1-3- بررسی تاریخی سیاهجامگان. 27
1-4- هدف سیاهجامگان. 34
2- معرفی جنبشهای بهآفرید، سنباد، استادسیس و اسحاق ترك.. 35
2-1- جنبش بهآفرید. 36
2-1-1- نماز. 40
2-1-2- شراب.. 42
2-1-3- حذف باژ پیش از غذا 43
2-1-4- آبادانی و تعمیر راهها و پلها 44
2-1-5- نكشتن حیوانات.. 45
2-1-6- ادعای عروج.. 46
2-2- جنبش سُنباد. 47
2-3- جنبش اسحاق ترک.. 53
2-4- جنبش استادسیس… 55
3- بررسی عقیدتی سیاهجامگان. 58
4- انعكاس باورهای ایران باستان در عقاید و افکار سیاهجامگان. 68
4-1- ازدواج با محارم. 69
4-2- خرفسترغن.. 71
4-3- اشتراك در ناموس….72
فصل دوم: راوندیه. 76
1- معرفی راوندیه 77
1-1- وجه تسمیة راوندیه. 79
1-2- بررسی تاریخی راوندیه. 79
1-3- هدف راوندیه. 82
2- بررسی عقیدتی راوندیه 82
3- انعکاس باورهای ایران باستان در عقاید و افكار راوندیه 84
3-1- الوهیت… 84
3-2- ازدواج با محارم. 89
3-3- مهماننوازی.. 89
فصل سوم: سفیدجامگان. 91
1- معرفی سفیدجامگان. 92
1-1- مقنع، رهبر سفیدجامگان. 93
1-2- وجه تسمیة سفیدجامگان. 94
1-3- بررسی تاریخی سفیدجامگان. 95
1-4- هدف سفیدجامگان. 102
2- بررسی عقیدتی سفیدجامگان. 103
3- انعکاس باورهای ایران باستان در اندیشههای سفیدجامگان و بنیانگذار آن. 105
3-1- درخشش صورت مقنّع. 105
3-2- نحوۀ دیدار با مقنع. 109
3-3- زندگی مقنع به همراه همسران. 110
3-4- یاریدهنده در جنگ و شکستناپذیر. 111
3-5- رازدانی و غیبگویی.. 112
3-6- نقاب.. 114
3-7- ضیافت آیینی و عروج به آسمان. 117
3-8- شباهت بین مهرابه و بارگاه مقنع. 118
3-9- اشتراك در مال و ناموس… 120
فصل چهارم: خرمدینان. 122
1- معرفی خرمدینان. 123
1-1- بابك خرمدین، رهبر خرمدینان. 123
1-2- وجه تسمیة خرمدینان. 125
1-3- بررسی تاریخی خرمدینان. 126
1-4- هدف خرمدینان. 133
2 – بررسی عقیدتی خرمدینان…..134
3- انعکاس باورهای ایران باستان در عقاید و افکار خرمدینان. 137
3-1- گاوكشی.. 139
3-2- جنگجویی.. 141
3-3- طهارت و پاکی.. 142
3-4- ازدواج با محارم. 146
3-5- اعتقاد به گرزْمان. 147
3-6- نفی تعدد زوجات.. 149
3-7- تحریم طلاق.. 150
3-8- ظهور منجی.. 152
3-9- اعتقاد به دو اصل روشنی و تاریكی.. 152
3-10- آزار نرساندن به حیوانات و گیاهان. 155
3-11- اعتقاد به تناسخ ارواح.. 159
3-12- سرنوشت روان پس از مرگ.. 162
3-13- اشتراك در مال و ناموس… 163
3-14- آزار نرساندن به مردم. 165
3-15- محبت و مهماننوازی.. 166
3-16- لذتجویی.. 166
3-17- اعتقاد به وجود همیشگی پیامبران و عدم انقطاع وحی.. 167
نتیجهگیری.. 169
فهرست منابع 173
مقدمه
جنبشهای شكلگرفته در ایران پس از اسلام با انگیزهها و اهداف مختلفی پدید آمدهاند. رهبران برخی از این جنبشها كه علاقهای به دین اسلام نداشتند، درصدد بودند تا ادیان، عقاید و اندیشههای كهن ایرانی را دوباره در ایران رواج دهند. در واقع، با غلبة اسلام بر ایران، اگر چه عدة زیادی از ایرانیان دین اسلام را پذیرفتند و از عقاید كهن خود دست كشیدند، اما بودند كسانی كه اعتقادات كهن خود را از دست نداده و منتظر فرصتی برای ترویج مجدد آنها بودند. این افراد كه هر كدام عقاید و دعاوی خاص خود را داشتند، برای رسیدن به اهداف خود، بر ضد دستگاه خلافت اسلامی شوریدند و در مدت كمی موفق شدند افراد زیادی را به جنبش خود جذب كنند. آنان پس از جذب گروه زیادی از مردم، اندیشههای ایرانی مدّنظر خود را تبلیغ نموده و افكار و اذهان مردم را به شدت تحت تأثیر قرار دادند. جنبشهای دینی مختلفی كه توسط این افراد پایهگذاری شد، با وجود پذیرش دستهای از اعتقادات اسلامی، محل تجلی و تبلور برخی از عقاید و باورهای ایران باستان بودند.
از میان جنبشهای دینی مختلفی كه در قرون اولیة اسلامی رخ داد، ما در این جستار برآنیم تا جنبشهایی را بررسی كنیم كه نه تنها اندیشههای ایرانی در آنها وجود داشته باشد، بلكه خاستگاه آنها ایران بوده و در دو قرن اول هجری رخ داده باشند. با این توصیف، فرقی چون میمونیه – از خوارج – و منصوریه – از فرق غلات – كه اعتقاداتی همچون ازدواج با محارم در بین آنها به چشم میخورد،[1] چون خارج از مرزهای ایران شكل گرفتند و خاستگاه اولیة آنها در ایران نبوده، مورد بررسی قرار نمیگیرند و شورش افرادی چون ابوعیسی اصفهانی،[2] شُرَیْكبنشیخ مهری[3] و یوسف البرم[4] نیز با اینكه شورشهایی دینی بوده و در ایران شكل گرفتهاند، اما چون اندیشههای ایرانی در عقاید آنان وجود ندارد، بررسی نخواهند شد.[5] از اینرو، در پژوهش حاضر جنبشهای سیاهجامگان، بهآفرید، سنباد، اسحاقترك، استادسیس، راوندیه، سفیدجامگان و خرّمدینان، كه جنبشهایی التقاطی بودند و تا حدی میتوان گفت بر پایهی آمیختگی اندیشههای ایرانی و اسلامی شکل گرفتند، مورد نظر خواهند بود.
سؤالاتی كه در این پژوهش درصدد پاسخگویی به آنها هستیم، عبارتند از: آیا میان جنبشهای دینی شكلگرفته در دوران اولیة ایران و اندیشههای موجود در ایران پیش از اسلام ارتباطی وجود دارد؟ میزان تأثیرپذیری این جنبشها از اندیشههای ایران پیش از اسلام تا چه حد بوده است؟ کدام یک از ادیان ایرانی بیشترین تأثیر را بر این جنبشها گذاشتهاند؟
بر این اساس پایاننامة حاضر به چهار فصل تقسیم شده است:
