس نگرش به مسئله زلزله را از ساختمان به مناطق شهری مطرح می‌نماید. برای عملی نمودن این تغییر نگرش، می‌توان برنامهریزی شهری را به عنوان یکی از عوامل اصلی مقابله با آثار سوء زمین‌لرزه بکار گرفت و در سطوح مختلف برنامهریزی شهری به بررسی و ارائه راهکارهای عملی کاهش آثار زمین‌لرزه در سطح شهرها پرداخت. این تحقیق بر آن است تا با شناسایی و تدوین روابط بین برنامهریزی شهری و مدیریت بحران زلزله، در جهت كاهش آسیبپذیری لرزه ای در شهر پیرانشهر، گامی بردارد؛ برای این منظور به چندین موضوع خرد شامل: شناسایی و انتخاب شاخصهای ارزیابی آسیبپذیری، تحلیل میزان تأثیر هر کدام از شاخصها و تعیین نواحی پرخطر و متراکم مسکونی و امتیاز‌بندی طیف‌های مختلف آسیبپذیری به عنوان گزینه‌های تحقیق، تولید نقشه آسیبپذیری شهر در برابر زلزله، مکانیابی اسکان موقت، بیمارستان و ایستگاه آتشنشانی با استفاده از مدل فازی و[1]ANP و [2]AHP و استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی[3](GIS) و ارائه راهبردهای و سیاست‌های مرتبط با مدیریت بحران در محدوده مطالعاتی در جهت كاهش خسارت‌ها و تلفات ناشی از وقوع زلزله در 5 فصل می‌پردازد.
